واکاوی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن؛ باتأکیدبر مبانی فلسفی استاد مصباحیزدی
الموضوعات :
گلناز احمدزاده
1
,
داود سیروس
2
,
حسین نوروزیتیمورلویی
3
1 - گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
الکلمات المفتاحية: غایتمداری, اخلاقی, استاد مصباحیزدی, فرهنگی و اجتماعی. ,
ملخص المقالة :
اخلاق غایتمداری، رویکردی استکه ارزشگذاری افعال اخلاقی را براساس هدف و غایتنهایی انسان سامان میدهد. این نگاه، بهویژه در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر، جایگاه ویژهای دارد؛ زیرا در بستر جهانبینی توحیدی و برمبنای نظام فلسفی و الهیاتی خاصی تبیین میشود. دراینراستا، استاد مصباحیزدی، باتکیهبر مبانی معرفتشناختی، هستیشناختی و انسانشناختی برگرفته از فلسفۀ اسلامی، نظریهای منسجم و مبتنیبر غایتمداری در اخلاق ارائه کرده استکه نهتنها بُعد نظری دارد، بلکه از منظر فرهنگی و اجتماعی نیز قابلتأمل است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی بهبررسی و تبیین مبانی فلسفی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ استاد مصباحیزدی پرداخته و نشان میدهد که از منظر وی، توحید بهعنوان بنیادیترین اصل در نظام هستی، جایگاه محوری در فهم ارزشهای اخلاقی دارد. وی غایتنهایی انسان را «قرب الهی»، میداند و معتقد استکه تمامی بایدها و نبایدهای اخلاقی باید در پرتو این غایت معنا شوند. از نگاه ایشان، کمال حقیقی انسان، امری واقعی و عینی استکه ازطریق افعال اختیاری و با رعایت الزامات اخلاقی بهدست میآید و این الزامات برخاسته از روابط علّی میان افعال و نتایج آنها در سیر کمالی انسان هستند. بدینترتیب، مفاهیم اخلاقی صرفاً ابزارهایی برای هدایت انسان بهسوی آن غایت حقیقیاند. براساس این مبانی، اخلاق نه امری قراردادی یا صرفاً روانشناختی، بلکه امری هستیشناختی و واقعگرایانه استکه با حقیقت وجود انسان و مسیر تکامل او گره خورده است. این نگرش، پیامدهای قابلتوجهی در حوزه فرهنگ و اجتماع دارد؛ ازجمله تقویت بنیادهای اخلاقی در رفتارهای جمعی، ارتقاء مسئولیتپذیری فردی، و معنا یافتن اخلاق در بستر حیات دینی. درنتیجه، استاد مصباح باتأکیدبر تعیین صحیح غایت، یعنی «قرب الهی»، چارچوبی عقلانی، منسجم و متناسب با جهانبینی اسلامی برای اخلاق ارائه میکند که میتواند پاسخگوی نیازهای فردی و اجتماعی انسان معاصر باشد.
ابنسینا، حسینبنعبدالله. (1377). الهیاتنجات. ترجمه: ابوالقاسم گلستانی، ویراستار: سیدیحیی یثربی، تهران: انتشارات فکر روز.
آدینه، روحالله. موسوی، سیدهرقیه. (1401). عملکرد ذهن در فرایند ادراک عقلی ازمنظر آیتالله مصباح یزدی. فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت فلسفی، دورۀ 20، شماره 2؛ (پیاپی 78)، 94-81.
شرفالدین، سیدحسین. حسینیزاده، سیدعلی. ابراهیمی، ایمان. (1399). تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی (باتأکیدبر دیدگاههای آیتالله مصباح یزدی). فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت فرهنگی اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 1؛ (پیاپی 45)، 38-21.
صدرالمتالهینشیرازی، محمدبن ابراهیم. (1383). الحکمه المتعالیه فیالاسفار الاربعه (جلد 1). ویراستار: مقصود محمدی، چاپاول، تهران: مؤسسۀ بنیاد حکمتاسلامی صدرا.
عبداللهی، محمدسعید. فاضلی، سیداحمد. (1401). ارزیابیِ دیدگاه انتقادی لوئیس پویمن در باب نسبیگرایی اخلاقیِ ذهنی و قراردادی. فصلنامۀ علمیپژوهشی- تأملات اخلاقی، دورۀ 3، شمارۀ 1؛ (پیاپی 9)، 71-51.
فرانکنا، ویلیامکی. (1393). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: هادی صادقی، چاپچهارم، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه-کتاب طه.
فناییاشکوری، محمد. (1401). آیتالله مصباحیزدی نظریهپرداز در فلسفۀ اسلامی معاصر. فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت، دورۀ 31، شمارۀ 301، 13-9.
کاپلستون، فردریکچارلز. (1399). تاریخ فلسفه: یونان و روم (جلد 1). ترجمۀ: سیدجلال مجتبوی، ویراستار: اسماعیل سعادت، چاپنهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی: سروش(صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).
مصباحیزدی، محمدتقی. (1381). خودشناسی برای خودسازی. چاپبیستوسوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
مصباحیزدی، محمدتقی. (1383). اخلاق در قرآن. تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری، چاپنهم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
مصباحیزدی، محمدتقی. (1384). بهسوی خودسازی. تحقیق و نگارش کریم سبحانی، چاپچهارم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
مصباحیزدی، محمدتقی. (1384). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. چاپسوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
مصباحیزدی، محمدتقی. (1391). فلسفۀ اخلاق. تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، چاپششم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بینالملل.
مطهری، مرتضی. ( 1396). مجموعه آثار استاد شهی مطهری (جلد 22). چاپنهم، تهران: انتشارات صدرا.
هولمز، رابرت. (1398). مبانی فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: مسعود علیا، چاپششم، تهران: انتشارات ققنوس.
Pojman, Louis Paul. Fieser, James. (2011). Ethics: Discovering right and wrong (7th ed.). Wadsworth, Cengage Learning.
Journal of Socio-Cultural Changes
Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 85) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Review Article)
An Analysis Of Teleological Ethics In The Thought Of Contemporary Islamic Thinkers And Its Cultural And Social Implications; With Emphasis On The Philosophical Foundations Of Ayatollah Mesbah-Yazdi
Galnaz Ahmadzadeh: Department of Islamic Philosophy and Theology, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran
1Davoud Sirous: Department of Islamic Philosophy and Theology, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran
Hossein Nowrozi Teymourlouie: Department of Islamic Philosophy and Theology, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
Abstract | Article Einfo |
Teleological ethics is an approach that evaluates moral actions based on the ultimate purpose and final end of human life. This perspective holds particular significance in the thought of contemporary Islamic scholars, as it is articulated within the framework of a theistic worldview and grounded in a distinct philosophical and theological system. In this regard, Ayatollah Mesbah-Yazdi, drawing on epistemological, ontological, and anthropological principles rooted in Islamic philosophy, has developed a coherent and teleologically-based ethical theory. His approach not only addresses theoretical dimensions but also has important cultural and social implications. This study employs a descriptive-analytical method to examine and elucidate the philosophical foundations of teleological ethics in Mesbah-Yazdi’s thought. It demonstrates that, from his perspective, monotheism (tawḥīd) constitutes the most fundamental principle of the ontological order and plays a central role in understanding moral values. He identifies the ultimate goal of human life as divine proximity (qurb ilā Allāh) and argues that all moral imperatives should be interpreted in light of this ultimate end. According to his view, true human perfection is a real and objective matter that is attained through voluntary actions in accordance with moral obligations—obligations that stem from causal relationships between actions and their consequences in the path of human perfection. Consequently, moral concepts are not ends in themselves but serve as instruments to guide human beings toward their true telos. Based on these foundations, ethics is not a matter of convention or mere psychological tendencies, but rather an ontological and realist phenomenon, intrinsically connected to the essence of human existence and the path of its development. This outlook entails significant cultural and social consequences, including the strengthening of moral foundations in collective behavior, the promotion of individual responsibility, and the meaningful integration of ethics within a religious way of life. Thus, by emphasizing the proper determination of the ultimate end—namely, divine proximity—Ayatollah Mesbah presents a rational, coherent, and theologically grounded framework for ethics that can address the individual and societal needs of contemporary humanity. | Received: 2024/11/13 Accepted: 2025/06/01 PP: 107-131.
Keywords: Teleology Ethics Ayatollah Mesbah-Yazdi Cultural And Social Implications
|
Citation: Ahmadzadeh, Galnaz. Sirous, Davoud. Nowrozi Teymourlouie, Hossein. (2025). An Analysis Of Teleological Ethics In The Thought Of Contemporary Islamic Thinkers And Its Cultural And Social Implications; With Emphasis On The Philosophical Foundations Of Ayatollah Mesbah-Yazdi. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 107-131.
DOI: |
[1] This Article Is Extracted from The Doctoral Thesis of ‘Galnaz Ahmadzadeh’, Titled "Analytical Comparison Of Mesbah's Ultimate-Goal-Centered View With Duty-Centered Moral View Of Kant", Under The Supervision Of ‘Dr. Davoud Sirous’, & Advisory Of ‘Dr. Hossein Nowrozi Teymourlouie’.
Corresponding Author: Davoud Sirous
E-mail Address: dr.1341@yahoo.com
Tel: +989144122154
Extended Abstract
Introduction
In the contemporary era, marked by profound cultural, social, and philosophical transformations, rethinking the foundations of Islamic ethics has become an essential and urgent endeavor. One of the most critical issues in this regard is the analysis of teleological ethics and its implications in the thought of contemporary Islamic thinkers—particularly in the ethical theory of Ayatollah Mesbah-Yazdi, who offers a distinct approach grounded in a theistic worldview for the explanation of moral values. In his perspective, the ultimate goal of moral actions is not pleasure or utility, but divine proximity (qurb ilā Allāh) and the realization of human existential perfection. This view is founded on specific principles in epistemology, ontology, and anthropology. From an epistemological standpoint, reason is capable of recognizing the necessity of perfection, yet the actual path to attaining it can only be fully discerned through the guidance of revelation. In the ontological domain, moral values are intrinsically connected to the reality of existence and to the Absolute Perfection. And from an anthropological perspective, the human being is a free and spiritual creature who can, through divine motivation, attain true perfection. This study, by focusing on these three dimensions, seeks to address contemporary challenges such as relativism, secular ethics, and scientism. It aims to fill a gap in the philosophical analysis of Ayatollah Mesbah-Yazdi’s theory and to contribute to the deepening of Islamic moral philosophy. The central research question is thus formulated as follows: What are the philosophical foundations of teleological ethics in the thought of Ayatollah Mesbah-Yazdi, and how can they be analyzed through the three dimensions of epistemology, ontology, and anthropology?
Methodology
This study employs a descriptive-analytical method. Initially, through library-based research, the works of Ayatollah Mesbah-Yazdi and other contemporary Islamic thinkers on ethics and its philosophical foundations were collected. Subsequently, through content analysis of these sources, the principles and components of the teleological ethical theory were extracted. These principles were then examined and systematized through a philosophical and conceptual approach in order to clarify the internal coherence of Ayatollah Mesbah-Yazdi’s perspective and its connection to epistemological, ontological, and anthropological foundations. Furthermore, the cultural and social implications of this ethical framework were analyzed and interpreted in light of relevant works and evidence, with the aim of elucidating the practical functions of this theory in both individual and collective human life.
Results And Discussion
In the thought system of Ayatollah Mesbah Yazdi, ethical teleology is founded upon three fundamental pillars: epistemology, ontology, and anthropology. In the epistemological dimension, he emphasizes the possibility of certain knowledge in ethics, asserting—based on the principles of Islamic philosophy—that moral knowledge can be attained through reason, revelation, and intuitive (or presentational) knowledge. He considers moral propositions to be subject to rational and revelatory criteria and maintains that statements such as “justice must be practiced” are only true if they are either grounded in objective reality or conform to authentic religious texts. According to him, moral imperatives are a type of philosophical necessity, grounded in the causal relationship between actions and their ends, rather than being merely conventional or arbitrary. Within this framework, even the derivation of normative statements from factual ones is considered entirely rational and legitimate, provided it is based on analogical necessity. In the ontological domain, Mesbah Yazdi insists on the truth-apt nature of moral propositions and regards concepts such as “justice,” “oppression,” and “goodness” as secondary philosophical intelligibles that refer to objective realities. From his perspective, moral obligation is not a matter of convention but stems from the real and necessary causal relationship between human actions and their ultimate purpose—namely, human perfection and nearness to God. In anthropology, he underscores the spiritual dimension of the human being and views the voluntary development and perfection of the soul as the central axis of moral valuation. The agent’s intention and existential connection with God are presented as the key determinants of the ultimate value of moral actions. On this basis, the human being is seen as a dependent creature in need of the Absolute Perfection, and only through connection with the Absolute Reality—God—can one attain one’s ultimate end. Accordingly, Mesbah Yazdi’s ethical theory offers a comprehensive, realist, and elevated model of religious ethics, harmonized with the principles of Islamic philosophy, in which moral actions derive their meaning in light of the ultimate human end: nearness to God..
نوعمقاله (علمیمروری)
واکاوی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن؛ باتأکیدبر مبانی فلسفی استاد مصباحیزدی
گلناز احمدزاده: گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
1داود سیروس: گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «گلناز احمدزاده»، باعنوان «مقایسۀ تحلیلی غایتمحوری اخلاقی از دیدگاه مصباح یزدی با وظیفۀ محوری اخلاق از دیدگاه کانت»، استکه به راهنمایی «دکتر داود سیروس»، و مشاورۀ «دکتر حسین نوروزی تیمورلویی»، استخراج شده است.
نویسندۀ مسئول: داود سیروس
آدرس پستالکترونیک: dr.1341@yahoo.com
تلفن: 09144122154
حسین نوروزی تیمورلویی: گروه فلسفه و کلاماسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 23/08/1403 تاریخ پذیرش: 11/03/1404 شمارۀ صفحات: 131-107
واژگان کلیدی: غایتمداری اخلاقی استاد مصباحیزدی فرهنگی و اجتماعی
| اخلاق غایتمداری، رویکردی استکه ارزشگذاری افعال اخلاقی را براساس هدف و غایتنهایی انسان سامان میدهد. این نگاه، بهویژه در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر، جایگاه ویژهای دارد؛ زیرا در بستر جهانبینی توحیدی و برمبنای نظام فلسفی و الهیاتی خاصی تبیین میشود. دراینراستا، استاد مصباحیزدی، باتکیهبر مبانی معرفتشناختی، هستیشناختی و انسانشناختی برگرفته از فلسفۀ اسلامی، نظریهای منسجم و مبتنیبر غایتمداری در اخلاق ارائه کرده استکه نهتنها بُعد نظری دارد، بلکه از منظر فرهنگی و اجتماعی نیز قابلتأمل است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی بهبررسی و تبیین مبانی فلسفی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ استاد مصباحیزدی پرداخته و نشان میدهد که از منظر وی، توحید بهعنوان بنیادیترین اصل در نظام هستی، جایگاه محوری در فهم ارزشهای اخلاقی دارد. وی غایتنهایی انسان را «قرب الهی»، میداند و معتقد استکه تمامی بایدها و نبایدهای اخلاقی باید در پرتو این غایت معنا شوند. از نگاه ایشان، کمال حقیقی انسان، امری واقعی و عینی استکه ازطریق افعال اختیاری و با رعایت الزامات اخلاقی بهدست میآید و این الزامات برخاسته از روابط علّی میان افعال و نتایج آنها در سیر کمالی انسان هستند. بدینترتیب، مفاهیم اخلاقی صرفاً ابزارهایی برای هدایت انسان بهسوی آن غایت حقیقیاند. براساس این مبانی، اخلاق نه امری قراردادی یا صرفاً روانشناختی، بلکه امری هستیشناختی و واقعگرایانه استکه با حقیقت وجود انسان و مسیر تکامل او گره خورده است. این نگرش، پیامدهای قابلتوجهی در حوزه فرهنگ و اجتماع دارد؛ ازجمله تقویت بنیادهای اخلاقی در رفتارهای جمعی، ارتقاء مسئولیتپذیری فردی، و معنا یافتن اخلاق در بستر حیات دینی. درنتیجه، استاد مصباح باتأکیدبر تعیین صحیح غایت، یعنی «قرب الهی»، چارچوبی عقلانی، منسجم و متناسب با جهانبینی اسلامی برای اخلاق ارائه میکند که میتواند پاسخگوی نیازهای فردی و اجتماعی انسان معاصر باشد. |
استناد: احمدزاده. گلناز. سیروس، داود. نوروزی تیمورلویی، حسین. (1404). واکاوی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن؛ باتأکیدبر مبانی فلسفی استاد مصباحیزدی. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 131-107.
DOI: |
مقدمه
پژوهش حاضر درپی آن استکه باتمرکزبر تحلیل این سه ساحت، به پرسشهای بنیادینی دربارۀ منشأ شناخت ارزشهای اخلاقی، چیستی این ارزشها در نسبت باوجود و کمال مطلق، و نیز نقش انسان بهمثابۀ فاعل اخلاقی در تحقق آنها پاسخ دهد. در بُعد معرفتشناختی، نقش عقل و وحی بهعنوان منابع معرفت اخلاقی بررسی میشود. ازنظر استاد مصباح، عقل گرچه توانایی درک نیازبه کمال را دارد، اما مسیر تحقق آن تنها ازطریق وحی تبیین میشود. این دیدگاه با نگرشهای سکولار که تکیهبر تجربه یا اجماع انسانی دارند، تفاوت اساسی دارد. در ساحت هستیشناسی، ارزشهای اخلاقی پیوندی تنگاتنگ با حقیقت وجود و کمال مطلق (خداوند)، دارند و قربالهی بهعنوان معیار ارزش، سایر کمالات را دربرمیگیرد. این نگرش، در تقابل با نسبیگرایی اخلاقی قرار میگیرد که ارزشها را وابستهبه شرایط اجتماعی یا ترجیحات فردی میداند (عبداللهی، فاضلی، 1401: 51؛ Pojma,n Fieser, 2011: 16). در ساحت انسانشناسی نیز، انسان موجودی مختار و معنوی تلقی میشود که با انتخابهای آگاهانه و انگیزههای الهی، میتواند به کمال حقیقی برسد. در اینجا باور و انگیزه نقش اساسی در ارزش اخلاقی دارند؛ زیرا عمل بدون انگیزۀ متعالی، فاقد ارزش اخلاقی است. ازمنظر نظری، این پژوهش پاسخی است به چالشهایی همچون نسبیگرایی، علمزدگی و اخلاق سکولار که اخلاق دینی را تهدید میکنند؛ و از منظر کاربردی، میتواند در تصمیمگیریهای فردی و اجتماعی راهگشا باشد. همچنین این تحقیق تلاشی است درجهت پرکردن خلأ موجود در تحلیلهای فلسفی نظریۀ استاد مصباحیزدی و گامی درراستای توسعه و تعمیق فلسفۀ اخلاق اسلامی در چارچوب علومانسانی اسلامی. برایناساس، مسئلۀ اصلی پژوهش چنین صورتبندی میشود: «مبانی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ استاد مصباحیزدی چیست و این مبانی چگونه در سه ساحت معرفتشناسی، هستیشناسی و انسانشناسی قابل تحلیلاند؟»، پاسخ بهاین پرسش میتواند تصویری دقیقتر از ظرفیتهای نظریۀ اخلاقی اسلامی درمواجههبا مسائل اخلاقی معاصر و تحولات اجتماعی ارائه دهد.
پیشینۀ تحقیق
محمد فناییاشکوری (1401)، در پژوهش «آیتالله مصباحیزدی نظریهپرداز در فلسفۀ اسلامی معاصر»؛ بهبررسی جایگاه فلسفی آیتالله مصباحیزدی در عرصۀ فلسفۀ اسلامی معاصر پرداخته است. این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی، انواع فعالیتهای فلسفی، ویژگیهای تفکر فلسفی، و مهمترین دستاوردهای ایشان را بهصورت اجمالی و فهرستوار موردبررسی قرار داده است. نتیجۀ اصلی پژوهش آن استکه آیتالله مصباحیزدی نهتنها یکیاز چهرههای شاخص فلسفۀ اسلامی معاصر بهشمار میرود، بلکه با آثار گسترده و تربیت شاگردان متعدد، سهم برجستهای در تداوم و توسعۀ فلسفۀ اسلامی داشته و میتوان از سیرۀ علمی و فلسفی ایشان درسهای مهمی در جهت نوسازی فلسفۀ اسلامی معاصر آموخت (فناییاشکوری، 1401: 13-9). روحالله آدینه و سیدهرقیه موسوی (1401)، در اثر «عملکرد ذهن در فرایند ادراک عقلی ازمنظر آیتالله مصباحیزدی»؛ بهتبیین دیدگاه آیتالله مصباح یزدی دربارۀ چگونگی شکلگیری مفاهیم کلی و نقش ذهن در فرایند ادراک عقلی پرداختهاند. این مطالعه با رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام شده و درصدد است باتکیهبر آراء مصباح یزدی، تبیینی نو از سازوکار ادراک کلی ارائه دهد. نتیجۀ پژوهش نشان میدهد که مصباحیزدی با رویکردی نوصدرایی، میان کارکرد ذهن در ساحتهای مختلف ادراک تمایز قائل میشود؛ بهگونهای که ذهن در ادراک معقولات اولی حالت انفعالی دارد، درحالیکه در ادراک معقولات ثانیه (اعماز منطقی و فلسفی)، نقش فعالی ایفاء میکند. افزونبراین، او برخلاف برخی تفاسیر سنتی، ضرورتی برای اثبات وجود عقول منفصل یا شهود آنها در فرایند ادراک کلی قائل نیست و این امر را با تحلیل درونی از عملکرد ذهن توضیح میدهد (آدینه، موسوی، 1401: 94-81). سیدحسین شرفالدین، سیدعلی حسینیزاده و ایمان ابراهیمی (1399)، در مطالعۀ «تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی (باتأکیدبر دیدگاههای آیتالله مصباح یزدی)»؛ بهمبانی، ماهیت و ابعاد مسئولیت اجتماعی ازمنظر فلسفه اسلامی و باتکیهبر آرای آیتالله مصباح یزدی پرداختهاند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی، تلاش دارد تا مفهوم مسئولیت اجتماعی را از چارچوب صرفاً قراردادی و حقوقی خارج کرده و آن را در منظومهای اخلاقی، الهی و فلسفی جای دهد. نتیجۀ پژوهش حاکیاز آن استکه مسئولیت اجتماعی از دیدگاه مصباح یزدی مفهومی برخاسته از مبانی توحیدی، عقل عملی، فطرت و شریعت است و از سنخ معقولات ثانیه فلسفی بهشمار میرود. این مسئولیت نهتنها در پیوند با وظیفۀ فرد نسبتبه جامعه و دیگران تعریف میشود، بلکه در امتداد مسئولیت انسان دربرابر خداوند قرار دارد. افزونبراین، مسئولیت اجتماعی با نیت رضایت الهی معنا مییابد، با حقوق اجتماعی رابطۀ تضایفی دارد، و نیکوکاری وجه ایجابی آن تلقی میشود (شرفالدین، حسینیزاده، ابراهیمی، 1399: 38-21).
ادبیات و مبانینظری
غایت در لغت بهمعنای «منتهی حرکت»، یا نهایت و پایان یک چیز است. در اصطلاح، دو معنای اصلی برای آن ذکر شده است: یکی «ما الیه الحرکة»؛ یعنی آنچه حرکت بهسوی آن انجام میشود، و دیگری «ما لاجله الحرکة»؛ یعنی آنچه حرکت برای آن صورت میگیرد. زیرا حرکت امری وابسته به فاعل و غایت است؛ فاعل، آغازگر حرکت است و غایت، نقطهای استکه حرکت بهسوی آن میل میکند (مطهری، 1396: 451). در نگاه فلسفی، غایت برای فاعلهای طبیعی همان نتیجهای استکه فعل به آن ختم میشود؛ اما دربارۀ افعال اختیاری انسان، ساختار پیچیدهتری دارد. چنانکه علامهطباطبایی توضیح میدهد، افعال ارادی انسان دارای سلسلهای از مبادی هستند: مبدأ قریب که قوای محرکه بدناند، مبدأ متوسط که شوق و اراده است، و مبدأ بعید که تصور فعل است. اگر این تصور با اندیشه و تعقل همراه باشد، آنگاه غایت فعل، منافع مترتب بر آن خواهد بود که فاعل با درک آنها به انجام فعل انگیخته میشود. اما اگر تخیل صرف بر فعل حاکم باشد و اندیشه در کار نباشد، دیگر نمیتوان از غایت عقلی سخن گفت. ازمنظر استاد مصباحیزدی، غایت افعال ارادی، نه صرفاً علم به نتیجه مطلوب (چنانکه نزد حکما رایج است)، بلکه خواست و محبت فاعل است. بهبیان ایشان، علم شرط تحقق علت غایی است نه علت فاعلیت آن. درنتیجه، محبت و انگیزه نهفته در درون فاعل که بهصورت رضایت، شوق یا میل ظاهر میشود، نقش اصلی را در غایتمندی ایفاء میکند (مصباحیزدی، 1384: 108). ایشان با تمایز دقیق بین اراده و انگیزه، تأکید میکنند که اگرچه اراده جزء علت تامه فعل است، اما انگیزه، نقش علت غایی را دارد. ممکن است فردی دارای انگیزه قوی باشد، اما هنوز به مرحلۀ اراده نرسیده باشد. همچنین لازم است تفاوت غایت با علت غایی در تحلیل مفهومی روشن گردد. غایت بهمعنای نهایت حرکت است، اما علت غایی، مقصود از انجام فعل است. ممکن است میان این دو تفاوت باشد؛ یعنی فعلی دارای غایت باشد اما علت غایی نداشته باشد. بهمانند کسیکه برای یافتن گنج چاه میکَنَد اما به مار میرسد؛ اینجا غایت (رسیدن به مار)، تحققیافته، اما علت غایی (یافتن گنج)، نه. بنابراین، ممکن است غایت یک فعل با علت غایی آن یکسان نباشد. افزونبراین، یک فعل میتواند دارای چند غایت طولی یا عرضی باشد؛ یعنی غایتی، مقدمه غایت دیگر شود، یا چند هدف در عرض هم دنبال شوند. بدینسان، برخلاف علتهای فاعلی که در عرض یکدیگر نمیتوانند یک فعل را ایجاد کنند، اجتماع علتهای غایی در عرض واحد برای یک فعل ممکن است. در حوزۀ فلسفۀ اخلاق نیز مفهوم غایت جایگاهی اساسی دارد. گرچه فیلسوفان اخلاق در تعیین مصداق غایت و معیار آن اختلاف نظر دارند، اما بر وجود غایتی نهایی در افعال اخلاقی اتفاقنظر دارند. نظریات غایتگرا، معمولاً به لذتگرایی متمایلاند. این رویکرد را میتوان در آراء فیلسوفان یونان باستان، بهویژه آریستیپوس1 و اپیکور2، مشاهده کرد. اپیکور، لذت را آغاز و پایان زندگی سعادتمندانه میدانست و معیار انتخاب و اجتناب را در میزان لذت میسنجید (کاپلستون، 1399: 468). اگرچه میان لذتگرایان تفاوتهایی هست، اما در اصل اینکه سعادت را در لذت میدانند، وحدت نظر وجود دارد. در اندیشۀ اسلامی نیز بحث از لذت و درد در ارتباط با سعادت، پیشینهای طولانی دارد و در آثار اندیشمندان بزرگی همچون زکریای رازی، ابنسینا، سهروردی و صدرالمتألهین دیده میشود (ابنسینا، 1377: 170؛ صدرالمتالهینشیرازی 1383: 217–2208). ابنسینا، در توجیه نسبت لذت با سعادت مینویسد: «لذت هر قوه، درک امر ملایم آن قوه است و آنچه با یک قوه ملایمت دارد، خیر آن قوه است و خیر هر قوه، کمال آن است؛ پس سعادت انسان، در لذت و خوشی نهفته است». استاد مصباحیزدی، با اتکاء به جهانبینی توحیدی خود، سعادت را که مفهومی انتزاعی است، با پایداری و شدت لذت تفسیر میکند. به باور ایشان، لذت حقیقی یا از خودِ وجود انسان ناشی میشود یا از موجوداتی که با او ارتباط وجودی دارند. اما والاترین و پایدارترین لذت، از پیوند با وجودی حاصل میشود که همۀ تعلقات به او منتهی میشود. ازنظر ایشان، مطلوب حقیقی انسان، موجودی استکه وجود انسان به او قائم باشد؛ یعنی همان خدای متعال. دراین صورت، انسان با رهایی از تعلقات غیرخدایی، به غایتی نایل میشود که کمال وجودی و لذت پایدار را تضمین میکند (مصباحیزدی، 1381: 42–43). بهطورخاص، اگر سعادت را برمبنای لذت تعریف کنیم، غایتنهایی در افعال اخلاقی نیز همان پیجویی سعادت خواهد بود. دراین نگاه، سعادت تنها مطلوب ذاتی استکه برای خودِ آن طلب میشود، نه بهعنوان وسیلهای برای چیز دیگر. ازاینرو، میتوان گفتکه در نظام اخلاقی استاد مصباحیزدی، افعال اخلاقی با غایتمندی وجودی و پیوند با سعادت نهایی تفسیر میشوند و این نگاه، سازگاری عمیقی با فلسفۀ اسلامی دارد.
مواد و روشتحقیق
دراین پژوهش از روش توصیفی-تحلیلی بهره گرفته شده است. ابتدا بااستفادهاز منابع کتابخانهای، آثار استاد مصباحیزدی و دیگر متفکران اسلامی معاصر در زمینۀ اخلاق و مبانی فلسفی آن گردآوری شده و سپس با تحلیل محتوای این منابع، اصول و مؤلفههای نظریۀ غایتمدار اخلاقی استخراج گردیده است. در ادامه، این اصول با رویکردی فلسفی و مفهومی بررسی و نظاممند شدهاند تا انسجام درونی دیدگاه استاد مصباحیزدی و ارتباط آن با مبانی معرفتشناختی، هستیشناختی و انسانشناختی مشخص شود. همچنین، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی این نگرش نیز باتوجهبه آثار و شواهد موجود، تحلیل و تبیین شدهاند تا کارکردهای عملی این نظریه در عرصۀ حیات جمعی و فردی روشن گردد.
بحث و یافتههای تحقیق
- مبانی غایتمداری اخلاقی از منظر استاد مصباحیزدی
v معرفتشناختی: یکیاز ارکان بنیادین در تبیین نگرش اخلاقی استاد مصباحیزدی، مبنای معرفتشناختی ایشان است. پرسش اساسی دراین حوزه آن استکه آیا شناخت یقینی نسبتبه ارزشهای اخلاقی امکانپذیر است یا نه، و اگر پاسخ مثبت است، مبانی و روشهای حصول این شناخت چیست؟ استاد مصباحیزدی، باتکیهبر میراث فلسفۀ اسلامی، معرفت را به دو قسم اصلی تقسیم میکنند: علم حضوری (بیواسطه)، و علم حصولی (باواسطه). در علم حضوری، چون معلوم نزد عالم حاضر است، بحث از صدق و کذب بیمعناست؛ اما در علم حصولی، بهسبب واسطهبودن صورت ذهنی، امکان خطا یا مطابقت با واقع معنا پیدا میکند. برهمیناساس، استاد مصباح برای صدق و کذب معرفت، تمایز روشنی قائلاند: ازنظر ایشان، صدق بهمعنای مطابقت با واقع است؛ و واقع نیز صرفاً به عالم محسوس محدود نمیشود، بلکه شامل واقعیتهای غیرمحسوس همچون مفاهیم ذهنی و نفسالامری نیز میگردد. درمورد معیار بازشناسی صدق، استاد رویکردی عقلگرای مبناگرایانه اتخاذ میکنند؛ یعنی قضایای بدیهی، نظیر اولیات و وجدانیات، نیازبه اثبات ندارند، و گزارههای نظری با ارجاع به بدیهیات، ازطریق براهین عقلی یا تجربی، قابل اثبات هستند. بهبیاندیگر، علم حضوری نقش بنیادین در ساختار معرفتی ایشان ایفاء میکند. با طرح این دیدگاه، پرسش اساسی در اخلاق آن استکه معیار صدق و کذب گزارههای اخلاقی چیست؟ استاد مصباحیزدی در پاسخ، دو مسیر برای سنجش صدق این گزارهها ترسیم مینمایند: مطابقت با منابع و مدارک دینی و وحیانی: بهعنوان مثال، گزارههایی نظیر «عدالت نیکوست» یا «نباید ظلم کرد»، درصورتی صادقاند که با منابع معتبر دینی همچون قرآن و سنت مطابقت داشته باشند. مطابقت با واقعیت نفسالامری، مستقل از پذیرش اجتماعی یا نظامهای خاص: در اینجا گزارههایی نظیر «باید عدالت ورزید»، بازتابی از رابطۀ علّی میان فعل اخلاقی (عدالت)، و غایت آن (سعادت یا کمال)، هستند؛ یعنی از ضرورت رابطه میان علت (عدالت)، و معلول (سعادت)، حکایت میکنند. استاد مصباحیزدی، در تحلیل خود از بایدها، نظریهای فلسفی ارائه میدهند که برخلاف نگاه قراردادی و اعتباری صرف، بایدهای اخلاقی را از سنخ ضرورتهای فلسفی میدانند. ایشان تأکید دارند که مفاهیمی همچون «باید مجرم مجازات شود»، از سنخ اعتبارات صرف نیستند، بلکه نشاندهندۀ نوعی ضرورت علی و واقعیاند؛ چراکه فعل خاصی (مثلاً مجازات مجرم)، بهطور ضروری با نتیجهای خاص (مثلاً تحقق عدالت و امنیت اجتماعی)، مرتبط است. بهاینترتیب، استاد مصباح تبیین میکنند که بایدهای اخلاقی نه از قرارداد، بلکه از سنخ «ضرورت بالقیاس»، هستند؛ یعنی ضرورتی عقلانی که بر نسبت علّی میان فعل و غایت آن استوار است. ایشان معتقدند بسیاری از بایدهای دینی نیز برخاسته از همین رابطهاند؛ چراکه دین، از دیدگاه ایشان، بیانگر رابطۀ اعمال انسانی با پیامدهای اخروی آن (سعادت یا شقاوت)، است. دراین چارچوب، حتی استنتاج «باید» از «هست»، درصورتیکه مبتنیبر «ضرورت بالقیاس»، باشد، امری معقول و منطقی خواهد بود. برای مثال: مقدمۀ ۱: امانتداری علت تحقق کمال انسانی است. مقدمۀ ۲: برای تحقق کمال، وجود علت (امانتداری)، لازم است. نتیجه: بنابراین، باید امانتدار بود. دراین استدلال، دو مقدمه صبغه توصیفی دارند، اما نتیجۀ آن یک گزاره هنجاری است؛ یعنی اخلاق از واقعیات قابل استنتاج است، اگر پیوند علّی میان آنها برقرار باشد. درنتیجه، استاد مصباحیزدی، تصریح میکنند که باید و نبایدهای اخلاقی، مفاهیمی حقیقی و قابل اثباتاند، بهشرط آنکه ساختار علیت میان فعل و غایت به درستی تحلیل شود. پس در دستگاه معرفتی ایشان، صدق گزارههای اخلاقی نهتنها قابل اثبات است، بلکه مبنای آن یا علم حضوری است (در قضایای وجدانی و بدیهی)، یا استنتاج عقلانی از مقدمات یقینی و یا نقل معتبر دینی.
v هستیشناسی: نخستین و بنیادیترین مسئله در هستیشناسی اخلاق، نسبت احکام اخلاقی با واقعیت است. این مسئله در قالب دو دیدگاه کلی، یعنی واقعگرایی3 و غیرواقعگرایی4، مطرح میشود. واقعگرایان معتقدند گزارههای اخلاقی از سنخ گزارههای اخباریاند که به واقعیتهایی در عالم خارج دلالت دارند، درحالیکه غیرواقعگرایان آنها را صرفاً انشائی، تابع احساسات یا قراردادهای اجتماعی میدانند. استاد مصباحیزدی، ازجمله اندیشمندانی استکه نظریهای نظاممند در تأیید واقعگرایی اخلاقی ارائه داده و آن را برپایۀ تحلیلهای هستیشناختی دقیق بنا نهاده است. ارزش اخلاقی و واقعیت عینی؛ به باور استاد مصباحیزدی، ارزش اخلاقی دارای منشأ واقعی و عینی است، هرچند در ظاهر بهصورت مطلوبیت جلوه میکند. وی، براین نکته تأکید دارد که هر مطلوبی لزوماً ارزش اخلاقی ندارد. مطلوبیت، شرط لازم فعل اخلاقی هست، اما شرط کافی نیست؛ زیرا افعال اخلاقی باید علاوهبر مطلوب بودن، با معیارهایی همچون حبذات و کمال انسانی نیز پیوند داشته باشند. ایشان در تبیین منشأ مطلوبیت، حبذات را بهعنوان علتغایی نخستین معرفی میکند؛ انسان بهطور فطری، خودرا دوست دارد و هر آنچه را که موجب کمال و بالندگی خویش بداند، مطلوب میشمارد. این حبّذات، منشأ میل به کمال در انسان است؛ ازآنرو، ارزشهای اخلاقی نیز در گرو تحقق این کمال انسانی قرار دارند. برایناساس، افعالی که به کمال وجودی انسان یاری میرسانند، دارای ارزش اخلاقی واقعیاند و این ارزش وابسته به قرارداد، سلیقه یا عرف اجتماعی نیست، بلکه مبتنیبر واقعیتهای عینی هستی است. لزوم اخلاقی و ضرورت بالقیاس؛ استاد مصباحیزدی در تحلیل لزوم اخلاقی، آن را در نسبت باهدف غایی اخلاقی یعنی «کمال اختیاری»، بررسی میکند. به اعتقاد وی، لزوم اخلاقی از نوع ضرورت بالقیاس است؛ یعنی اگر غایت انسان را قرب الهی بدانیم، و اگر تحقق این غایت وابسته به انجام افعال خاصی باشد، دراین صورت، انجام آن افعال از نوع ضرورت خواهد بود. این ضرورت نه قراردادی، بلکه واقعی و تکوینی است. ازمنظر ایشان، اگرچه زبان اخلاق ممکن است گاه انشائی جلوه کند، اما محتوای آن ناظر به واقعیت است. بهبیان دیگر، لزوم اخلاقی، صرفاً برآمده از توصیه و امر و نهی نیست، بلکه ناشیاز رابطۀ واقعی میان فعل و هدف اخلاقی است و لذا دارای مبنای هستیشناختی میباشد. واقعنمابودن گزارههای اخلاقی؛ یکیاز محورهای اساسی در نظریۀ اخلاقی استاد مصباحیزدی، اثبات اخباری بودن گزارههای اخلاقی است. ایشان براین باور استکه مفاهیم اخلاقی همچون «خوب»، «بد»، «باید»، و «نباید»، معادل با معقولات ثانیه فلسفیاند؛ مفاهیمی که ذهن آنها را باتوجهبه رابطۀ واقعی میان افعال اختیاری و نتایج آنها انتزاع میکند. این مفاهیم اگرچه انتزاعیاند، اما محکی عینی دارند و به واقعیتهایی در جهان هستی دلالت دارند؛ همچنانکه مفاهیمی چون عدالت و ظلم نیز باوجود انتزاعی بودن، از واقعیتهای عینی حکایت میکنند. بنابراین، گزارههای اخلاقی، صرفنظر از پذیرش یا انکار فاعلشناسا، قابلیت صدق و کذب دارند و از امور واقعی حکایت میکنند. سنخشناسی مفاهیم اخلاقی؛ به اعتقاد وی، مفاهیم اخلاقی نظیر «عدل»، «ظلم»، «خیر»، و «شر»، از سنخ معقولات ثانیۀ فلسفی هستند؛ مفاهیمی که نه ازطریق حواس، بلکه بهواسطۀ عقل و بادرنظرگرفتن نسبتهای واقعی میان افعال انسانی و غایات اخلاقی قابل درکاند. این مفاهیم، برخلاف تصور برخی مکاتب نسبیگرا، نه جعلی و قراردادی، بلکه برآمده از ساختار عینی عالماند و کارکردشان نیز تبیین رابطه واقعی میان فعل یا صفت اخلاقی و هدف غایی اخلاق است. درنتیجه، با اثبات واقعیت عینی ارزشها و لزومهای اخلاقی، استاد مصباحیزدی به دفاع از نظریۀ مطلقگرایی اخلاقی میپردازد. او براین باور استکه ارزشهای اخلاقی وابستهبه زمان و مکان یا شرایط متغیر نیستند، بلکه تابع مصالح و مفاسد واقعیاند. تغییرات ظاهری در احکام اخلاقی نیز نه بهدلیل تغییر ارزشها، بلکه ناشیاز عدم درک دقیق موضوعات با همۀ قیود و شرایط واقعی آنهاست. گزارههایی نظیر «عدل خوب است» یا «راستگویی پسندیده است»، گزارههایی مطلقاند، مگر اینکه در مصداق آنها خطا شده باشد. براین مبنا، اخلاق در اندیشۀ استاد مصباحیزدی، اخلاقی واقعگرا، مطلقگرا، و مابعدالطبیعی استکه ریشه در هستیشناسی دقیق او دارد.
v انسانشناسی: نحوۀ نگرش به انسان و تبیین ابعاد وجودی او، نقش بنیادینی در شکلگیری ساختارهای فردی و اجتماعی انسان دارد؛ چراکه هر مکتب فکری، چه دینی و چه غیردینی، براساس انسانشناسی خاص خود، نظامهای حقوقی، جزایی، تربیتی و ارزشی را سامان میبخشد. انسانشناسی، بهمثابۀ ترجمان ایدهآلها و اهداف نهایی هر مکتب، در تعیین سازوکارهای تحقق زندگی مطلوب انسانی ایفای نقش میکند. در منظومۀ معرفتی آیتالله مصباحیزدی، انسانشناسی برپایۀ توحید استوار است؛ توحیدی که بهعنوان حقیقتی پایدار، زیربنای همۀ گزارههای اعتقادی، اخلاقی و معرفتی دین تلقی میشود. ایشان توحید را همانند شجرۀ طیبهای میدانند که ریشه در زمین دارد و شاخههای آن به آسمان میرود، و این بهمعنای رشد، تعالی و جهتگیری وجودی انسان بهسوی مراتب والاتر وجود است. برایناساس، هویت حقیقی انسان نه در بُعد مادی، بلکه در بُعد روحانی و غیرمادی او قرار دارد؛ روحی که دارای حرکت و سیر بهسوی کمال مطلق است. روحانسان، از منظر استاد مصباح، در مسیر بینهایتطلبی، بهسوی تحقق کمال نهایی سیر میکند، و این سیر جزء در ارتباط وجودی با مبدأ هستی، یعنی خدای متعال، معنا نمییابد. در تحلیل ارزش اخلاقی افعال، ایشان تأکید ویژهای بر حُسن فاعلی دارند. بهبیانی، ارزش اخلاقی یک عمل نه صرفاً به خود عمل (حُسن فعلی)، بلکه به انگیزه و نیت فاعل آن وابسته است. عمل از حیث نیت، ارزیابی و ارزشگذاری میشود. بهطورخاص، نیت، در حکم عنوان و محتوای اصلی عمل است. در نظام اخلاقی اسلامی، عمل صالح بدون نیت الهی، صرفنظر از ظاهر آن، فاقد ارزش اخروی است، زیرا معیار نهایی ارزش، ارتباط قلبی فاعل با خدای متعال است: «ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ»؛ (آنچه نزد شماست فناپذیر است، و آنچه نزد خداست باقی است). بدینسان، ایمان مقدمۀ تحقق نیت الهی است، و بدون آن، عمل به نهایت مطلوب خود نمیرسد. ازاینرو، کار نیک از انسان بیایمان، فاقد پیوند وجودی با کمال مطلق بوده و صرفاً میتواند درحد کسب محبوبیت دنیوی یا آرامش روانی تلقی شود، که در منطق توحیدی، غایتنهایی عمل محسوب نمیگردد. هدفنهایی از منظر استاد مصباح، تکامل روحانسان است. دراین چارچوب، معیار ارزش هر عمل، میزان تأثیر آن در تعالی و رشد نفس انسانی است. این پرسش بنیادین که «کمال نهایی انسان چیست؟»، در اندیشۀ فلسفی ایشان، پاسخ خودرا در تحلیل هستیشناسانه مراتب وجود مییابد. ایشان با استناد به مبانی فلسفۀ اسلامی میفرمایند: وجود دارای مراتب طولی است و موجودات نازلتر شعاعی از مرتبۀ عالیتر وجود هستند. رابطۀ علت و معلول، نه رابطۀ میان دو موجود مستقل، بلکه رابطهای وجودی استکه درآن معلول عین نیاز به علت بوده و فاقد استقلال وجودی است. دراین نگاه، وجود معلول چیزی جزء رابطهای اشراقی با علت خویش نیست. براین مبنا، انسان «عین فقر»، است و خداوند «عین غنا». این فقر ذاتی، انسان را بهسمت غنا و کمال مطلق سوق میدهد؛ زیرا فطرت انسان بهگونهای طراحی شده که درپی دستیابی به کمال نامتناهی است، و این کمال، تنها در وجود خداوند تحققپذیر است. بنابراین، قربالهی بهعنوان غایت نهایی حرکت انسان، تعبیری دیگر از اتصال وجودی انسان با منشأ هستی و کمال مطلق است. پس میتوان اذعان داشتکه تمام مخلوقات، از آنجاکه ممکنالوجود هستند، بهطورذاتی در طلب کمالاند و حرکت آنها بهسوی رفع نقصانها و تحقق قوت و کمال، حرکتی طبیعی و ضروری است. این حرکت که در نظام هستی «صیرورت»، نامیده میشود، در وجود انسان نیز به صورت آگاهانه و ارادی ظاهر شده و مصداق آیۀ شریفۀ «أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ»؛ (بدان که همه امور به سوی خدا بازمیگردند)، خواهد بود. چراکه درنهایت، تنها کمال حقیقی، در ذات حضرت حق تجلی مییابد، و تمام موجودات، دانسته یا ندانسته، بهسوی این حقیقت در حرکتاند.
نتیجهگیری و ارائۀ پیشنهادها
پژوهش حاضر باهدف بررسی و تبیین مبانی غایتمداری اخلاقی در اندیشۀ استاد مصباحیزدی، و تبیین ظرفیتها و پیامدهای آن در حوزه فلسفۀ اخلاق اسلامی، به روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. یافتهها نشان دادکه نظریۀ اخلاقی ایشان صرفاً یک قرائت شخصی یا محدود نیست، بلکه بر سه بُعد بنیادین معرفتشناسی، هستیشناسی و انسانشناسی استوار است و درپی ارائۀ الگویی منسجم برای بازسازی اخلاق دینی در عصر حاضر میباشد. ازمنظر معرفتشناختی؛ استاد مصباحیزدی، عقل و وحی را منابع مکمل شناخت اخلاقی میداند که به مدد آنها میتوان به غایتنهایی افعال انسانی پیبرد. در بُعد هستیشناختی؛ اخلاق امری ریشهدار در نظام وجود تلقی شده و ارزشهای اخلاقی برپایۀ ارتباطبا کمال مطلق (خداوند)، و نهصرفاً مصالح دنیوی، تعریف میشوند. انسان نیز در بُعد انسانشناسی؛ موجودی مختار و صاحب فهم و اراده استکه تعالی و سقوط او بهواسطۀ شناخت، انگیزه و انتخابهای او رقم میخورد. دراین نظریه، معنای زندگی به هدف آن گره خورده است؛ اما نه هر هدفی، بلکه هدفی متعالی و بینهایت که همان قربالهی است. استاد مصباحیزدی، با استناد به آیات و مبانی کلامی و فلسفی، قرب به خدا را غایتنهایی حیات انسان میداند؛ قربی که نه فیزیکی و اعتباری، بلکه وجودی و صفاتی است. انسان دراین سیر صعودی باید مظهر صفات الهی شود و با کسب ملکات اخلاقی همچون عدالت، حکمت، رحمت و عزت، به مقام قرب برسد. بهبیاندیگر، انسان در مسیر اخلاقی شدن، الهی میشود و خداگونه عمل میکند؛ زیرا اخلاق اسلامی دراین چارچوب، نه مجموعهای از وظایف خشک، بلکه تجلی حیات طیبه و سلوک اختیاری بهسوی کمال است. برایناساس استاد مصباحیزدی، رابطهای ضروری میان افعال اخلاقی و نتایج آنها قائل است و «باید» و «نبایدهای»، اخلاقی را قابلتحلیل ازطریق مقدمات هستیشناختی، انسانشناختی، خداشناسی و جهانشناسی میداند. ازاینرو، نظریۀ اخلاقی ایشان را میتوان نمونهای برجسته از غایتگرایی در اندیشۀ اسلامی معاصر بهشمار آورد. برخلاف وظیفهگراییهای سکولار که ارزش اخلاقی را مستقل از نتیجه و هدف میدانند، ایشان براین باورند که افعال اخلاقی تنها در پرتو تحقق غایات متعالی، دارای ارزشاند. ازاینرو، سنجش اخلاقی هر عمل باید برپایۀ میزان تقرب آن به خداوند انجام گیرد. دراین نگاه، هر خواسته، میل یا فعلی که موجب تقرب بیشتر انسان به مقام قرب شود، ارزشمند تلقی میشود و هرآنچه او را ازاین مسیر دور سازد، فاقد ارزش یا دارای ارزش منفی خواهد بود. بدینترتیب، پژوهش حاضر ضمن تحلیل نظریۀ اخلاقی استاد مصباحیزدی، جایگاه آن را در میان نظریات غایتمدار اخلاقی متفکران اسلامی معاصر تبیین کرده و نشان داده استکه این دیدگاه نهتنها ظرفیت بالایی در پاسخگویی به نیازهای نظری فلسفۀ اخلاق اسلامی دارد، بلکه میتواند در عرصۀ فرهنگی و اجتماعی نیز باتکیهبر غایتمداری الهی، راهکارهایی برای سیاستگذاری، تربیت اخلاقی و ارتقای زیستمعنوی جامعۀ اسلامی ارائه دهد. ازاینرو، واکاوی مبانی فلسفی این نظریه، گامی مؤثر درجهت تقویت هویت اخلاقی در علومانسانی اسلامی و بازخوانی نظریات اخلاقی دینمحور در دوران معاصر با تعاملات و تحولات اجتماعی در اجتماع بهشمار میرود.
منابع
− ابنسینا، حسینبنعبدالله. (1377). الهیاتنجات. ترجمه: ابوالقاسم گلستانی، ویراستار: سیدیحیی یثربی، تهران: انتشارات فکر روز.
− آدینه، روحالله. موسوی، سیدهرقیه. (1401). عملکرد ذهن در فرایند ادراک عقلی ازمنظر آیتالله مصباح یزدی. فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت فلسفی، دورۀ 20، شماره 2؛ (پیاپی 78)، 94-81.
− شرفالدین، سیدحسین. حسینیزاده، سیدعلی. ابراهیمی، ایمان. (1399). تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی (باتأکیدبر دیدگاههای آیتالله مصباح یزدی). فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت فرهنگی اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 1؛ (پیاپی 45)، 38-21.
− صدرالمتالهینشیرازی، محمدبن ابراهیم. (1383). الحکمه المتعالیه فیالاسفار الاربعه (جلد 1). ویراستار: مقصود محمدی، چاپاول، تهران: مؤسسۀ بنیاد حکمتاسلامی صدرا.
− عبداللهی، محمدسعید. فاضلی، سیداحمد. (1401). ارزیابیِ دیدگاه انتقادی لوئیس پویمن در باب نسبیگرایی اخلاقیِ ذهنی و قراردادی. فصلنامۀ علمیپژوهشی- تأملات اخلاقی، دورۀ 3، شمارۀ 1؛ (پیاپی 9)، 71-51.
− فرانکنا، ویلیامکی. (1393). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: هادی صادقی، چاپچهارم، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه-کتاب طه.
− فناییاشکوری، محمد. (1401). آیتالله مصباحیزدی نظریهپرداز در فلسفۀ اسلامی معاصر. فصلنامۀ علمیپژوهشی-معرفت، دورۀ 31، شمارۀ 301، 13-9.
− کاپلستون، فردریکچارلز. (1399). تاریخ فلسفه: یونان و روم (جلد 1). ترجمۀ: سیدجلال مجتبوی، ویراستار: اسماعیل سعادت، چاپنهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی: سروش(صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).
− مصباحیزدی، محمدتقی. (1381). خودشناسی برای خودسازی. چاپبیستوسوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
− مصباحیزدی، محمدتقی. (1383). اخلاق در قرآن. تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری، چاپنهم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
− مصباحیزدی، محمدتقی. (1384). بهسوی خودسازی. تحقیق و نگارش کریم سبحانی، چاپچهارم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
− مصباحیزدی، محمدتقی. (1384). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. چاپسوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امامخمینی(ره).
− مصباحیزدی، محمدتقی. (1391). فلسفۀ اخلاق. تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، چاپششم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بینالملل.
− مطهری، مرتضی. ( 1396). مجموعه آثار استاد شهی مطهری (جلد 22). چاپنهم، تهران: انتشارات صدرا.
− هولمز، رابرت. (1398). مبانی فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: مسعود علیا، چاپششم، تهران: انتشارات ققنوس.
− Pojman, Louis Paul. Fieser, James. (2011). Ethics: Discovering right and wrong (7th ed.). Wadsworth, Cengage Learning.
[1] Aristippus
[2] Epicureanism
[3] Moral Realism
[4] Moral Anti-Realism