معرفی و تحلیل مبانی متن شناختی قرآن کریم

الموضوعات :

احمد احمدی تبار ¹ , حسین عندلیب ² , محمدقیوم عرفانی ³

1 - استاد خارج فقه و اصول، حوزه علمیه قم، قم، ایران.
2 - گروه معارف اسلامی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
3 - دانش آموخته دکتری فقه سیاسی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران

تاريخ الإرسال : 11 الخميس , جمادى الثانية, 1446 تاريخ التأكيد : 21 الثلاثاء , رجب, 1446 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , شوال, 1446

الکلمات المفتاحية: مبانی متن‌شناختی, قرآن کریم, استنباط, هرمنوتیک, پل ریکور.,

ملخص المقالة :

هدف از این پژوهش آن است که مبانی متن‌شناختی قرآن کریم در استنباط را مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. این پژوهش با روش مطالعات کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است که با مراجعه به قرآن کریم و ادله دیگر اطلاعات لازم به دست آمده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پرسش اصلی پژوهش عبارت است از اینکه « مبانی متن‌شناختی قرآن کریم در استنباط چیست؟» یافته های پژوهش حاکی از آن است که در مورد هویت‌شناسی متن دیدگاه‌هایی متفاوتی مطرح شده‌اند که همگی شباهت خانوادگی با یکدیگر دارند و هیچ کدام تعریف جامع و مانعی از متن ارائه نمی‌کنند. از دیدگاه معناشناسی «هر آنچه دریافتنی و درک شدنی باشد، متن است». در حوزۀ هرمنوتیک، پل ریکور متن را ثبت کردن هرگونه سخن در نوشتار خوانده است. یکی از مبانی متن‌شناختی استنباط احکام مبنای زبانی‌بودن متن قرآنی است. این مبنا اختصاص به متن قرآنی دارد و بدین معناست که الفاظ و معانی قرآن همه از ناحیۀ خداوند است و پیامبر اسلام مجموعۀ آن‌ها را صرفاً دریافت نموده و به بشر عرضه کرده است. این مبنا لوازم چندی را در پی داشت که قداست متن قرآنی و صدق و واقع‌نمایی آن از مهم‌ترین آن‌ها می‌باشند. رویکردهای گزاره‌ای، تجربی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی به عنوان انگاره‌های رقیب مبنای زبانی‌بودن وحی و متن قرآنی بررسی شدند که همگی نقدپذیر بودند و از کاستی‌ها و لوازم باطل و نامطلوبی رنج می‌بردند. در آنچه آمد، شواهد درون متنی متعدد و دلایل برون متنی برای زبانی‌بودن متن قرآنی بیان شدند و این دلایل و شواهد از یک سو مبنای زبانی‌بودن متن قرآنی را اثبات و از سوی دیگر انگاره‌های رقیب را نفی و رد می‌کردند. از جمله مهمترین نتایج پژوهش این که مبنای شناختاری و جامع بودن متن دینی چند نقش در استنباط احکام شرعی ایفا می‌کند که: مسئولیت‌آفرینی در امر استنباط احکام، حجیت‌آفرینی در منبع استنباط و رویکردسازی برای فقیه در امر استنباط از جملۀ آن‌هاست.

المصادر:

قرآن کریم
سروش، عبدالکریم، «طوطی و زنبور»، دسترس‌پذیر در سایت سروش: www.drsoroush.com
سعیدی‌روشن، محمد باقر (1395)، وحی شناسی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سیوطی، جلال الدین (1403)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الكتاب العربى.
شاکرین، حمیدرضا(1397)، مبانی و پیش‌انگاره‌های فهم دین، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
شیروانی، علی(1395)، مباحثی در کلام جدید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
صادقی، هادی(1383)، درآمدی بر کلام جدید، قم: طه.
طباطبایی، محمدحسین(1373) تفسیر المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
عرب‌صالحی، محمد(1391) تاریخی‌نگری و دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
علی‌تبار فیروزجایی، رمضان(1402)، منطق و ساختار توجیه در گزاره های علوم انسانی اسلامی (با تأکید بر معیار قرآن کریم)، پژوهش های معرفت شناختی پاییز و زمستان ۱۴۰۲ شماره ۲۶ 89 – 109.
عندلیب، حسین(1403)، بررسی نقش استناد به ارتکازات عرفی در فهم و تفسير متون اسلامي (آیات و روایات)، ش1، 1403، ص61-82.
عندلیب، حسین(1403)، شرایط شناسی تمسک به اطلاقات، عمومات و سیره معصومین در متون اسلامی، فصلنامه پژوهشهای زبان شناختی متون اسلامی، ش2، 1403، ص107-127.
قائمی‌نیا، علیرضا(1397)، وحی و افعال گفتاری، قم: طه.
منتظری، حسینعلی(1387)، سفیر حق و صفیر وحی، تهران: خردآوا.
موسوی همدانی، سید محمد باقر(1375)، ترجمۀ تفسیر المیزان، قم: انتشارت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
واعظی، احمد(1390)، نظریۀ تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.