ارتقاء تاب آوری کالبدی نواحی شهری در برابر زلزله (ناحیه 7 منطقه یک شهر تهران)

الموضوعات :

سیمین ارمغان ¹ , محمود کجوری گشنیانی ² , بهرام آزاد بخت ³

1 - استادیار گروه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری
2 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد یادگار امام خمینی(ره)،تهران،ایران
3 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام

تاريخ الإرسال : 07 الإثنين , ذو القعدة, 1446 تاريخ التأكيد : 23 الأربعاء , ذو القعدة, 1446 تاريخ الإصدار : 04 السبت , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية:

ملخص المقالة :

بیان مسئله: ‏ رشد جمعیت و تراکم بالای مسکونی در شهر تهران سبب شده تا تبلور کالبدی فضایی آن در بخشی از جنبه ها بدون تبعیت از اصول و استانداردهای شهرسازی ایجاد شود. از این رو مطالعه آسیب پذیری مناطق شهر تهران در جهت کاهش اثرات سوء وقوع زلزله به خصوص از بعد کالبدی امری الزامی است و می بایست از مناطق اولویت دار آغاز گردد. هدف: این مقاله کوشیده است با روش تحلیل تصمیم گیری AHPFUZZY در نرم افزار MATLAB و در راستای انتخاب رویکرد بهینه در راستای ارتقاء تاب آوری کالبدی شهری ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله را بررسی نماید. روش: مقاله حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش تحقيق، توصیفی- تحلیلی است. داده¬های نظری با روش اسنادی و داده¬های تجربی با روش پیمایشی بر پایه تکنیک دلفی تهیه شده است. جامعه آماری 40 نفر از خبرگان و متخصصین بر اساس نمونه‌گیری قضاوتی یا هدفمند انتخاب شده و با روش تحلیل فازی تحلیل شده است. یافته‌ها و بحث: در این پژوهش که دو هدف وضعیت ناحیه 7 منطقه 1 تهران از منظر برخورداری از شاخص های تاب آوری شهری در برابر زلزله و انواع آسیب های محله های شهری ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله مورد ارزیابی قرار گرفت و در نهایت راهبردی موثر در راستای ارتقاء تاب آوری شهری ناحیه 7 منطقه 1 تهران در برابر زلزله ارائه گردید. نتیجه‌گیری: نتایج حاصله بیانگر آن است که بیشترین میزان تاب‌آوری شهری ناحیه 7 مربوط به تاب‌آوری محیطی-کالبدی می‌باشد و محلات تجریش، باغ فردوس و قیطریه از مقادیر کمتری درزمینه شاخص‌های تاب‌آوری شهری در برابر زلزله برخوردارند که در این میان تجریش با 0.73 از میزان تاب‌آوری مناسب‌تری نسبت به باغ فردوس و سپس قیطریه برخوردار است.

نص كامل:



 

ORIGINAL RESEARCH PAPER

Journal Organization of Space Economy journal homepage: https://sanad.iau.ir/journal/jose

,C

 

Improving The Physical Resilience Of Urban Areas Against Earthquakes(District 7, District 1, Tehran)

 

Mahmoud Kajouri gashniani 1, Simin Armaghan*2, Bahram Azadbakht3

 

1.. PhD student, Department of Geography and Urban Planning, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran

2.Assistant Professor, Department of Geography, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran

* Corresponding Author: [e-mail]

3. Assistant Professor, Department of Geography, YI.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran

ARTICLE INFO	EXTENDED ABSTRACT
History Article: Received:  14 May 2025 Revised:  16 May 2025 Accepted: 31 May 2025	Problem Statement:  Rapid population growth and high residential density in Tehran have led to spatial and physical developments in parts of the city that do not conform to the established principles and standards of urban planning. As a result, urban expansion has often occurred in a disorganized and unregulated manner, particularly in terms of physical structure. Given Tehran's high seismic vulnerability, especially considering its location in an active seismic zone, the need to assess the vulnerability of its urban districts is critical. This is particularly true from a physical perspective, as inadequate spatial planning and structural weakness can amplify the destructive impacts of earthquakes. Therefore, conducting vulnerability assessments and identifying priority areas for intervention is essential in order to reduce the negative consequences of potential seismic events.  Objective:  This article aims to evaluate and select the most optimal approach for enhancing the physical resilience of urban areas in the face of earthquakes. Specifically, it focuses on District 7 of Region 1 in Tehran, applying the AHP-Fuzzy decision-making method using MATLAB software. The objective is to provide a clear, scientifically grounded framework for identifying critical vulnerabilities and formulating strategies that can effectively improve the physical resilience of urban neighborhoods in this area against earthquakes.  Methodology: This study is classified as applied research in terms of its purpose and adopts a descriptive-analytical approach in terms of research methodology. Theoretical data were gathered through documentary (library) research, while empirical data were collected using a survey-based approach, incorporating the Delphi technique to obtain expert consensus. The statistical population includes 40 experts and professionals in fields relevant to urban planning and seismic risk assessment. These individuals were selected through purposive (judgmental) sampling to ensure the inclusion of those with deep subject-matter expertise. Data were subsequently analyzed using fuzzy logic, which enables a nuanced understanding of uncertainty and gradation in expert judgments—particularly important in resilience assessment. Findings and Discussion: The study pursued two primary lines of inquiry: first, to evaluate the current condition of District 7 in Region 1 of Tehran with respect to key urban resilience indicators against earthquakes; and second, to assess the types and extent of vulnerabilities found in the various neig hborhoods of this district. Based on the analysis, the study proposes a targeted and practical strategy for improving urban resilience in the face of seismic hazards. This strategy is tailored to the specific physical and environmental context of District 7 and is designed to support sustainable urban development while minimizing disaster risk.  Conclusion:  The findings indicate that the highest levels of urban resilience in District 7 pertain to environmental-physical resilience. Despite this, there are notable disparities in resilience levels among individual neighborhoods. In particular, the neighborhoods of Tajrish, Bagh Ferdows, and Qeytariyeh exhibit relatively low scores on earthquake resilience indicators. Among these, Tajrish shows a higher resilience level, with a score of 0.73, suggesting a better overall capacity to withstand seismic events compared to the other two neighborhoods. Bagh Ferdows and Qeytariyeh follow, respectively, indicating a need for focused interventions in these areas. The results emphasize the importance of integrating spatial planning with seismic risk reduction strategies and prioritizing structurally vulnerable areas for future urban resilience efforts.
Keywords: Resilience, Region One, Earthquake, Physical-Environmental
	Highlight:  Analyzing the vulnerability of urban areas to earthquakes with the approach of improving physical resilience

Cite this article: Simin Armaghan and Mahmoud Kajouri and Bahram Azadbakht. (2025). Analysis of vulnerability of urban areas to earthquakes with the approach of improving physical resilience.Journal of Organization Of Space Economy, 2(7), 1-20.

 

Publisher: Islamic Azad University of Yadegar-e Imam Press

 

 

 

 

نشریه ساماندهی اقتصاد فضا https://sanad.iau.ir/journal/jose

نشریه علمی ساماندهی اقتصاد فضا، 2(7) 20-1، بهار 1404

 

 

مقاله علمی

ارتقاء تاب آوری کالبدی نواحی شهری در برابر زلزله (ناحیه 7 منطقه یک شهر تهران)

 

 

 

 

 

محمود کجوری گشنیانی 1 ، سیمین ارمغان2* ، بهرام آزاد بخت3

 

1. دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران 

2. استادیار گروه جغرافیا، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3. استادیار گروه جغرافیا، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

مشخصات مقاله چکیده نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی   بیان مسئله: ‏ رشد جمعیت و تراکم بالای مسکونی در شهر تهران سبب شده تا تبلور کالبدی فضایی آن در بخشی از جنبه ها بدون تبعیت از اصول و استانداردهای شهرسازی ایجاد شود. از این رو مطالعه آسیب پذیری مناطق شهر تهران در جهت کاهش اثرات سوء وقوع زلزله به خصوص از بعد کالبدی امری الزامی است و می بایست از مناطق اولویت دار آغاز گردد. هدف: این مقاله کوشیده است با روش تحلیل تصمیم گیری AHPFUZZY در نرم افزار MATLAB و در راستای انتخاب رویکرد بهینه در راستای ارتقاء تاب آوری کالبدی شهری ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله را بررسی نماید. روش: مقاله حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش تحقيق، توصیفی- تحلیلی است. داده­های نظری با روش اسنادی و داده­های تجربی با روش پیمایشی بر پایه تکنیک دلفی تهیه شده است. جامعه آماری 40 نفر از خبرگان و متخصصین بر اساس نمونه‌گیری قضاوتی یا هدفمند انتخاب شده و با روش تحلیل فازی تحلیل شده است. یافته‌ها و بحث: در این پژوهش که دو هدف وضعیت ناحیه 7 منطقه 1 تهران از منظر برخورداری از شاخص های تاب آوری شهری در برابر زلزله و انواع آسیب های محله های شهری ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله مورد ارزیابی قرار گرفت و در نهایت راهبردی موثر در راستای ارتقاء تاب آوری شهری ناحیه 7 منطقه 1 تهران در برابر زلزله ارائه گردید. نتیجه‌گیری: نتایج حاصله بیانگر آن است که بیشترین میزان تاب‌آوری شهری ناحیه 7 مربوط به تاب‌آوری محیطی-کالبدی می‌باشد و محلات  تجریش، باغ فردوس و قیطریه از مقادیر کمتری درزمینه  شاخص‌های تاب‌آوری شهری در برابر زلزله برخوردارند که در این میان تجریش با 0.73 از میزان تاب‌آوری مناسب‌تری نسبت به باغ فردوس و سپس قیطریه برخوردار است.  تاریخ دریافت: 15/2/1404 تاریخ بازنگری: 26/2/1404 تاریخ پذیرش: 8/3/1404   کلیدواژه‌ها:  تاب آوری، منطقه یک، زمین لرزه، کالبدی-محیطی   نکات برجسته:           تحلیل آسیب پذیری نواحی شهری در برابر زلزله با رویکرد ارتقاء تاب آوری کالبدی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ارجاع به این مقاله: سیمین ارمغان و محمود کجوری و بهرام آزادبخت. (1404). تحلیل آسیب پذیری نواحی شهری در برابر زلزله با رویکرد ارتقاء            تاب آوری کالبدی)،   ساماندهی اقتصاد فضا، 2(7)، 20-1.

 

 

ناشر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام (ره) شهرری

 

 

* نویسنده مسئول: سیمین ارمغان پست الکترونیک:  [e-mail]

 

 

 

 

بیان مسئله

شهرها به دلیل پیچیدگی ساختار درونی و اثرپذیری از متغیرهای مختلف در زمره شکننده‌ترین سکونتگاه‌های زیستی به شمار می‌روند این موضوع در کشورهای درحال‌توسعه همچون ایران وضعیت نامناسب‌تری را نشان می‌دهد.کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن بر روی کمربند جهانی زلزله در طول تاریخ همواره زمین‌لرزه‌های بزرگ و خسارت باری را شاهد بوده است. (اسفندیار و همکاران، 1399: 16) از سوی دیگر، دسته‌بندی پهنه جغرافیایی ایران بر اساس اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد که استان تهران با پانزده بار زلزله مخرب در طول تاریخ، در رتبه ششم کشور قرار دارد. به‌علاوه، تهران یکی از شهرهایی است که روی خط زلزله قرارگرفته است؛ البته بیشتر شهرهای ایران چنین شرایطی دارند. اما به عقیده کارشناسان تنها شهری که ممکن است در اثر زلزله‌ای «متوسط» در مقیاس مهندسی به‌شدت خراب شود (۷۰ درصد تخریب)، تهران است. در این شرایط قرارگیری منطقه یک شهر تهران در دامنه‌های جنوبی البرز و گسل شمال تهران، چالش‌های بلندمرتبه‌سازی و ساخت‌وساز در ارتفاعات، تراکم بیش‌ازحد جمعیت، تمرکز فعالیت و سرمایه و.... جمعیت و ساختمان‌ها، برج‌های بلندمرتبه در ارتفاعات،معابر کم‌عرض، ترافیک سنگین جاده‌ها، رعایت نشدن قوانین ساخت‌وساز و..  در صورت وقوع حادثه زلزله، خسارات مالی جانی اقتصادی آن به حدی خواهد بود که تبعات آن تا مقیاس ملی نیز وارد خواهد شد و این مسئله خود می‌تواند زمینه‌ساز رخ دادن سایر مخاطرات و بحران‌ها می‌باشند. لازم به ذکر است در میان نواحی مختلف منطقه 1 تهران، ناحیه 7 آن به دلیل قدیمی بودن و برخورداری از بافت‌های سنتی و وجود چالش‌های مدیریتی درگذر زمان و سایر عوامل نظایر آن، بیش از سایر نواحی با چالش‌های ناشی از زلزله روبه‌رو می‌باشد که لزوم تحلیل آسیب‌پذیری آن با رویکرد تاب‌آوری کالبدی امروزه بیش‌ازپیش دارای ضرورت هست. این ناحیه علاوه بر مشکلات در زیرساخت‌های شهری با چالش‌های کالبدی مواجه هست که ازجمله آن‌ها می‌توان به پایین بودن کیفیت برخی از مساکن شهری در خیابان‌های جورابی، دربندی و رضایی، ناپایداری کالبدی‌ و فرسودگی در برخی نقاط قدیمی در قسمت‌های شمالی ناحیه، وجود برخی معابر باريك و پرپیچ‌وخم نيز هم‌جوار میدان تجریش و خیابان‌های دهقان، دربندی و میزبان، همچنین بر اساس آمارهای اداره شهرسازی شهرداری ناحیه 7 منطقه 1 تهران، شمار زیادی از ساختمان‌های بلندمرتبه به دلیل عدم رعایت اصول استاندارد شهرسازی و سایر این قبیل مسائل با خطر سوانح طبیعی نظیر زلزله مواجه می‌باشند

مبانی نظری

واژۀ تاب‌آوری اغلب به مفهوم «بازگشت» به گذشته «به کار می‌رود که در ریشه لاتین resilio به معنای «پرش به گذشته»گرفته‌شده است (Kelin et al. 2003). این اصطلاح را نخستین بار رولینگ در سال 1973 م به‌عنوان مفهومی اکولوژیکی مطرح کرد. تعریف‌های متعدد و گوناگونی از تاب‌آوری بیان‌شده است. و آخرین آن مربوط به تعریف آکادمی ملی آمریکا (Burton, 2015:39) هست. بایستی اشاره نمود که ورود مبحث تاب‌آوری به مباحث شهرسازی و مدیریت بحران به‌مثابه تولد فرهنگی جدید هست.  عبارت‌هایی چون «جوامع تاب آور و پایدار»، «ایجاد جوامع تاب آور» به‌صورت معمول در مقالات علمی و برنامه‌هایی عملیاتی استفاده می‌شوند. این در حالی است که برخی از آن به‌عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد می‌کنند (McEntire et al. 200) و برخی دیگر آن را هم‌ردیف سایر اصطلاحات مدیریت بحران نظیر کاهش آسیب‌پذیری تعریف می‌نمایند. همانند سایر مفاهیم شهرسازی و مدیریت بحران، مفهوم تاب‌آوری نیز ابعاد متعددی دارد و تاکنون تعریف مشترک پذیرفته‌شده‌ای از آن ارائه نشده است (Klein, 2003). 

علیرغم تعریف تاب‌آوری در اکولوژی، مفهوم تاب‌آوری در علوم مختلف نیز موردتوجه قرارگرفته است، به‌گونه‌ای که در علوم اجتماعی برای توضیح واکنش‌های رفتاری جوامع، مؤسسات و اقتصاد مکان‌های مختلف استفاده می‌شود (Adger, 2000). در ارتباط با مخاطره و سوانح به‌عنوان میزان ظرفیت یک سیستم یا بخشی از آن برای جذب حوادث مخاطره انگیزه تعریف می‌کند (رفیعیان، 1390: 27) در اقتصاد، به‌عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات تطوری که آن‌ها را قادر به کاهش خسارات زیان‌های بالقوه ناشی از مخاطرات سازد تعریف می‌شود، به خاطر به‌هم‌پیوستگی وسیع در سطح اقتصاد کلان، تاب‌آوری اقتصادی نه‌تنها به ظرفیت‌های شغلی افراد بلکه به ظرفیت همه نهادها وابسته است (نظم فر، 1397) در روانشناسی، بر توانایی فرد برای دور شدن و عقب‌نشینی کردن در مقابل مصائب و حوادث تأکید می‌کند (Ahern, 2013). در علوم ریاضی، به زمان موردنیاز برای سیستم جهت بازگشت به تعادل هنگام جابجایی اشاره می‌شود (Bodin and Wiman, 2004). مفهوم تاب‌آوری به معنی قابلیت مقاومت و یا انطباق در برابر شوک‌ها، فشارها و تنش‌های مختلف است که در مطالعات شهری به‌طور گسترده‌ای به‌کاربرده شده است (Vanolo,2015). اگرچه مفهوم سابقه کاربرد طولانی در مهندسی، روانشناسی و فرهنگ حوادث را دارد. (Matyas & Pelling, 2014). به‌گونه‌ای که این واژه در اصل برای توصیف ظرفیت یک ماده یا سیستم برای برگشت به تعادل بعد از یک جابجایی استفاده‌شده است. برای مثال یک ماده برگشت‌پذیر، هنگامی‌که تحت‌فشار قرار می‌گیرد، خم می‌شود و به عقب پرتاب می‌شود ولی نمی‌شکند. در فیزیک، اندازه یا بزرگی جابجایی اولیه حتی نوسان در تاب‌آوری مطرح نیست بلکه به‌طور دقیق‌تر موضوع تعادل است (Norris et al, 2008). هدف تحلیل وسیع‌تر تعاریف مورداستفاده ازنظر مفاهیم اصلی آن‌ها در این علوم می‌باشد. نتیجه‌گیری کلیدی این است که تعاریف می‌تواند بسته به کاربرد مورداستفاده متفاوت باشد.

        آسیب‌پذیری و تاب‌آوری کالبدی- محیطی

فرم و کالبد شهر شامل عناصر مختلفی نظیر نظام شبکه‌های ارتباطی و سلسله‌مراتب زیرساخت‌های شهری، مراکز شهری، سطوح پر و خالی، بخش‌ها و محله‌ها، نظام قطعه‌بندی و بلوک‌بندی، الگوهای مختلف بافت شهری، فضاهای باز شهری، تراکم‌های جمعیتی و ساختمانی، پراکنش کاربری‌ها و سرانجام جهت‌گیری، گسترش و رشد شهر می‌شوند (عزیزی واکبری،۱۳۸۷ : ۲۷ )که هریک به صور مستقیم و یا غیرمستقیم بر میزان آسیب‌پذیری و همچنین تاب‌آوری شهر تأثیرگذار خواهند بود. از میان عناصر مختلف کالبدی شهر، نحوه استفاده از زمین (کاربری)، بافت شهری، الگوی توزیع فضاهای باز، نحوه هم‌جواری و مکان‌یابی تأسیسات و زیرساخت‌های شهری و شبکه ارتباطی را می‌توان به‌عنوان اثرگذارترین عوامل در آسیب‌پذیری شهرها مدنظر قرارداد (عزیزی و هما فر ۱۳۹۱ :۶) بدین‌صورت که قابلیت گریز و امکان پناه گیری به دسترسی‌های کافی بستگی دارد. الگوی فضاهای باز در کل سطح بافت بخش‌های مسکونی، عامل دیگری در افزایش کارایی بافت هنگام سوانح طبیعی است. موقعیت و سطح قرارگیری فضاهای باز و هم‌جواری با ساختارها یا عوارض طبیعی با توجه به وسعت آن می‌تواند موجب آسیب فضاهای باز شود. تراکم جمعیتی بالا در شهر به معنای خسارت‌های بیشتر به هنگام وقوع بلایا و به دنبال آن کاهش تاب‌آوری است به دلیل آن‌که علاوه برافزایش تلفات انسانی در اثر مسدود شدن راه‌ها و معابر امکان گریز از موقعیت‌های خطرناک و دسترسی به مناطق امن کاهش‌یافته و نجات مجروحان نیز مشکل می‌شود (عزیزی واکبری، ۲۷:۱۳۸۷) در این راستا آسیب‌پذیری شبکه ارتباطی به‌عنوان یکی از عناصر کلیدی کالبد، شهر، به دلیل تأثیر مستقیمی که بر عملکرد سایر عناصر شهری می‌گذارد حائز اهمیت است به‌عنوان‌مثال چنانچه فضاهای باز در شهر به‌خوبی توزیع‌شده باشند، اما شبکه ارتباطی امکان دسترسی مطلوب به این فضاها را فراهم نسازد، مطلوبیت عملکرد این فضاها به‌شدت کاهش می‌یابد. (باقرنژاد، 1399: 14) تفسیری مشابه در خصوص مکان گزینی سایر کاربری‌های شهری ازجمله کاربری‌های آموزشی که خطرپذیری و مکان گزینی این گروه از کاربری‌ها به‌شدت متأثر از ظرفیت و ایمنی معابر تغذیه‌کننده می‌باشد، قابل‌ارائه است. از سوی دیگر، شبکه ارتباطی در نحوه عملکرد و واکنش بافت شهری نسبت به سوانح و همچنین ساختار فضایی کالبدی شهر اثرگذار است (عزیزی و همافر، ۱۳۹۱: ۶).همچنین شهرهای امروزی به‌طور فزاینده‌ای به سیستم‌های زیرساختی پیچیده که رفاه و رشد اجتماعات و اقتصادشان را تأمین می‌کنند متکی هستند؛ این زیرساخت‌ها نقشی اساسی در توانایی اجتماعات و عملکردها برای پایداری در مقابل تهدیدات رادارند (12,2017,Maynard & Stanbrough) که شامل انرژی (برق، گاز، نفت، بنزین،مایع آب آشامیدنی فاضلاب، سیل، آب اطفای حریق)، حمل‌ونقل (بزرگراه‌ها، پل‌ها، خطوط راه - آهن، فرودگاه‌ها، بندرها، و خطوط ترانزیت و ارتباطات تلفن، تلگراف، رادیو، تلویزیون، پست، و...) می‌شود. (غفاری، 1396: 55)) و آسیب دیدن این تأسیسات می‌تواند خسارات ناشی از بلایا را در یک شهر به‌شدت افزایش دهد (عزیزی واکبری، ۱۳۸۷: ۲۷).در راستای کاهش آسیب‌پذیری تاب‌آوری در زیرساخت‌ها و کالبد شهر باید شامل تأثيرات مستقيم و غیرمستقیم باشد که تأثیرات مستقیم شامل تاب‌آوری در برابر شوک‌های ناگهانی نظیر تاب‌آوری در برابر بلایا و تأثیرات آهسته مانند تغییرات اقلیمی است و تأثیرات غیرمستقیم شامل اثرات تخریب محیط طبیعی، نظیر جنگل‌زدایی و یا آلودگی است که به‌عنوان کاهش خدمات اکوسیستم که محیط طبیعی قابلیت تاب‌آوری را افزایش می‌دهد محسوب می‌شود. (5 : 2016,Lopez et al) بنابراین، تاب‌آوری را می‌توان از طریق یک فرآیند صعودي با ساكنان شهر به دست آورد، و تقویت كرد. این تاب‌آوری به‌طور فزاینده‌ای درروش هنجاري مثبت و غیرقابل‌انکار در جوامع شهري مورداستفاده قرار می‌گیرد و در ساختارهاي سیاسی و علمی نیز ادغام می‌شود. با به‌کارگیری اصول و ضوابط شهرسازي و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند فرم بافت و ساخت شهر كاربري اراضی شهري، شبکه‌های ارتباطی و زیرساخت‌های شهري و غیره می‌توان تا حد زیادي اثرات و تبعات ناشی از حوادث شهري را كاهش داد. (رشیدی، 1401: 2) به‌طورکلی مؤلفه‌های اثرگذار در کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری کالبدی- محیطی را می‌توان به شرح زیر طبقه‌بندی نمود:

فرم شهر:

- موقعیت (محل قرارگیری مراکز زیستی در شرایط مکانی عمومی): موقعیت مناسب قرارگیری شهر بر روی  زمین‌های امن و بدون گسل و با شیب،کم میزان تاب‌آوری را افزایش می‌دهد. (امیدوار و همکاران، 1400)

- بستر طبیعی : مکان قرارگیری مراکز شهری نسبت به بستر طبیعی و همچنین مشخصات خاص استقرار محلی (توپوگرافی، پوشش گیاهی منابع آبی، زمین‌شناسی، زلزله‌خیزی، آب‌وهوا و...) را شامل می‌شود.

- ساختار شهر: چگونگی ترکیب کالبدی و فضایی اجزای اصلی مناطق شهری (مراکز، راه‌ها، کاربری‌ها، فضاهای باز زیرساخت‌ها و نواحی)در محیط طبیعی ساختار شهر را تشکیل می‌دهند.

- بافت شهر: تراکم یکی از شاخص‌های بافت است که مبتنی بر وضع قرارگیری کاربری‌ها بر روی زمین، ارتفاع و شکل حجمی آن و رابطه آن‌ها با فضای باز و حجم فعالیت‌ها و تعداد واحدها در قطعه زمین است که تراکم بالای جمعیت به دنبال خود تراکم ساختمانی بالا و کمبود فضاهای باز و کافی را در زمان ازدحام مختل شدن شرایط پناه گیری و امدادرسانی در پی خواهد داشت؛(عزیزی و اکبری، ۱۳۸۷، ۳۰) بدین ترتیب هر چه تراکم،کمتر آسیب‌پذیری کمتر و تاب‌آوری بیشتر می‌باشد. تیپ ساختمان نیز یکی دیگر از شاخص‌های بافت است.ساختمان‌های کوتاه مرتبه نسبت به ساختمان‌های بلندمرتبه و آپارتمانی، بافت منظم نسبت به بافت‌های نامنظم گسترده نسبت به متراکم و... از تاب‌آوری بیشتری برخوردار هستند.(ملکی و همکاران، 1397: 72) در شهرهای تاب آور در برابر حوادث، برنامه‌ریزی و مدیریت حوادث به‌گونه‌ای است که حداقل تلفات انسانی و خسارات اقتصادی بر شهر تحمیل شود و حفاظت و حمایت‌های الزام از استمرار معیشت، زندگی و سالمت شهروندان صورت گیرد (دلشاد و همکاران، 1399: 207) 

- شبکه راه‌ها: تنوع مسیرهای دسترسی به بخش‌های مختلف شهر سلسله‌مراتب مناسب، تناسب مطلوب جداره‌ها به عرض راه‌ها  و همچنین جنس مصالح و وضعیت کف معبر (عزیزی و همافر، 1391) در تاب‌آوری کالبدی مؤثر بوده به‌گونه‌ای که در صورت ریختن آوار به خیابان از مسدود شدن کلی راه‌ها جلوگیری و همچنین سرعت امداد و نجات و گریز تسهیل می‌گردد. فضاهای باز هرچه فضاهای باز خصوصی و عمومی بیشتری با توجه به محل قرارگیری آن‌ها و پراکندگی مناسب در بافت و نوع عملکرد و میزان فعال بودن آن‌ها در شهر باشند، میزان تاب‌آوری کالبدی شهر افزایش می‌یابد (اهری و دیگران، ۱۳۹۴، ۹۷) به عبارتی هر چه فضاهای باز در فاصله کمتری از کاربری‌ها قرار داشته باشند، آسیب‌پذیری نیز به علت دسترسی سریع به آن‌ها و پناه گیری کمتر خواهد بود. از طرف دیگر وسعت و اندازه این فضاها نیز برای پناه گیری و مفید بودن ازنظر عملکردی بسیار مهم می‌باشد (عزیزی و اکبری، ۱۳۸۷: ۳۰). 

کاربری زمین:

-  کاربری‌های همگون و متناسب با یکدیگر هم‌جوار هم هستند و کاربری‌های با ریسک بالای خطر نظیر نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، تأسیسات هسته‌ای و نظامی و نظایر آن بیرون از محدوده‌های مسکونی و خدماتی قرار دارند (اهری و دیگران، ۱۳۹۴: ۹۷).

- زیرساخت‌ها: تسهیلات خدماتی ضروری نظیر بیمارستان‌ها، ایستگاه پلیس و آتش‌نشانی و چگونگی توزیع مناسب آن‌ها در سطح شهر و بخش‌های شهری، با میزان مناسب دسترسی به نقاط مختلف، حتی در صورت ایزوله شدن بخش‌های مختلف،شهری از عواملی است که می‌تواند بر میزان تاب‌آوری کالبدی بیفزاید. همچنین وجود منابع انرژی با ریسک پایین در درون محدوده‌ها و بخش‌های شهری (نظیر منابع طبیعی آب و یا نیروگاه‌های بادی) می‌تواند بر میزان خوداتکایی شهر و درنتیجه میزان تاب‌آوری آن بیفزایند.

- قطعه‌بندی زمین: قطعات کوچک‌تر به علت خرد نمودن فضاهای باز و افزایش تراکم باعث افزایش میزان آسیب‌پذیری می‌گردد Nouri,2021)).پس بنابراین هرچه قطعات بزرگ‌تر باشند و میزان مناسبی از ترکیب فضاهای باز و بسته را ایجاد کنند میزان تاب‌آوری بالاتر خواهد بود.

- ساختمان: هرچه بناها با ارتفاع کمتری ساخته شوند و ازنظر کیفیت ساخت مطلوب‌تر و با اشکال هندسی متقارن‌تر باشند میزان تاب‌آوری بالاتر خواهد رفت.

- اندازه شهر: اندازه کوچک شهر در همه مقیاس‌های شهری می‌تواند بر میزان تاب‌آوری آن بیفزاید، این اندازه شامل میزان ارتفاع ساختمان‌ها، میزان جمعیت ساکن و همچنین شعاع دسترسی مؤثر به مراکز شهری و تسهیلات، تأسیسات و خدمات شهری می‌شود.

- الگوی شهر: شهرهای با الگوی متمرکز و متراکم نسبت به شهرهای با الگوی گسترده و شبکه‌ای بیشتر آسیب‌پذیر هستند (عبدالله زاده و همکاران، 1398: 18)

پیشینه تحقیق

دامنۀ مطالعات درزمینۀ تاب‌آوری زلزله در دو دهۀ اخیر در بخش پژوهش‌‌های خارجی و داخلی رو به فزونی است که در این رابطه به چند مورد از بروزترین آن‌‌ها اشاره می‌‌شود. 

فخر قاضی و همکاران، (1401)، در پژوهشی تحت عنوان،تاب‌آوری اقتصادی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان آوج در برابرمخاطرات محیطی با تأکید بر زلزله، در این پژوهش پس از مطالعات اسنادی، شاخص‌های اقتصادی در محدوده موردمطالعه شناسایی و به کمک شاخص‌ها نمرات تاب‌آوری محاسبه‌شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد گویه‌های استفاده از وام‌ها و کمک‌های بانک‌ها برای نوسازی و بهسازی با میانگین 69/3 و استحکام بنای ساختمان با میانگین 43/2 به ترتیب بیشترین و کمترین تأثیر را بر تاب‌آوری اقتصادی روستاهای موردمطالعه داشته‌اند و دهستان حصار ولیعصر بالاترین و دهستان و خرقان شرقی پایین‌ترین نمره تاب‌آوری اقتصادی را دارا است.

عابدینی و همکاران، (1401)، در پژوهش خود تحت عنوان،ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی شهر در سناریوهای مختلف زلزله نمونه موردی: منطقه شش شهر تهران، جهت سنجش تاب‌آوری از 10 معیار اثرگذار در قالب 46 زیرمعیار که در تاب‌آوری کالبدی منطقه مؤثر بودند، استفاده شد. نتایج نشان داد که در زلزله شش ریشتری از مجموع سازه‌های منطقه، 36/12 درصد که بیشتر در ناحیه یک شهرداری منطقه قرار دارند از تاب‌آوری کمی در برابر زلزله برخوردارند و در زلزله هفت ریشتر، 24/55 درصد سازه‌های منطقه تاب‌آوری کم و 69/17 درصد سازه‌ها تاب‌آوری خیلی کمی در برابر زلزله دارند.

نامجویان و همکاران (1398)،در پژوهش،ارتقای سطح تاب‌آوری کلان‌شهر تهران در برابر سوانح طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعۀ موردی: منطقۀ 12 شهر تهران)نتایج نشان می‌دهد ارجح‌ترین بعدی که بر ارتقای سطح تاب‌آوری زلزله منطقه 12 تهران تأثیرگذار است، بعد اقتصادی تاب‌آوری با ضریب رگرسیون استانداردشده Beta382/0 است. ابعاد دیگر برحسب اولویت عبارت‌اند از: بعد نهادی تاب‌آوری، بعد کالبدی-محیطی و بعد اجتماعی تاب‌آوری.

آروین و همکاران (1396)، در پژوهش،سنجش میزان آسیب‌پذیری اجتماعی و بهره‌گیری از رویکرد تاب‌آوری اجتماعی در برابر مخاطره زلزله (نمونه موردی : منطقه 2 شهرداری تهران)،نتایج نشان داد حمایت اجتماعی با ضریب یک بالاترین ضریب و بعدازآن شاخص همبستگی و انسجام اجتماعی با ضریب 95/0، شاخص احساس اثرگذاری و کارایی با ضریب 87/0، شاخص مشارکت با ضریب 84/0، شاخص اعتماد با ضریب 81/0 و آگاهی با ضریب 47/0 پایین‌ترین ضریب را به دست آورده‌اند.

 در مورد پژوهش‌های خارجی پراساث¹ و همکاران (2023)، در پژوهش، نقش سرمایه اجتماعی و انسانی در تاب‌آوری خانوارها: شواهد تجربی از اجتماع دهکده کشاورزی در معرض شوک‌های محیطی در سریلانکا، داده‌های از پیمایش مقطعی 143 روستا که در معرض فشار محیطی به محصولات کشاورزی و دسترسی محروم به آب آشامیدنی بودند، به دست آمد.  

ویلسون² و همکاران (2018)، در پژوهش، تاب‌آوری و آسیب‌پذیری جوامع کوهستانی دورافتاده: موردمطالعه ونت، آلپ اتریش، این پژوهش به تحلیل تاب‌آوری دهکده ونت، اجتماع کوهستانی دورافتاده در دره اتزل اتریش می‌پردازد. تأکید پژوهش بر این است که دهکده ونت با چالش‌های تاب‌آوری قابل‌توجهی روبرو است که اجتماع ازنظر سیاسی و طبیعی آسیب‌پذیر است و در ابعاد اقتصادی و اجتماعی این شهر به‌طور متوسط تاب آور است و تنها در حوزه فرهنگی به‌طور قوی تاب آور است.

لی³ و همکاران (2020)، در مقالاتی با عنوان "مدل‌سازی دینامیک سیستم شهری برای بهبود تاب‌آوری شهری در پکن چین" به هدف ساختن ابزاری برای توسعه و تاب‌آوری جامع و آگاهانه برای مدیران و برنامه‌ریزان شهری برای حفظ وضعیت مطلوب بهره‌برداری از شهر و همچنین پاسخگویی مثبت به بحران، پرداخته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که رشد تاب‌آوری در شهر پکن سه دوره را پشت سر گذاشته است: رشد سریع در دو سال اول که از ١٢ درصد فراتر رفته، اما بعدازاین دوره در ٤ سال گذشته دوره روند آن کند گردیده است؛ اما به نظر می‌رسد که در آینده دوباره سرعت افزایش پیدا می‌کند. تجزیه‌وتحلیل سناریوها نشان داد که کلیه زیرسیستم‌ها، به‌جز مؤلفه اقتصادی و اجتماعی، در برابر تاب‌آوری شهری نامطلوب هستند.

همچنین درزمینه شاخص‌های مورداستفاده در پژوهش حاضر می‌توان به مطالعات (فخر قاضی منا و همکاران، 1401) (19)، (عابدینی و همکاران، 1401) (20)، (پوراحمد و همکاران، 1398)(26)، (Meerow & et al,2021)(13)،(Villegas-González & et al,2017) (27)،(Hewitt, 2019)(28) و (Alexander, 2018) (29) اشاره نمود که در راستای سنجش انواع تاب‌آوری در این پژوهش موردبحث قرارگرفته است:

 

روش­ تحقیق

          پژوهش حاضر، به تحلیل آسیب‌پذیری نواحی شهری در برابر زلزله با رویکرد ارتقاء تاب‌آوری کالبدی می­پردازد. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی، ازنظر روش ترکیبی از روش­های اسنادی و پیمایشی و ازنظر ماهیت بر اساس روش­های جدید، تحلیلی و اکتشافی است که با به‌کارگیری ترکیبی از مدل­های کمی و کیفی انجام‌گرفته است. در تحلیل تاب‌آوری کالبدی از روش مطالعات اسنادی و داده­های تجربی روش پیمایشی بر اساس روش دلفی استفاده‌شده است. برای انتخاب تیم دلفی چون هدف تعمیم نتایج نیست، از روش نمونه­گیری قضاوتی یا هدفمند استفاده‌شده است. معیارهای انتخاب خبرگان، جامعه محلی و مدیران شهری، تسلط نظری، تجربه عملی، تمایل و توانایی مشارکت در پژوهش و دسترسی است. نکتۀ قابل‌توجه در تعیین تعداد خبرگان و متخصصین، کسب اطمینان از جامعیت دیدگاه­های مختلف در پژوهش می­باشد. تعداد جامعه آماری شرکت‌کننده در تحلیل مقالات بررسی‌شده معمولاً بین 14 الی 30 نفر انتخاب‌شده است (اکبری و همکاران، 1399: 289). با توجه به معیارهای فوق، درنهایت تعداد 40 نفر از خبرگان و متخصصین حوزه شهری برای شرکت و همکاری در فرآیند پژوهش انتخاب‌شده است. در پردازش اطلاعات از روش  تصمیم‌گیری AHPFUZZY در نرم‌افزار MATLAB استفاده می‌شود و در راستای نمایش و جانمایی نقاط آسیب‌پذیر زلزله بر روی شکل از نرم‌افزار GIS استفاده می‌گردد. (شکل 1).

شکل 1. معیارهای تاب‌آوری در پژوهش

 

مأخذ: فرجی ⁴و همکاران، (2009)

قلمرو تحقیق 

منطقه يک شهرداري تهران در شمالی‌ترین نقطه تهران بزرگ در دامنه‌های جنوبي رشته‌کوه‌های البرز مركزي قرارگرفته است. محدوده منطقه از شمال به خط ارتفاعي 1800 متر، از جنوب به بزرگراه‌های مدرس، صدر، چمران و بابايي، از شرق به جاده لشكرك و پارك جنگلي قوچك و از غرب به رودخانه دركه منتهي می‌شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقشه شماره 1 موقعيت منطقه يك در کلان‌شهر تهران

مأخذ: شهرداری منطقه 1، 1403

 

شهرداري منطقه يک داراي ده ناحيه و 26 محله می‌باشد. مساحت منطقه 101 كيلومترمربع است و جمعيت تقريبي آن بر اساس سرشماری سال 1395 برابر 487.508نفر می‌باشد.

شهرداري منطقه يك تهران بخش اصلي محدوده قديمي “شميرانات”  را شامل مي‌شود. اين منطقه با توجه به موقعيت استقرار در اراضي كوهپايه‌اي البرز مركزي از قابليت‌ و توان‌ طبيعي کم‌نظیری برخوردار مي‌باشد. بر اين اساس طي چند سده اخير و تحت تأثير اهميت روزافزون شهر تهران و گسترش كالبدي و جمعيتي آن منطقه شميرانات از جايگاه منحصربه‌فردی در نظام گردشگري و ييلاق‌نشيني در ارتباط با تهران برخوردار شده است. در حال حاضر منطقه يك علاوه بر تبديل به مهم‌ترین قطب گردشگري طبيعي، تاريخي و اجتماعي کلان‌شهر تهران، از مطلوبيت ويژه سكونتي (سكونت شهري - ييلاقي)  نيز برخوردار بوده و بالاترين حجم سرمايه‌گذاري‌هاي اين بخش را به خود اختصاص داده است. ساير عملكردهاي ويژه اين منطقه كه از استقرار بازار تجريش، مراكز آموزش عالي و مؤسسات درماني، استقرار سفارتخانه‌ها و سازمان‌هاي جهاني مقيم ايران ناشي مي‌شود، نقش عملكردهاي منحصربه‌فرد منطقه را در مقياس شهري و جايگاه آن را در مقياس ملي تقويت و تثبيت نموده است.طي چند دهه اخير، به دليل هجوم سرمايه‌گذاري‌هاي بخش مسكن و افزايش روزافزون تقاضا براي سكونت در منطقه و نيز ملاحظات گسترده ارگان‌ها و نهادهاي ذي‌نفوذ، روند توسعه پايدار شهري – محيطي در منطقه به‌طور همه‌جانبه مورد تهديد قرارگرفته و تعادل نسبي بين توسعه شهري و توان‌ها و ظرفيت‌هاي محيطي منطقه به مخاطره افتاده است و این در حالی است که انبوه ساختمان‌های آماده و در حال ساخت، در آینده‌ای نزدیک جمعیت منطقه را به مرز حدود هشت‌صد هزار نفر و حتی 1 میلیون نفر خواهد رساند.

 

نقشه شماره 2 . نمایی از نواحی و محله‌های منطقه 1 شهر تهران

مأخذ: گروه Gis شهرداری منطقه 1 تهران، 1402

 

تحلیل ابعاد کالبدی-محیطی

آمار توصیفی وضعیت ابعاد کالبدی-محیطی ناحیه 7 از منظر تاب‌آوری شهری در برابر زلزله به تفکیک محله‌های تجریش، باغ فردوس و قیطریه به‌صورت جدول شماره 1 ارائه می‌گردد:

 

جدول شماره 1 .آمار توصیفی وضعیت ابعاد کالبدی-محیطی ناحیه 7 از منظر تاب‌آوری شهری در برابر زلزله

ردیف	پرسش	میانگین محله تجریش	میانگین محله باغ فردوس	میانگین محله قیطریه	میانگین کلی در سطح ناحیه
1	تا چه اندازه دسترسی به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها در سطح وجود دارد؟	80/2	89/2	76/2	/
2	تا چه اندازه دسترسی به مراکز آموزشی به‌ویژه مدارس در سطح وجود دارد؟	20/2	92/1	95/1	/
3	تا چه میزانی مساحت مدارس در راستای برنامه‌ریزی پس از زلزله مناسب است؟	80/1	33/2	43/2	/
4	دسترسی به مراکز آتش‌نشانی در سطح چگونه است؟	2	45/2	33/2	/
5	تناسب میزان تراکم ساختمانی چگونه است؟	41/2	11/2	18/2	/
6	تا چه میزانی دسترسی به پارک‌ها و فضاهای سبز در سطح امکان‌پذیر است؟	83/2	87/1	24/2	/
7	دسترسی به فضاهای باز در تا چه اندازه امکان‌پذیر است؟	18/2	79/1	92/1	/
8	تا چه میزانی دسترسی به شبکه معابر اصلی در سطح قابل‌دسترسی است؟	44/2	16/2	20/2	/
9	محدوده تا چه اندازه‌ای از محدوده خطرزای طبیعی نظیر گسل فاصله دارد؟	62/2	40/2	54/2	/
10	تا چه اندازه دوری از محدوده جایگاه‌های سوخت در سطح محدوده وجود دارد؟	24/2	93/2	14/3	/
11	تا چه میزانی پست برق فشارقوی محدوده را تهدید می‌کند؟	61/2	70/2	81/2	
12	مصالح ساختمانی تا چه اندازه‌ای کیفی و مقاوم می‌باشند؟	43/3	46/3	47/2	
13	تا چه میزانی دسترسی به حمل‌ونقل عمومی در سطح مناسب است؟	20/3	84/3	50/3	
14	تا چه اندازه به نظر شما استحکام خدمات عمومی، تجهیزات و تأسیسات شهری پس از وقوع زلزله در سطح محدوده به چه اندازه‌ای وجود دارد؟	25/4	38/3	76/3	
15	در وضعیت راه‌های ارتباطی حمل‌ونقل تا چه اندازه مناسب است؟	82/1	12/2	18/2	
16	تا چه اندازه محدوده موردنظر از خدمات اضطراری برخوردار است؟	2	81/1	86/1	
17	پناهگاه‌های محدوده موردنظر تا چه اندازه در زمان وقوع حادثه از تناسب قابل‌توجهی برخوردار است ؟	11/2	08/2	23/2	
18	میزان مقاومت بناها در زمان زلزله شدید به چه اندازه است؟	83/1	45/1	10/1	
19	پایداری زیرساخت‌های حیاتی در زمان زلزله به چه میزان است؟	22/2	34/2	68/2	
20	به عقیده شما تا چه اندازه شریان‌های اصلی به مقدار کافی در هنگام وقوع بحران وجود دارند؟	17/2	18/2	33/2	
21	به عقیده شما مسدودیت معابر در هنگام وقوع زلزله براثر ریزش ساختمان‌ها به چه اندازه است؟	19/2	32/3	64/3	
22	کیفیت ساخت‌وسازها تا چه اندازه با اصول و معیارهای شهرسازی و مدیریت بحران متناسب است؟	83/3	40/3	61/3	
23	تا چه اندازه تراکم محیط ساخته‌شده با کاربری زمین تناسب دارد؟	79/3	33/2	43/2	
24	تا چه اندازه به نظر شما دسترسی به واحدهای امداد و رسان در سطح محدوده موردنظر وجود دارد؟	63/2	96/1	95/1	
25	تا چه اندازه به نسبت جمعیت سرانه فضای سبز متناسب وجود دارد؟	98/1	08/2	08/2	
26	تا چه اندازه به نظر شما رعایت شیوه صحیح کاربری اراضی و در راستای آن رعایت استانداردها در احداث کوچه‌ها و  خیابان‌ها  وجود دارد؟	87/1	27/2	55/2	

مأخذ:نگارنده، 1403

 

نمودار شماره 1. ابعاد کالبدی-محیطی مهم‌ترین آسیب‌های ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله

 

تحلیل آمار استنباطی مهم‌ترین آسیب‌های ناحیه 7 منطقه 1 در برابر زلزله

در این بخش با توجه به نا پارامتریک بودن آزمون مربوطه، به‌منظور تفکیک و رتبه‌بندی مهم‌ترین آسیب‌های ناحیه 7 منطقه 1 از آزمون فریدمن استفاده می‌گردد.

در بخش آمار استنباطی نیز به دلیل تبدیل نمودن متغیرهای پژوهش به متغیرهای شبه‌فاصله‌ای، برای محاسبه میزان اهمیت یا وجود هر ویژگی بر اساس طیف لیکرت (گزینه خیلی زیاد = 5، زیاد = 4، متوسط = 3، کم = 2، خیلی کم =1) به‌دست‌آمده است و سپس امتیاز هر گزینه با حاصل‌ضرب فراوانی در امتیاز هر گزینه محاسبه و سپس با محاسبه مجموع امتیازات گزینه‌ها، امتیاز هر سؤال به دست آمد. با تقسیم جمع امتیازات بر تعداد افرادی که به آن گزینه پاسخ داده‌اند میانگین امتیازات به دست آمد. با توجه به آن‌که میانگین امتیاز هر سؤال عددی بین 1 تا 5 هست، لذا این معیار برای سنجش اهمیت سؤال‌های یا گزینه‌ها مورداستفاده قرار گرفت. سپس بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از پرسشنامه، مشاهدات میدانی و اسناد رسمی، به تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها با استفاده از نرم‌افزار matlab و مدل تاکسونومی عددی پرداخته شد. بر اساس مدل تاکسونومی عددی، ساختار مدل تاكسونومي عددي به‌عنوان مدل چندمتغيره براي ارزيابي شباهت‌ها و نزدیک‌ها بين واحدهاي تاكسونوميك و درجه‌بندی عناصر و گزینه‌ها انجام می‌گیرد. که به این منظور در تحقیق حاضر رتبه‌بندی يا تعيين سطح همگرایی گزینه‌های همگن (بزرگ‌ترین عدد در هر يك از ستون‌های ماتريس استاندارد) به‌عنوان نقطه ايده آل انتخاب می‌شود که فرمول آن به شرح زیر ارائه می‌گردد :

 

همچنین در مرحله نهایی محاسبه درجه توسعه آلترناتيوها بر اساس Fi از طريق فرمول زير ارائه می‌گردد:

 

در این زمینه مقدار Fi همواره بين صفر و يك (1 <Fi< 0 (در نوسان است، هر چه ميزان Fi به صفر نزدیک‌تر باشد، سطح همگرایی بالاتر و هر چه به يك نزدیک‌تر باشد، سطح همگرایی پایین‌تر است. درنهایت با استفاده از تکنیک‌های آماري، مناطق را بر اساس درجه توسعه به چند گروه دسته‌بندی می‌کنند.

در این پژوهش به‌منظور ایجاد شکلی مناسب از وقوع خسارت در این منطقه و تهیه انواع خسارات ممکن براثر وقوع زلزله احتمالی در این منطقه، چهار زلزله، ناشی از فعال شدن سه گسل ری، مشاء و شمال تهران در کنار مدل گسل شناور در نظر گرفته شد و زمان وقوع زلزله نیز شب (ساعت یک بامداد) در نظر گرفته شد، باید توجه داشت درصورتی‌که زلزله در روز رخ دهد می‌توان انتظار داشت میزان تلفات انسانی کاهش‌یافته در مقابل تعداد ساختمان‌های تخریب‌شده ثابت بماند.

  آسیب­پذیری ساختمان‌ها ازجمله مسائل کلیدی در خطر­پذیری لرزه­­ای است، تخریب ساختمان‌ها علت اصلی کشته شدن، قربانیان است. خسارات وارده به ساختمان‌ها در اثر زلزله مستقیماً تحت تأثیر دو عامل نوع و جنس ساختمان‌ها قرار دارد. که اولین گام در تعیین خسارات ساختمان‌ها گروه­بندی آن‌ها است. گروه­بندی ساختمان‌ها در منطقه یک شهرداری تهران مطابق با برنامه RADIUS انجام‌گرفته و تعداد ساختمان‌ها در هر گروه و نیز درصد آن‌ها در جدول شماره 2 ارائه‌شده است.

 

جدول شماره 2. گروه­بندی ساختمان‌ها مطابق با برنامه RADIUS

ساختمان	مشخصات	تعداد	درصد
مسکونی	نوع1: ساختمان‌های با مصالح بنایی و غیر مقاوم در برابر زلزله­های احتمالی، ساخته‌شده از آجر، کاه‌گل و سقف‌ها و دیوارهای بدون شناژ	151	4/0
	نوع2: سازه­های ترکیبی، سازه­های غیراستاندارد و غیر منطبق با آئین‌نامه‌های ساختمانی، ارتفاع تا سه‌طبقه	21695	3/51
	نوع3: ساختمان‌های با اسکلت فلزی یا بتنی، غیر منطبق با آئین‌نامه‌های ساختمانی، ارتفاع 4 تا 6 طبقه	10925	9/25
	نوع4: ساختمان‌های با اسکلت فلزی یا بتن مسلح، مهندسی ساز، نوساز و چندین طبقه	7593	18
آموزشی	نوع1: ساختمان مدارس تا 2 طبقه	192	5/0
	نوع2: ساختمان مدارس بالاتر از 2 طبقه	170	4/0
درمانی	نوع1: بیمارستان‌های کوچک و متوسط	71	18/0
	نوع2: بیمارستان‌های بزرگ	6	01/0
تجاری	مراکز خرید	1350	1/3
صنعتی	ساختمان‌ها و تأسیسات صنعتی	79	2/0

 

نقشه شماره 3.توزیع ساختمان‌های منطقه بر اساس دسته­بندی RADIUS

مأخذ: نگارنده،1403

تحلیل آمار استنباطی ناحیه 7 منطقه 1 تهران از منظر تاب‌آوری شهری در برابر زلزله

بر اساس مصاحبه‌های صورت گرفته با جامعه آماری صاحب‌نظران حوزه‌های مهندسی شهرسازی، مدیریت شهری، مدیریت بحران و جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در شهرداری منطقه 1،سازمان مدیریت بحران و اساتید دانشگاه مرتبط با موضوع تحقیق، چهار معیار، اجتماعی، اقتصادی، نهادی، کالبدی-محیطی موردبررسی قرار گرفت. ازآنجایی‌که معیارهای مطرح‌شده هرکدام به‌صورت معیارهای کیفی می‌باشند، این معیارها به‌صورت طیف لیکرت : خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد و به‌صورت مثبت از یکدیگر تفکیک می‌شوند. سپس در راستای تبدیل شاخص‌های کیفی به کمی و قرار دادن آنان در ماتریس ارزیابی و تصمیم‌گیری از مقیاس دوقطبی فاصله‌ای استفاده می‌گردد.در این راستا در جدول شماره 4، هر یک از گویه‌های شاخص‌های موردبررسی تدوین گردید، سپس در جدول شماره 3، ماتریس ارزیابی و تصمیم‌گیری معیارهای موردسنجش مدل topsis را در سطح محله‌های ناحیه 7 منطقه 1 تهران به نمایش می‌گذارد.  

جدول شماره 3.گویه‌های موردبررسی هر یک از شاخص‌های ناحیه 7 منطقه 1 تهران از منظر تاب‌آوری شهری در برابر زلزله

ابعاد	شاخص‌ها
نهادی	رضایت ساکنین از عملکرد نهادهای مؤثر، مطلوبیت تعداد سازمان‌های ارائه‌دهنده خدمات،میزان حس تعلق مکانی ساکنین،مطلوبیت تعداد نهادهای محلی، مطلوبیت تعداد نیروهای آموزش‌دیده هنگام بحران،تناسب میزان آتش‌نشانی،تناسب میزان بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، تناسب نیروهای امدادگر در منطقه،میزان مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های شهری، عملکرد فعالیت‌های هلال‌احمر و مدیریت بحران، میزان آمادگی نهادهای خدماتی در صورت وقوع زلزله
کالبدی-محیطی	دسترسی به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها،دسترسی به مراکز آموزشی به‌ویژه مدارس،دسترسی به آتش‌نشانی،دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، دسترسی به پارک‌ها و فضاهای سبز، دسترسی به فضاهای باز، دسترسی به شبکه معابر اصلی،دوری از محدوده خطرزای طبیعی نظیر گسل، دوری از محدوده جایگاه‌های سوخت، پست فشارقوی،تناسب کیفیت مصالح ساختمانی و ابنیه،تناسب میزان تراکم ساختمانی،تناسب سرانه‌های فضای سبز موجود،وضعیت راه‌های ارتباطی و کیفیت حمل‌ونقل، میزان برخورداری از خدمات اضطراری،میزان فراوانی پناهگاه‌ها،مقاومت و کیفیت بنا، استقلال زیرساخت‌های حیاتی.

مأخذ: حکمت نیا، 1396، 401

پس از بیان شاخص‌ها، نوع ارزش‌گذاری مقیاس دوقطبی مورد تبیین قرار می‌گیرد که در این میان از طیف لیکرت استفاده می‌شود.

بر اساس این مقیاس‌ها، معیارهای کیفی اندازه‌گیری و به معیارهای کمی تبدیل گردیدند، که نتایج آن در جدول 6، منعکس‌شده است. جدول شماره 4 ماتریس ارزیابی و تصمیم‌گیری کمی معیارهای موردسنجش مدل topsis را در سطح محله‌های منطقه 1 تهران به نمایش می‌گذارد.

جدول شماره 4. ماتریس ارزیابی و تصمیم‌گیری

ماتریس میانگین	اجتماعی	اقتصادی	نهادی	کالبدی-محیطی
وزن‌ها				
نوع معیار				
باغ فردوس				
تجریش				
قیطریه				

مأخذ: نگارنده، 1403

 

وضعیت ناحیه 7 منطقه یک تهران از منظر برخورداری از شاخص‌های تاب‌آوری شهری در برابر زلزله چگونه است؟

بر اساس مصاحبه‌های انجام‌شده با کارشناسان حوزه‌های مختلف در شهرداری منطقه 1، چهار معیار کلیدی برای ارزیابی تاب‌آوری شهری در برابر زلزله شناسایی شدند: اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی-محیطی. برای تبدیل شاخص‌های کیفی به کمی و ارزیابی آن‌ها از مدل TOPSIS استفاده شد. نتایج نشان داد که محله‌های تجریش، باغ فردوس و قیطریه وضعیت نامناسبی در تاب‌آوری دارند، با تجریش که امتیاز 48/0 را کسب کرده و بهترین وضعیت را دارد. بنابراین می‌توان گرفت که درزمینهٔ تاب‌آوری کالبدی – محیطی، محله تجریش و محله قیطریه بهتر از محله باغ فردوس عملکرد داشته‌اند. این عملکرد به عواملی نظیر دسترسی به عوامل خطرزا، دسترسی به خدمات اضطراری پس از زلزله، استحکام خدمات عمومی و تجهیزات و تأسیسات شهری پس از زلزله، تناسب قابل‌توجه پناهگاه‌ها و کیفیت مطلوب مصالح ساختمانی بستگی دارد. از طرفی، محله باغ فردوس با مشکلاتی مانند دسترسی به پست‌های فشارقوی برق، قنات، مشکلات دسترسی به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، دسترسی به آتش‌نشانی، دسترسی به پارک‌ها و فضاهای سبز و مشکلات در دسترسی به شبکه معابر اصلی روبه‌رو است که باعث کاهش تاب‌آوری کالبدی این محله می‌شود. به همین ترتیب، محله تجریش با برخورداری از خدمات اضطراری پس از زلزله، استحکام خدمات عمومی، تجهیزات و تأسیسات شهری پس از وقوع زلزله و تناسب قابل‌توجه پناهگاه‌ها، عملکرد بهتری درزمینهٔ تاب‌آوری کالبدی – محیطی داشته است. در مورد شاخص‌های کالبدی – محیطی در مناطق مختلف می‌توان گفت که محله باغ فردوس در تاب‌آوری کالبدی – محیطی دارای سطح کمی از تاب‌آوری است، درحالی‌که محله تجریش از یک سطح نسبتاً بهتر برخوردار است. در مورد محله باغ فردوس، عواملی که در کاهش تاب‌آوری کالبدی نقش دارند عبارت‌اند از:

- دسترسی نامناسب به عوامل خطرناک مانند پست‌های فشارقوی برق، قنات و مشکلات در دسترسی به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، آتش‌نشانی و فضاهای سبز و باز، و مشکلات در دسترسی به شبکه معابر اصلی.

اما در مورد محله تجریش، عواملی که در افزایش تاب‌آوری کالبدی مؤثر هستند عبارت‌اند از:

- دسترسی به خدمات اضطراری پس از زلزله، استحکام خدمات عمومی، تجهیزات و تأسیسات شهری پس از وقوع زلزله در سطح محله و تناسب مناسب پناهگاه‌های موجود در این محله.

همچنین، محله قیطریه نیز در تاب‌آوری کالبدی – محیطی دارای ویژگی‌های خاصی است که عبارت‌اند از:

- استحکام خدمات عمومی، تجهیزات و تأسیسات شهری پس از وقوع زلزله در سطح محدوده محله قیطریه، 

برنامه‌ریزی و پیش‌بینی جهت کاهش خسارات ناشی از مسدودیت معابر در هنگام زلزله و تناسب کیفیت ساخت‌وسازها با اصول و معیارهای شهرسازی و مدیریت بحران.

بنابراین، شاخص‌های کالبدی – محیطی در این سه محله به دلایل مختلفی در سطوح مختلفی قرار دارند.

همچنین، محله قیطریه نیز با استحکام خدمات عمومی، تجهیزات و تأسیسات شهری پس از وقوع زلزله در سطح محدوده، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی در جهت کاهش خسارات ناشی از مسدودت معابر در هنگام وقوع زلزله و تناسب کیفیت ساخت‌وسازها، در مقایسه با اصول و معیارهای شهرسازی و مدیریت بحران، عملکرد برتری در تاب‌آوری کالبدی – محیطی داشته است.

نتیجه‌گیری

امروزه، خسارات فراوان مخاطرات طبیعی و انسانی به محیط و کالبد شهرها باعث شده است که مفهوم تاب‌آوری به‌منظور کاهش آثار سوانح، به یک حوزه مهم در عرصه مدیریت بحران تبدیل شود. شناخت تاب‌آوری می‌تواند به تعیین صفات و ویژگی‌هایی که ظرفیت مقابله جوامع با سوانح را افزایش می‌دهند، کمک نماید و ابزارهایی را برای کمک به فرآیند کاهش آسیب‌پذیری پیشنهاد نماید. تاب‌آوری شهری بر آمادگی در برابر بلایا، کاهش آسیب‌پذیری و افزایش ظرفیت انطباقی تأکید می‌کند. تبیین رابطه تاب‌آوری در برابر سوانح طبیعی مانند زلزله و کاهش اثرات آن با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأکیدی که این تحلیل بر ابعاد مختلف تاب‌آوری دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. درواقع، موضوع تاب‌آوری یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین رویکردهای شهری است که ضامن بقای سکونتگاه‌های شهری است به این منظور با توجه به وجود مسائل و معضلاتی گسترده در سطح ناحیه 7 منطقه یک تهران مانند پایین بودن کیفیت برخی مساکن شهری، معضلات برج‌های بلندمرتبه، عدم رعایت اصول استاندارد شهرسازی، وجود برخي معابر باريك و پرپیچ‌وخم در برخی نقاط ناحیه و سایر این قبیل موارد: تاب‌آوری و شناسایی ابعاد و میزان هریک از شاخص‌ها، می‌تواند بر ارتقاء تاب‌آوری ناحیه 7 منطقه یک تهران در برابر زلزله مؤثر باشد. پس از شناسایی نقاط بحران‌زا و تحلیل پایگاه‌های مدیریت بحران منطقه یک مورد تحلیل قرار گرفت. در این زمینه نتایج نشان می‌دهد که ناحیه با کمبود شدید مراکز درمانی و بیمارستان‌ها،کمبود مراکز آتش‌نشانی، کمبود مراکز هلال‌احمر، عدم وجود پناهگاه و سایر این قبیل موارد مواجه است که این معضلات از دیگر چالش‌های تاب‌آوری محسوب می‌شود. در این پژوهش که دو هدف وضعیت ناحیه 7 منطقه یک تهران از منظر برخورداری از شاخص‌های تاب‌آوری شهری در برابر زلزله و انواع آسیب‌های محله‌های شهری ناحیه 7  منطقه یک در برابر زلزله مورد ارزیابی قرار گرفت و درنهایت راهبردی مؤثر در راستای ارتقاء تاب‌آوری شهری ناحیه 7 منطقه یک تهران در برابر زلزله ارائه گردید.

در راستای شناسایی و رتبه‌بندی محله‌های ناحیه 7 بر اساس شاخص‌های تاب‌آوری شهری، شاخص کالبدی- محیطی و شاخص نهادی مورد تحلیل قرار گرفت و نتایج زیردست حاصل گردید:

شاخص‌های نهادی: این شاخص کمترین تاب‌آوری را نشان می‌دهد، با مشکلاتی چون عدم تناسب خدمات آتش‌نشانی و بیمارستان‌ها. قیطریه و باغ فردوس عملکرد بهتری نسبت به تجریش دارند.

شاخص‌های کالبدی-محیطی: جزئیات این شاخص‌ها در متن اصلی موجود نیست، اما به نظر می‌رسد که تأثیرات محیطی بر تاب‌آوری نیز موردتوجه قرارگرفته است.

این ارزیابی به شناسایی نقاط ضعف و قوت در هر محله کمک کرده و می‌تواند مبنای برنامه‌ریزی‌های آینده باشد.

درمجموع از مهم‌ترین گویه‌های مؤثر به‌عنوان چالش‌های جدی در تاب‌آوری محله‌های ناحیه 7 می‌توان به میزان آسیب‌پذیری مشاغل، عدم‌حمایت‌های نهادهاي دولتی و محلی برای جبران خسارات، حجم بالای میزان سرمایه‌گذاری‌ها، عدم تناسب میزان آتش‌نشانی به نسبت جمعیت ناحیه، عدم تناسب تعداد بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها به نسبت سرانه مسکونی و جمعیت محدوده، عدم وجود مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های شهری و عدم رضایت ساکنین از عملکرد نهادهای مؤثر و دسترسی به عوامل خطرزا نظیر پست‌های فشارقوی برق، قنات، مشکلات دسترسی به مراکز درمانی و بیمارستان‌ها،دسترسی به آتش‌نشانی، دسترسی به پارک‌ها و فضاهای سبز، دسترسی به فضاهای باز و مشکلات در دسترسی به شبکه معابر اصلی اشاره نمود.

 

پیشنهادهای کاربردی و اجرایی

- سازمان‌دهی و آماده‌سازی برای به‌کارگیری اصول تاب‌آوری شامل: آماده‌سازی کارهای نهادین و افزایش آگاهی، گرد‌آوری عاملین، تدوین فرایند مشارکتی، برنامه‌ریزی و اجرای فرایند.-توجه به مدیریت بحران در طرح‌های فرادست و عدم تداخل و نبود موازنه کاری در اقدامات سازم آن‌ها در هنگام بحران.

- تعریض معابر باریک در تمامی معابر کم‌عرض محله‌های ناحیه 7 به‌عنوان نمونه در مجاورت اطراف امامزاده صالح در بخش جنوبی،  مقاوم‌سازی و بهسازی اطراف و محوطه ایستگاه مترو و احداث پیاده راه قدس-تجریش به‌منظور دسترسی به مراکز امدادی اورژانس، هلال‌احمر و پلیس.

- با توجه به فرسودگی تأسیسات و زیرساخت‌های بافت‌های قدیمی محله تجریش به‌ویژه محدوده بازار، پیشنهاد می‌گردد تأسیسات فرسوده علی‌رغم بازسازی ایمن‌سازی شوند.

- با توجه به وجود قنات و مسیر آن در هر سه محله ناحیه 7؛ تمهيدات ويژه انحراف مسير قنات از اطراف بناها و مقاوم‌سازي ميله و مسير قنات‌ها و انجام مستمر بررسي‌ها و جمع‌آوری اطلاعات و به‌روزرساني نقشه‌های محله‌ها و ساختمان‌های احداث‌شده بر روی قنات‌ها باید موردتوجه قرار گیرد.

- کوهستانی بودن منطقه 1 و به‌ویژه محله‌های ناحیه 7 آن و رشد بی‌رویه جمعیت در آن سبب شده است که دسترسی به مراکز امدادی و مراکز آتش‌نشانی با نقص و مشکل روبرو شود. در این راستا افزایش پوشش هلال‌احمر، اورژانس، آتش‌نشانی و حتی ایجاد پدهای بالگرد و استفاده از فضاهای باز و سفارتخانه‌های این ناحیه به این منظور برای کاهش خطرپذیری محله باید در برنامه‌ریزی سازم آن‌های متولی قرار گیرد.

-ب ه منظور افزایش ایمنی و پیش‌بینی نقاط قوت و ضعف در سطح محله‌های ناحیه 7، پیشنهاد می‌گردد مانورهای بیشتر و تخصصی امنیتی در خصوص زلزله صورت گیرد.

-اعمال قوانین در جهت مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و افزایش ضریب ایمنی

همچنین درزمینه افزایش سرانه فضاهای باز و سبز به‌منظور ایجاد پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران، با توجه به قیمت بسیار بالای زمین در سطح منطقه، پیشنهاد می‌شود بجای سالن‌های چندمنظوره 1200 مترمربعی، در اراضی با مساحت کوچک‌تر نظیر 400 مترمربع، بناهای چندطبقه مقاوم در برابر زمین‌لرزه با طراحی مناسب جهت انبارش تجهیزات در سطح منطقه در نظر گرفته شود به‌گونه‌ای که علاوه بر کاهش هزینه‌های تملک زمین، فضاهای بیشتری برای انبارش و نیز استقرار مراکز فرماندهی- هماهنگی و یا سایر کاربری‌های موردنیاز بحران تأمین گردد. البته باید گفت که در حال حاضر نیز در نواحی که فاقد زمین‌های 1200 مترمربعی هستند سیاست تأسیس انبارهای 400 مترمربعی در سطح هر محله دنبال می‌شود.

 

حامی مالی

بنا به اظهار نویسنده مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است. 

 

سهم نویسندگان

این مقاله مستخرج از کار رساله است، کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسنده اول و دوم مقاله انجام‌شده است؛ صحت، تائید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسنده اول صورت گرفته است. 

 

تضاد منافع

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند. 

 

تقدیر و تشکر 

نویسندگان، از همه افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی می­نمایند. 

 

ORCID

          Simin Armaghan         0000-0003-0874-5958

 

منابع 

1-       امیدوار پایک، نوجوان مهدي، صالحی اسماعیل، فریادي شهرزاد، بررسی مدل‌های مدیریت سوانح طبیعی با استفاده از مفاهیم تحلیل مضمون، علوم و فنّاوری محیط‌زیست، دوره بیست و سوم، شماره هفت، مهرماه 140۰

2-       باقر نژاد، الناز؛عزیزى،محمدمهدى (1399)، توزیع فضایی تاب‌آوری در برابر سوانح در سطح محلات کلان‌شهر تهران، هویت شهر،42 صص -5.18

3-       داداش پور، هاشم؛ عادلى، زینب (1394)، سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه‌ی شهرى قزوین، دو فصلنامه علمى – پژوهشى مدیریت بحران، 8 صص.84

1.       دلشاد، مهدیه و طبیبیان، منوچهر و حبیبی، سید محسن (1399) واکاوی مفهوم تاب‌آوری فضایی-کالبدی در برابر زلزله، معرفی و اولویت‌بندی مهم‌ترین معیارهای آن با استفاده از مدل AHP-Fuzzy، مورد مطالعاتی: بافت مرکزی شهر رشت

2.       رضایى، محمدرضا؛ مجتبى، رفیعیان، و حسینى، سید مصطفی (1394)، سنجش و ارزیابى میزان تاب‌آوری کالبدى اجتماع‌های شهرى در برابر زلزله، مطالعه موردى: محله‌های شهر تهران، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 47(4)، صص.623-609

3.       رفیعیان مجتبی، رضایی محمدرضا، عسگري علی، پرهیزكار اكبر، شایان سیاوش. (1394)تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص سازي آن در مدیریت سوانح اجتماع‌محور، صص.41-19

4.       رشیدی، لیلا (1401) تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی، هفتمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، حقوق، تهران

5.       زبردست، اسفندیار؛ عزیزى، محمدمهدى، و باقر نژاد، الناز (1399)، تبیین ارتباط فرم شهرى با تاب‌آوری در برابر سوانح در سطح محلات کلان‌شهر تهران، مسکن و محیط روستا، شماره،170 صص.28-1

6.       عبدالله زاده ملکی شهرام، خانلو نسیم، زیاري كرامت اله، شالی امینی وحید. (1398) اولویت‌سنجی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله. هویت شهر.

7.       عبدالله زاده طرف، اکبر و محمدرضا جابری نسب، آرش ثقفی،  (1402)، تبیین بعد نهادی تاب‌آوری شهری و ارزیابی آن در چگونگی مقابله با مخاطره‌ی زلزله، دو فصلنامه مطالعات بین‌رشته‌ای در تعالی معماری و شهرسازی شماره 1، دوره 2

8.       عزیزی، محمدمهدی همافر، میلاد.(1391). آسیب‌شناسی لرزه‌ای معابر شهری (مطالعه موردی: محله کارمندان،کرج). هنرهای زیبا معماری و شهرسازی،71(3)

9.       غفاری، عطا، پاشازاده، اصغر؛ و آقایی، واحد.(1396) سنجش و اولویت‌بندی تاب‌آوری شهري در مقابل زلزله (نمونه موردي شهر اردبیل و مناطق چهارگانه آن. جغرافیا و مخاطرات محیطی، (12).56-5

10.       ملکی، سعید، آروین، محمود، و بذرافکن، شهرام.(1397). تحقق شهر تاب آور با به‌کارگیری رویکرد حکمروایی خوب شهری (مطالعه موردی: شهر اهواز). دانش شهرسازی، 2 (4)،.81-1

11.       نظم فر حسین، پاشازاده اصغر،(1397) ارزیابی تاب‌آوری شهري در برابر مخاطرات طبیعی، مطالعه موردي: شهر اردبیل، مجله آمایش جغرافیایی فضا فصلنامه علمی_پژوهشی دانشگاه گلستان، سال هشتم، شماره مسلسل بیست و هفتم، بهار

 

12.       Abedini Musa, Eshghi Chaharborj Ali, Alavi Saeedeh. 1401, Evaluation of the physical resilience of the city in different earthquake scenarios, a case study: Sixth district of Tehran. Geographical Space 22 (78): 191-211. (In Persian

13.       Ahern, J. (2013), Urban landscape sustainability and resilience: the promise and challenges of integrating ecology with urban planning and design, Landscape Ecol, 28, 1203–1212. https://doi.org/10.1007/s10980-012-9799-z

14.       Alexander, D. (2018). A magnitude scale for cascading disasters. International Journal of Disaster Risk Reduction, 30, 180-185

15.       Arvin M, Ziari K.(2018)Measuring social vulnerability and social resilience against disaster earthquake.10 (1).

16.       Burton, C. G. (2015), A Validation of Metrics for Community Resilience to Natural Hazards and Disasters Using the Recovery from Hurricane Katrina as a Case Study, Annals of the Association of American Geographers, 105(1). https://doi.org/10.1080/ 00045608.2014.960039

17.       Elahe Nouri Segherlou, Vahid Ghobadian, & Ali Asgari. (2021). "Determination of Ideal Criteria for Development of Sustainable Building rating system in Iran’s Cold and Dry Climate (Dena)". PalArch’s Journal of Archaeology of Egypt / Egyptology, 18(08), 3236-3247

18.       fakhrqazi mona, Pourramzan Eisa, molaei hashjin nasrollah. 2022. Economic resilience of rural settlements in the Aoj County against environmental hazards with an emphasis on earthquakes. Spatial economy and rural development; 11 (41): 76-57.(In Persian)

19.       Faraji, Amin, and Qarakhlo, Mehdi (2009). Earthquake and urban crisis management (case study: Babol city). Geography, 8(25), 143-164. https://www.sid.ir/fa/journal/. (fa)viewpaper.aspx?id=112490. (In Persian

20.       Hewitt, K. (2019). The idea of calamity in a technocratic age. In Interpretations of calamity (pp. 3-32). Routledge.

21.       Meerow, S., & Newell, J. P. (2021). Urban resilience for whom, what, when, where, and why?. In Geographic Perspectives on Urban Sustainability (pp. 43-63). Routledge.

22.       Namjooyan, F., Razavian, M. T., & Sarvar, R. (2019). Enhancing Tehran Resilience against Natural Hazards with Emphasis on Earthquake (Case Study: 12th District of Tehran Municipality). Human Geography Research, 51(4). (In Persian

23.       Poorahamad, Ahmad; Ziyari, Karamatollah; Abedali, Ya'qub, & Aligholipour, Sara (2019). Analysis of Resilience Criteria in the Context of Urban Decayed Fabric against Earthquakes with Emphasis on Physical Resilience (Case: District 10 of Tehran Municipality). Journal of Urban Research and Planning, 19(36), 1-21.

24.       Prasath, S., & Umashankar, K. (2023). Livelihood resilience of smallholder dairy farmers against external shocks: a case study in the northern dry zone of Sri Lanka

25.       Villegas-González, P. A., Ramos-Cañón, A. M., González-Méndez, M., González-Salazar, R. E., & De Plaza-Solórzano, J. S. (2017). Territorial vulnerability assessment frame in Colombia: Disaster risk management. International Journal of Disaster Risk Reduction, 21, 384-395.

26.       Wilson, G. A., Schermer, M., & Stotten, R. (2018). The resilience and vulnerability of remote mountain communities: The case of Vent, Austrian Alps. Land Use Policy, 71, 372-383.

 

 

---

[1] 1- Prasath

[2]  -Vilson

[3]  -Lee et al

[4]  -Efjika