شارک

عنوان URL للمقالة


رقم المقالة : jlrt-1206633 زيارة : 23 الصفحة: 72 - 88

نوع المخطوط: ابحاث

آیین پهلوانی در اشعار مفتون همدانی

الموضوعات :

لیلا اسکندری پایدار 1

1 - Ph.D Candidate

تاريخ الإرسال : 28 السبت , جمادى الأولى, 1446 تاريخ التأكيد : 19 الجمعة , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 14 الإثنين , ذو القعدة, 1446

الکلمات المفتاحية: مفتون, شعر, ورزش, زورخانه,

ملخص المقالة :

سید میرآقا کبریایی همدانی، متخلص به مفتون از شاعران برجسته و توانای قرن چهاردهم در همدان متولد شد. با دانش¬های زمان خود آشنا بود و تبحر بسیاری در سرودن انواع قالب¬های شعری داشت و با ترکیب الفاظ و جمله¬ها، اصطلاح¬های بدیعی خلق کرده¬است. علاقۀ مفتون به ورزش، مخصوصاً ورزش باستانی و زورخانه¬ای در اشعارش آشکار است. در اشعار مفتون مضامین دینی و اخلاقی در کنار جوانمردی و پهلوانی جایگاه ویژه¬ای دارد. او تنها شاعری است که به فنون کشتی و آداب زورخانه¬ای اشاره کرده، او شیفتۀ ورزش بود و سرانجام به مقام پیشکسوتی و پهلوانی رسید و به دنبال حفظ و ترویج این میراث فرهنگی شاگردان بسیاری را تربیت کرد. اشعار مفتون ساده، روان و قابل فهم برای عموم مردم است. او از زبان شعر به تکنیک¬ها و فنون کشتی و ورزش زورخانه¬ای پرداخت. علاقۀ عمیق مفتون به‌ورزش زورخانه¬ای باعث شد که در اشعارش حرکات و آداب زورخانه‌ای را با جزییات بیان کند و به عنوان سندی از آئین¬ها و رسوم ورزش باستانی به شمار رود. با فرضیه اینکه تأثیر عمیق ورزش باستانی و زورخانه¬ای بر اشعار مفتون همدانی نشان دهندۀ نقش مهم این ورزش¬ها در فرهنگ و ادبیات دورۀ مفتون است؛ این پرسش ایجاد می¬شود که چگونه تأثیرات ورزش¬های باستانی زورخانه¬ای بر اشعار مفتون همدانی، ادبیات فارسی را تحت تأثیر قرار داده است؟ هدف از نوشتن این مقاله، بررسی تأثیرات ورزش¬های باستانی و زورخانه¬ای بر مضامین و تکنیک¬های شعری مفتون همدانی و تحلیل نقش این اشعار در حفظ و ترویج فرهنگ باستانی است؛ که به روش مطالعه کتابخانه¬ای و تحقیق میدانی تهیه شده است. برآنیم که در جهت بالا بردن سطح آگاهی و علاقه به ورزش باستانی و به تصویر کشیدن نقش ادبیات مخصوصاً شعر در ورزش باستانی و زورخانه¬ای سهم به¬سزایی داشته باشیم.

المصادر:

1. بدرسا، سید حسین .(1391). زورخانه محل کسب معنویت‌ها. تهران: نشر پیام .
2. بیضایی، پرتو .(1382). تاریخ ورزش باستانی.
3. تهرانچی، محمد مهدی. (1382). پژوهشی در ورزش‌های زورخانه¬ای. کتاب سرا.
4. تهرانچی، محمد مهدی.(1388). ورزش باستانی زورخانه از دیدگاه ارزش. تهران: امیرکبیر.
5. جاوید، سیروس.(1350). زمینه ورزش شناسی. تهران: پیروز.
6. شفیعی سروستانی، اسماعیل .(1378). داستان ورزش ایران. تهران: ناشر موعود.
7. کاظمینی، کاظم. (1343). نقش پهلوانی و نهضت عیاری. تهران: مرکزی.
8. نعمت‌اللهی، مهدی. (1391). ورزش باستانی(زورخانه¬ای) و کشتی پهلوانی. تهران: راشا.
9. معین، محمد . (1385). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
نص كامل:


87فصلنامه مطالعات ادبي ديني

140309101192104:كد مقاله

آیین پهلوانی در اشعار مفتون همدانی

ليلا اسكندري پايدار1

چکیده

سید میرآقا کبریایی همدانی، متخلص به مفتون از شاعران برجسته و توانای قرن چهاردهم در همدان متولد شد. با دانش­های زمان خود آشنا بود و تبحر بسیاری در سرودن انواع قالب­های شعری داشت و با ترکیب الفاظ و جمله­ها، اصطلاح­های بدیعی خلق کرده­است. علاقۀ مفتون به ورزش، مخصوصاً ورزش باستانی و زورخانه­ای در اشعارش آشکار است. در اشعار مفتون مضامین دینی و اخلاقی در کنار جوانمردی و پهلوانی جایگاه ویژه­ای دارد. او تنها شاعری است که به فنون کشتی و آداب زورخانه­ای اشاره کرده، او شیفتۀ ورزش بود و سرانجام به مقام پیشکسوتی و پهلوانی رسید و به دنبال حفظ و ترویج این میراث فرهنگی شاگردان بسیاری را تربیت کرد. اشعار مفتون ساده، روان و قابل فهم برای عموم مردم است. او از زبان شعر به تکنیک­ها و فنون کشتی و ورزش زورخانه­ای پرداخت. علاقۀ عمیق مفتون به‌ورزش زورخانه­ای باعث شد که در اشعارش حرکات و آداب زورخانه‌ای را با جزییات بیان کند و به عنوان سندی از آئین­ها و رسوم ورزش باستانی به شمار رود. با فرضیه اینکه تأثیر عمیق ورزش باستانی و زورخانه­ای بر اشعار مفتون همدانی نشان دهندۀ نقش مهم این ورزش­ها در فرهنگ و ادبیات دورۀ مفتون است؛ این پرسش ایجاد می­شود که چگونه تأثیرات ورزش­های باستانی زورخانه­ای بر اشعار مفتون همدانی، ادبیات فارسی را تحت تأثیر قرار داده است؟ هدف از نوشتن این مقاله، بررسی تأثیرات ورزش­های باستانی و زورخانه­ای بر مضامین و تکنیک­های شعری مفتون همدانی و تحلیل نقش این اشعار در حفظ و ترویج فرهنگ باستانی است؛ که به روش مطالعه کتابخانه­ای و تحقیق میدانی تهیه شده است. برآنیم که در جهت بالا بردن سطح آگاهی و علاقه به ورزش باستانی و به تصویر کشیدن نقش ادبیات مخصوصاً شعر در ورزش باستانی و زورخانه­ای سهم به­سزایی داشته باشیم.

 

 

کلیدواژه­ها: مفتون، شعر، ورزش، زورخانه.

[1] . دكتراي زبان و ادبيات فارسي

تاريخ دريافت: 10/09/1403 تاريخ پذيرش: 30/09/1403

مقدمه

ورزش درکشور ما، از ابتدای تاریخ پیدایش ملت آریا وجود داشته و با زندگی ایرانیان درآمیخته است. ورزش در ایران باستان جنبه­ای دوگانه داشته، یکی ورزش تفریحی و نشاط انگیزکه معمولاً پادشاهان و فرمانروایان و بزرگان بدان اشتغال می­جستند؛ مثل شکار، اسب­تازی، چوگان­زنی، گوی­بازی، تیراندازی و دیگر ورزش ریاضتی که مردم عادی خود را با آن می­ساختند. به‌تقریب مثل گرداندن گرز یا چوب‌های سرگران بالای سر، حرکت دادن آلتی شبیه کمان بالای شانه­ها، گرداندن سپرجلوی سینه و نیز شنا کردن و فلاخن انداختن و کشتی گرفتن(کاظمینی، 1343: 21). ورزش باستانی که با نام­های زورخانه­ای و پهلوانی نیز شناخته می­شود، ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران دارد. براین اساس، بررسی ورزش، بدون آگاهی از ارزش و کیفیت ریشه­های فرهنگی جامعه ممکن نیست. ورزش باستانی با آداب و رسوم و اصطلاحات خاص، با تاریخ ایران و با زبان فارسی پیوندی استوار دارد. و آنگونه که از اشعار فردوسی درک می­شود، در چهارچوب قواعد و مقررات خاص و در مکان خاصی برگزار می­شده است. در ورزش باستانی اعتماد به­نفس، قدرت، شهامت، شجاعت، سلامت بدن، در کنار ایمان و پاکدامنی و عشق به پهلوانی و جوانمردی قابل مشاهده است.

ای دل اگر تو در طلب عقل سالمی
o
o
o


o
o
o

سلطانیِ دوکون حلالت، که آدمی
o
o
o

گر عقل سالم از تن سالم طلب کنی
o
o
o


o
o
o

تنها نه آدمی که خردمندِ عالمی
o
o
o

اول بکوش تا که سلامت شود تنت
o
o
o


o
o
o

گر سالمی به دهر، تو سلطانِ بی­غمی
o
o
o

راه سلامتی بدن، کار و ورزش است
o
o
o


o
o
o

این شعر را بخوان وتأمل مکن دمی
o
o
o

(مفتون، 1386: 377)

نظر سید میرآقا کبریایی ورزش باستانی، که سلامت جسم ورزشکار را، به حد کمال می­رساند، مملو از فضیلت­های اخلاقی و کرامت­های انسانی است و علاقه مفتون به ورزش باستانی تا آن حد بود که در جوار خانه خود و همسایگی بقعه بوعلی­سینا، ورزشخانه­ای احداث کرد که سالیان دراز در آن به تعلیم و تعلم جوانان می­پرداخت و اشعار او در زمینه ورزش باستانی و عرفان و آزادیخواهی دهان به دهان می­گشت. مفتون همیشه در مراسم نیایش بعد از ورزش با سخنان شیرین و دلکش خود به نشر افکار آزادیخواهی و جوانمردی می­پرداخت. ورزشخانۀ مفتون برای توسعه میدان و مقبره بوعلی­سینا تخریب شد اما یاد او همیشه در شهر همدان و بین ورزشکاران باستانی ایران باقی است (تهرانچی، 1388: 126). سیدمیرآقا کبریایی، شاعر نامدار ایرانی، علاوه بر سرودن اشعار پرمغز، علاقه وافری به ورزش باستانی و پهلوانی، به خصوص کشتی، داشت. مفتون همدانی به عنوان شاعری توانمند و پهلوانی نام‌آور، نقشی ماندگار در تاریخ ورزش باستانی ایران، به خصوص کشتی، ایفا کرد. اشعار و فعالیت‌های او در این زمینه، گواهی بر عشق و تعهد او به این ورزش اصیل ایرانی است.

این‌شعر واین فنون‌که زمفتون شنفته شد
o
o
o


o
o
o

فهرست وار بهر تو فی­الجمله گفته شد
o
o
o

ایّام پهلوانیش، افسوس گشت طی
o
o
o


o
o
o

زیرش از این جهان پرآشوب رُفته شد
o
o
o

دوران شعر و ورزش وعمرش بسر رسید
o
o
o


o
o
o

صد همچو وی چو گنج به ویرانه خفته شد
o
o
o

این دلنشین چکامۀ اودر میان گود
o
o
o


o
o
o

هرکس که خواند، چون گل مولا شکفته شد
o
o
o

(مفتون، 1386: 383)

کشتی گرفتن نسل به نسل در میان ایرانیان به قوت خود باقی مانده و در هر زمان در پیشگاه پادشاهان، کشتی پهلوانی از اعجاب انگیزترین و پر اهمیت‌ترین عملیات پهلوانی تلقی می‌شده و امروزه نیز همچنان کشتی گرفتن در میدان­های مسابقه با شور و استقبال ایرانیان روبرو می­شود. کشتی در سیر تکاملی خود به نهایت کمال می­رسد و هرچه می­گذرد عمومیت بیشتری می‌یابد و پهلوانان با بندها و فن‌های زیادتری آشنا و کاردیده می­شوند. کشتی گرفتن در تاریخ ایران مدتی بعد از حمله مغول آنگاه که ملت ایران از زیر بار مصائب آن، قد راست کرد؛ وارد مرحله جدیدی می­شود از آن عهد به بعد رسمیت بیشتری می­یابد و سیمای پهلوانان نامدار ایران و کشتی‌گیران از آن عهد آشناتر و شناخته‌تر شده است (کاظمینی، 1343: 46). در ورزش باستانی تنها مسابقه­ای که از قدیم­الایام وجود داشته است، فقط کشتی بوده و گفتیم هدف نهایی از ورزش در زورخانه، آماده­سازی بدن برای کشتی بوده است. بر این اساس می­گفتند میوۀ ورزش، کشتی است. لذا در طول تاریخ ورزش باستانی، همیشه برتریها بر محور کشتی گرفتن دور می­زده است(تهرانچی،1388: 229). 

این فن که از برای تو و من شد اختراع
o
o
o
o


o
o
o
o

اول پیِ سلامتیِ تن شد اختراع
o
o
o
o

همواره جنگ بود زمان قدیم چون
o
o
o
o


o
o
o
o

این کار بهر چارۀ دشمن شد اختراع
o
o
o
o

هنگام جنگ تا نشود بازویت جمام
o
o
o
o


o
o
o
o

بهر زمان راحتی این فن شد اختراع
o
o
o
o

بهر سلامتی همگی در میان گود
o
o
o
o


o
o
o
o

برگو تواین کلام که از من شد اختراع
o
o
o
o

(مفتون، 1386: 378).

مفتون در این اشعار به ارتباط ورزش زورخانه­ای و فنون کشتی اشاره می­کند و اینکه این فنون برای حفظ سلامتی بدن و مقابله با دشمنان و تقویت قدرت جنگی اختراع شده است که در میان گود زورخانه اجرا می­شود و با این اشعار به اهمیت ورزش و حفظ سلامتی و آمادگی جسمانی تأکید می­کند. مفتون نه تنها خود در این رشته ورزشی فعالیت می‌کرد، بلکه پهلوانان بسیاری را نیز تربیت کرد. اشتیاق او به کشتی تا حدی بود که در اشعار خود نیز به فنون و اصطلاحات این ورزش باستانی ‌پرداخت. اشعار و فعالیت‌های مفتون در زمینه کشتی، به ترویج این ورزش در بین مردم، به خصوص جوانان، کمک کرد و به عنوان منبعی ارزشمند برای ثبت و حفظ اصطلاحات و فنون کشتی در زبان فارسی شناخته می‌شود. مفتون با اشتیاق و تعهد خود به کشتی، الهام‌بخش نسل‌های بعدی شاعران و پهلوانان ایرانی بود.  و به عنوان شاعری توانمند و پهلوانی نام‌آور، نقشی ماندگار در تاریخ ورزش باستانی ایران، به خصوص کشتی، ایفا کرد. اشعار و فعالیت‌های او در این زمینه، گواهی بر عشق و تعهد او به این ورزش اصیل ایرانی است.

پیشینۀ تحقیق

مفتون همدانی در اشعار خود از آیین پهلوانی به عنوان یک روش‌شناسی استفاده می­کند که شامل ترکیبی از ادبیات و ورزش باستانی است. او در اشعار خود به ترسیم زندگی و اقدامات پهلوانان با استفاده از اصطلاحات و فنون پرداخته و تصویرسازی حماسی و قهرمانی را در اشعار خود به زیباترین شکل نشان داده است. دیوان مفتون همدانی با وجود محتوای فرهنگی و ادبی غنی که شامل شرح حال و اشعار متنوع، به دلیل تنوع موضوعات و سبک­های ادبی در آن، از اقبال کمی در مقایسه با سایر آثار ادبیات فارسی برخوردار بوده است. این دیوان به زبان ساده و پر محتوا شعرهایی از ادبیات ورزشی و اصطلاحات آیینی را به نمایش می­گذارد که مخاطبان امروزی ممکن است با درک واقعیت­های موجود در آن مواجه نشوند. دیوان مفتون همدانی به دلیل شعرهای با مضامین متنوع، دارای ارزش ادبی و تاریخی است که می­تواند به عنوان یک نمونه از شعر ایران قدیم، محور مطالعاتی بسیاری از قبیل تحلیل سبک، موضوعات و اصطلاحات مرتبط با فرهنگ پهلوانی و ورزش مورد بررسی قرار گیرد و نیز از نظر فرهنگ و جامعه‌شناسی بررسی این دیوان به درک عمیق­تری از فرهنگ و جامعه در دوره­های گذشته کمک کند. پژوهش­هایی بر روی این دیوان می­تواند رویکرد نوینی را برای مطالعه وتحلیل آثار ادبی فراهم کند. با این­حال درباره زندگی و اشعار مفتون جز مطالبی پراکنده،کار جامع وکاملی انجام نشده، فقط یک پایان نامه با عنوان«تحلیل ارسال المثل در دیوان مفتون همدانی» در دانشگاه پیام نور مرکز تهران توسط علی ثابتی صالح و مقاله­ای باعنوان«مضامین دینی در غزلیات مفتون همدانی» در دانشگاه آزاد واحد فسا توسط سید حسین‌اسعدی فیروزآبادی نوشته شده است. این مقاله، با روش‌کتابخانه‌ای با ابزار فیش‌برداری و بررسی میدانی مرتبط با آیین پهلوانی و مطالعه و بررسی دیوان مفتون همدانی و تجزیه و تحلیل داده­ها در کنار تفسیر نتایج و مقایسه یافته­های پیشین انجام شده است.

بحث و بررسي

مفتون

مفتون همدانی از شاعران برجستۀ قرن چهاردهم، که محل تولد او همدان بود. دیوان ارزشمندی به یادگار گذاشته که نشان دهندۀ مهارت او در سرودن انواع قالب­های شعری مخصوصاً غزل و قصیده است؛ سعید نفیسی با مقدمه‌ای که برای آن نوشته، ساختار و محتویات اشعار را برای خوانندگان روشن می­کند. مفتون همدانی درکنار شعر و شاعری علاقه بسیار زیادی به ورزش باستانی و پهلوانی داشت و به این فعالیت­ها می­پرداخت. او در ورزش زورخانه­ای و کشتی دارای مقام پیشکسوتی بود و شاگردان بسیاری را تربیت کرد. علاقۀ خاص مفتون به ورزش باستانی نشان می­دهد که او نگاهی فرهنگی و ارزشمند به ورزش داشت و ورزش زورخانه­­ای را نه تنها به عنوان یک فعالیت جسمانی بلکه به عنوان بخش مهمی از فرهنگ و تاریخ ایران می­دانست.

شعر

مفتون همدانی، شاعر قرن چهاردهم هجری در دوره­ای زندگی می­کرد که شاعران دیگری نیز به لحاظ زمانی با او هم دوره بودند و هر کدام به شیوه­ای منحصر به فرد شعر سروده­اند و از مضامین متنوعی در اشعار خود استفاده کرده­اند. شعر دوره مفتون همدانی، که به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی مربوط می‌شود، از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که آن را از سایر دوره‌های شعر فارسی متمایز می‌کند. شاعران این دوره به طور گسترده از قالب‌های سنتی شعر فارسی مانند غزل، قصیده و رباعی استفاده می‌کردند. این سبک‌های کلاسیک در آثار مفتون همدانی به‌وضوح دیده می‌شود و در بیان احساسات عاشقانه، عرفانی و اجتماعی کاربرد داشته است. اشعار این دوره غالباً شامل مضامین عرفانی و اجتماعی بودند. شاعران به بررسی و توصیف مسائل اجتماعی و اخلاقی می‌پرداختند و در عین حال، به مضامین عرفانی و فلسفی نیز توجه داشتند. این رویکرد در اشعار مفتون همدانی و مشابهت‌هایش با شعر شهریار مشهود است. شعر دوره مفتون همدانی تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و فرهنگی زمان خود قرار داشت. شاعران این دوره به نقد و بررسی مسائل روزگار خود پرداختند و از زبان شعر برای بیان اعتراضات و تحلیل‌های اجتماعی استفاده کردند. زبان شعر مفتون همدانی غنی و فاخر است. استفاده از استعاره‌ها، تشبیهات و تصاویر شعری قوی، به همراه نثر شاعرانه، از ویژگی‌های بارز اشعار این دوره است. این سبک بیان به شاعران این دوره کمک کرده تا آثار با کیفیت و ماندگاری تولید کنند. به‌طورکلی، شعر دوره مفتون‌ همدانی ترکیبی از سنت‌های ادبی قدیم و تأثیرات اجتماعی جدید بود که به‌ خلق آثاری برجسته و متنوع انجامید.

ورزش

ورزش در ایران جایگاه ویژه­ای دارد و بخشی از هویت ملی و فرهنگ جامعه ایرانی محسوب می­شود. و به عنوان اولویت آموزش در نظام تعلیم و تربیت به آن توجه شده است. ورزش در آیین پهلوانی و جوانمردی دارای جنبه­های مختلف اخلاقی و فرهنگی است که در کنار تقویت عضلات و افزایش قدرت بدنی به تقویت روحیه و توسعۀ ارزش­های اخلاقی در جامعه کمک می­کند و با پرورش ویژگی­های مثبت مانند صبر، اراده و استقامت بر سلامت روحی فرد تأثیر بسزایی دارد. در ورزش پهلوانی، جوانمردی و رعایت انصاف، احترام به حریف در کنار توجه به اصول تیمی و گروهی بسیار مورد تأکید است. در ورزش­های سنتی هدف ورزشکاران، ارتقاء ویژگی­های اخلاقی و رعایت اصول اخلاقی مانند ایثار، فروتنی و کمک به نیازمندان است.

زورخانه

آیین مهر و ورزش زورخانه­ای در ایران ارتباط عمیقی با یکدیگر دارند. آیین مهر یکی از ادیان باستانی ایران است که به پرستش ایزد مهر می­پرداخت و تأثیر زیادی بر فرهنگ و رسوم ایرانیان گذاشته است. این آیین به خاطر ارزش­هایی مانند جوانمردی و احترام به دیگران در ورزش­های ایرانی به ویژه زورخانه به شدت تأثیرگذار بوده است. در آیین مهر ویژگی­هایی مانند شجاعت، عدالت و جوانمردی مورد تأکید قرار می­گرفت که این اصول در ورزش زورخانه­ای نیز به وضوح مشهود است. ورزشکاران زورخانه­ای به حفظ این اصول و اخلاق پهلوانی پایبند هستند. ورود به زورخانه و انجام ورزش­های آن، با رعایت آیین­ها و آداب خاصی همراه است که نوعی از آیین مهر الهام گرفته شده است (تهرانچی،1388: 213).  زور واژه­ای است فارسی که در فرهنگ لغات به معنی توانایی، نیرو، فشار و قوه است و لغاتی مانند: زورگری و زورآزما از مشتقات آن است؛ همچنین کشتی گرفتن را در باختران، زوران می­گویند. اصطلاح زورخانه که از ترکیب اسامی ذات و اسم­هایی که محلی را می­رسانند با واژۀ خانه ساخته شده و در زبان فارسی بسیار است. باشگاه ورزش باستانی یا زورخانه را، در بسیاری از شهرها ورزشخانه نیز می­نامند. ورزش زورخانه­ای نام مجموعه حرکات ورزشی با اسباب و بی­اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن‌هاست که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته­های دور رواج داشته است ورزش­های زورخانه­ای نام دیگر آئین پهلوانی و از ورزش­های سنتی و بنام ایرانیان است. جایی که در آن به ورزش باستانی می­پردازند زورخانه نام دارد (نعمت­اللهی،1391: 40). مکان سنتی زورخانه که ورزش­های باستانی و تمرینات قدرتی در آن انجام می­شود، از روزگاران گذشته دارای ارزش و اعتبار بسیار بوده و با توجه به اهمیت این مکان دارای ویژگی­های خاصی است. در زورخانه که بنای آن معماری منحصر به فردی دارد، ورزشکاران با آداب و رسوم خاصی وارد می­شوند و در کنار تمرینات ورزشی، نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ و تاریخ و مذهب دارند.

چون مهاباد از برای نوع آدم خانه ساخت
o
o
o


o
o
o

از برای کش که نام شه بود کاشانه ساخت
o
o
o

کش که کیش و شهر کاشان یادگار نام اوست


o
o
o

همچنان کاشانه در کاشانه ورزشخانه ساخت
o
o
o

وحشیان را دیو می­خواندند، او بهر دفاع
o
o
o


o
o
o

عاقلانه خانه بهر چارۀ دیوانه ساخت
o
o
o

ما از آنها غیر این چیزی نمی­آریم گفت
o
o
o


o
o
o

قبلِ تاریخ است، طبع بنده این افسانه ساخت
o
o
o

بعد او گورنگ شاه زابلی در فصل دی

 

تا بسازد خویش، ورزشخانه مردانه ساخت

تورگ­گو بعد از آن در زابل و در سیستان

 

ساخت ورزشخانه، بهر گنجها ویرانه ساخت

این بنا گرشاسب و رستم به دامن پروراند

 

زین معادن طبع سرکش گوهر یکدانه ساخت

این سخن را طبع مفتون تا بماند یادگار

 

در زمانه از برای مردم فرزانه ساخت

                         (مفتون،1386: 385).

در این شعر مفتون به تاریخچه و اهمیت ساخت زورخانه در فرهنگ ایران می­پردازد و به تأسیس اولین ورزشخانه­ها توسط شخصیت اسطوره­ای اشاره می­کند که نشان از قدمت تاریخی ورزش در ایران دارد. مفتون به اهمیت و ارتباط زورخانه­ها با اسطوره­ها می­پردازد و به این نکته اشاره می­کند که زورخانه­ محلی برای تربیت و آموزش اخلاقی و روحی افراد است و با این اشعار ارزش و اهمیت فرهنگ و تاریخ ایران را نشان می­دهد.

آداب ورود به زورخانه

کشتی پهلوانی، که از دیرهنگام در ایران رایج بود، با برخی نمادهای جدید، که از یک­سو از فضای نوین مذهبی متأثر بود و از سوی دیگر، از شرایط اجتماعی وسیاسی نشأت می­گرفت، مورد توجه قرار گرفت. ورزش باید بعد از ادای فریضۀ صبح شروع و چاشتگاه خاتمه یابد. مرشد زورخانه موظف است برای واردین به تناسب مقام ورزشی و اولویت احتراماتی به عمل آورد. بر ورزشکار فرض است که موقع ورود به گود زورخانه خاک گود را به رسم ادب بوسه زند(شفیعی­سروستانی،1378: 47). ورزشکاران معمولاً در ساعات اولیۀ صبح یا عصر با آداب و رسوم خاصی به زورخانه می­روند. صبح زود یا عصر بدن ورزشکاران بهترین وضعیت را برای انجام تمرینات سخت دارد و ورزشکاران در این زمان­ها بیشترین تمرکز و انرزی را برای ارتباط روحی و معنوی دارند. این آداب و زمان مشخص از روز به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ این ورزش به شمار می­رود.

چون صبح شد به جانب مسجد ز خانه رو
o
o
o
o


o
o
o
o

بهر دوگانه، سوی خدای یگانه رو
o
o
o
o

دست و دهان و بینی خود را به آب شو
o
o
o
o


o
o
o
o

برخوان نماز صبح و سوی زورخانه رو
o
o
o
o

ورزش به تر دماغی و شیراوژنی نما
o
o
o
o


o
o
o
o

پس همچو شاهباز، سوی آب و دانه رو
o
o
o
o

هر کار می­کنی، پی هر کار می­روی
o


o
o 
o

نام علی ببر به زبان رُستمانه رو
o
o
o
o

 (مفتون،1386: 378).

در آداب ورود به زورخانه، احترام به مکان به‌عنوان یک عمل مذهبی و معنوی به شمار می­رود که به معنای احترام به خالق جهان است و احترام به مرشد و پیشکسوتان و افراد دارای تجربه نشانه­ای از تواضع و فروتنی است. همان‌طور که از اشعار مفتون استنباط می­شود، توکل کردن و ایمان داشتن به خدا و یاری از امامان، در فرهنگ ورزش زورخانه­ای اهمیت بسیاری دارد.

اول به زورخانه چورفتی، زمین ببوس
o
o
o


o
o
o

آری، زمین به نام جهان آفرین ببوس
o
o
o

از پهلوان و مرشد و از پیشکسوتان
o
o
o


o
o
o

سر نه بر آستانه و پس آستین ببوس
o
o
o

خواهی­که نورچشم شوی پیش این­­وآن
o
o
o


o
o
o

پیشانی و جبین ورخ آن و این ببوس
o
o
o

دست­خدای را به حقیقت به­دست گیر
o
o
o


o
o
o

این شعر را بخوان و زمین را چنین ببوس
o
o
o

کای لنگر زمین وزمان، جان هر احد
o
o
o


o
o
o

دست من است و دامن تو یا علی مدد
o
o
o

                                              (مفتون،1386: 378).

در آداب ورود به زورخانه، همانطور که سنت جامعۀ ما حکم می­کند، اگر ورزشکاران با یکدیگر باشند، بایسته است که نخست، پیشکسوت و مهتر، و سپس دیگران به ترتیب کسوت، یک­یک وارد شوند تا مرشد به همان ترتیب بتواند روی سلسله مراتب، ادای احترام کند(تهرانچی،1388: 235). در زورخانه، سلسله مراتب و نظم خاصی حاکم است که رعایت نظم و احترام به سلسله مراتب، باعث پیشرفت و موفقیت ورزشکاران در زورخانه می­شود.

صف از دو سوبسته به ناچار می­شود
o
o
o


o 
o

هر کس که پهلو است میاندار می­شود
o
o
o

هر نوچه با اجازۀ او کار می­کند
o
o
o


o
o
o

هر کس چنین نمود نکوکار می­شود
o
o
o

هر کار با اجازۀ او کرده می­شود
o
o
o


o
o
o

هر راه از او برای تو هموار می­شود
o
o
o

یک بند زین چکامه برای هر آنکه خواند
o
o
o


o
o
o

آن شخص چست و چابک وسالار می­شود
o
o
o

(مفتون،1386: 380).

از آنجا که زورخانه و گود جای پاکان و جوانمردان و نیک نفسان است باید در آنجا پاک و مطهر بود و از شوخی و گفتار و رفتار زشت دوری جست و نیز از استعمال مواد غیر طبیعی مثل دخانیات و مشروبات نجس خودداری کرد(کاظمینی،1343: 340). در ورزش زورخانه­ای به تلاش و پشتکار در کنار حفظ سلامت جسمانی و روانی تأکید شده است و مفتون با بیانی شیوا و شیرین به این موضوع اشاره کرده است.

تا می­توان ز دود وز الکل کناره کن
o
o
o


o
o
o

یکباره ترکشان کن و عمر دوباره کن
o
o
o

بر گرد دود و الکل ای گل به کُل مگرد
o
o
o


o
o
o

این دردها اگر بودت، زود چاره کن
o
o
o

از بهر خود رژیم غذایی نگاه دار
o
o
o


o
o
o

از پر خوری کناره کن و شیر پاره کن
o
o
o

کن جدّ و جهد از پیِ هر کار می­روی
o
o
o


o
o
o

این شعر را بلند بخوان نی اشاره کن
o
o
o

(مفتون، 1386: 379).

ورزش زورخانه­ای

ورزش زورخانه­ای به حرکات ورزشی مانند چرخ زدن، سنگ گرفتن، میل­گیری، کباده­کشی، شنا و غیره، همراه با موسیقی و اشعار حماسی که توسط مرشد اجرا می­شود می­گویند. این حرکات به تقویت جسمانی و روحیۀ پهلوانی ورزشکاران کمک می­کند.

چرخ زدن

چرخیدن نمادی از چرخ و پایکوبی سماع درویشان است که در حالت وجد به گرد خود می­چرخیده­اند (تهرانچی،1382: 261). چرخ زدن از حرکات اصلی ورزش باستانی است که ورزشکاران به صورت دایره­ای حرکت می­کنند. چرخ زدن در کنار تقویت عضلات جسمی از نظر روحی هم ارزشمند است و به تمرکز ذهن و قوی­تر کردن روحیه و اراده کمک می­کند.

چون در میان چرخ، میانکوب می­زنی
o
o
o


o
o
o

ای نازنین بچرخ و بزن، خوب می­زنی
o
o
o

اندر چهارپا و سه­پا در میان چرخ  
o
o
o


o
o
o

یک شیرجه بزن، که چه مرغوب می­زنی
o
o
o

قد می­کشی چوسرو، عجب راست می­کشی
o
o
o


o
o
o

خم چون شوی، به خصم دغل چوب می­زنی
o
o
o

شش چرخ تو به هفت فلک سر همی کشد
o
o
o


o
o
o

از دل بکش خروش چو لاروب می­زنی
o
o
o

  (مفتون،1386: 379).

در ابیات بالا مفتون با استفاده از اصطلاحات واژگانی مانند: چرخ زدن، میانکوب، چهارپا، سه­پا، شیرجه، سرو، خم و لاروب به توصیف وضعیت و حالت عاطفی و روحی می­پردازد و با این ابیات احساس قدرت و اعتماد به نفس را برای غلبه بر موانع و دشواری­ها به تصویر می­کشد. چرخ به‌معنای چالش­ها و موانع زندگی است که شاعر باید با آنها مواجه شد. میانکوب زدن تلاش فراوان و قوی شاعر در مقابله با چرخ­های زندگی است. چهار پا و سه­پا به صورت استعاری به تمامی انسان­ها اشاره دارد که در مقابل چرخ­های زندگی باید تلاش کنند. شیرجه نمایانگر یک ضربه یا عمل مؤثر است که برای مواجهه با مشکلات انجام می­شود. لاروب به معنای صدای بلند و فریاد است که شاعر آن را برای تقویت و ابراز ارادۀ خود به کار می­برد.

سنگ گرفتن

سنگ دو جفت اسباب ورزش باستانی با شکلی مخصوص است که از چوب بسیار جسیم و ضخیم ساخته شده و شبیه سپر بسیار بزرگی است که قسمت بالای آنها مستطیل است و بخش تحتانی‌شان با نیم دایره‌ای بسته می­شود. این آلات وسیله نرمش است وسنگ نام دارند و با آنها درحال به پشت دراز کشیدن حرکات ورزشی انجام می­دهند(کاظمینی،1343: 311).

اول برهنه چون که شدی، زیر سنگ رو
o
o


o
o

اما نه خسته، چابک و چست و زرنگ رو
o
o

از پیش­کسوتان همه دم احترام کن
o
o


o
o

هان شق­کمان مباش ظریف و قشنگ رو
o
o

جاسنگ را ببوس وبخواه از علی مدد
o
o


o
o

با یاریِ علی به میان دوسنگ رو
o
o

در بحر عشق، غوطه زن و ختم کن کلام
o
o


o
o

این جمله را بگو و به کام نهنگ رو
o
o

               (مفتون، 1386: 379)        

مفتون در این ابیات به توصیف رفتار و اخلاق ورزشکار زورخانه­ای پرداخته، که در تمام مراحل ورزش باید با ادب و احترام به پیشکسوتان و کمک خواستن از علی (ع) قدم بردارد.

پهلوان و پهلوانی

پهلوان در اصطلاح زورخانه کسی است که قهرمان و بی­همتا باشد. پهلوان به عنوان نمادی از مردی و پاکی در جهان معرفی می­شود. پهلوان همیشه به اصول پهلوانی پایبند است و هرگز از راه مردانگی و پاکدامنی منحرف نمی­شود. مفتون در ابیاتی به ویژگی­ها و صفات پهلوان واقعی اشاره می­کند که مفهوم اصلی این ابیات بر اصول جوانمردی است.

 

باز بگشایم به حمد قادر یکتا دهان
o
o
o


o
o
o

تا کنم در این مکان اثبات فقر پهلوان
o
o
o

پهلوان را در طریق فقر و ارباب صفا
o
o
o


o
o
o

لُنگ او گردیده جاری از دو پیر مستعان
o
o
o

پیر اول بوریا خوابیست کاو را پوریا
o
o
o


o
o
o

خوانده­اند ارباب معنّی و ولیّ و کاردان
o
o
o

پیر دوم احمد بن فاضل شیرازی است
o
o
o


o
o
o

کاو به فقر نعمت­الهی رساند بی­گمان
o
o
o

پهلوان، کارش به عالم مردی ومردانگیست
o
o
o


o
o
o

چون به پاکی پهلوان مشهور باشد در جهان
o
o
o

پهلوان غیر از ره مردی نرفته تا کنون
o
o
o


o
o
o

پهلوان هرگز نمیگردد به عالم قلتبان
o
o
o

خواهی از تاریخ آن، اینک به‌مفتون‌دارگوش
o
o
o


o
o
o

این سخن را بهر او با حمد و اخلاصی بخوان
o
o
o

(مفتون،1386: 384).

پهلوان کسی را می­گویند که شجاع و دلاور و دلیر و پردل باشد و نیرومندی را با سجایای اخلاقی توإم سازد. در قدیم امیری را می­گفتند که در سپاه­کشی و مردی از او بهتر کسی نبود(تهرانچی،1388: 162). در ادبیات اسلامی و زندگی پهلوانان حضرت علی (ع) به عنوان یکی از نمادهای پهلوانی و جوانمردی شناخته می­شود.

خواهیم ما مدد ز تو یا مرتضی علی
o
o
o


o
o
o

چون جان به تن رود ز تو یا مرتضی علی
o
o
o

برهرکه هر چه می‌رسد ای شه ‌تو می‌دهی
o
o
o


o
o
o

هر کار می­شود ز تو یا مرتضی علی
o
o
o

هر کس پناه بر تو برد، هر کجا رود
o
o
o


o
o
o

از رنج می­رهد ز تو یا مرتضی علی
o
o
o

این شعر را هر آنکه بخواند برای او
o
o
o


o
o
o

امداد می­رسد ز تو یا مرتضی علی
o
o
o

(مفتون،1386: 380).

یکی از ارکان ورزش باستانی، زندگی پهلوانان و جوانمردان و قهرمانان و مبارزان ایرانی است و رکن مهم دیگر آن مذهب مکتب تشیع، زندگانی و راه و رسم مولای متقیان علی(ع) است. به همین مناسبت است که هرکس و هر پهلوانی برخاسته از گود و هر دلاوری از ورزشکاران باستانی رفتاری جوانمردانه و عملی شجاعانه در گود یا خارج از گود انجام دهد رفتارش را علی­وار یعنی چون مولا و مقتدایش حضرت علی(ع) توصیف می­نمایند. به یقین فرهنگ ورزش باستانی و زورخانه­ای الهام گرفته از مکتب مذهبی است که پیشوا و رهبرش حضرت علی(ع) است(نعمت­اللهی،1391: 49). گود زورخانه را گود مرتضی علی و سردم را سردم مرتضی علی نامیده­اند و بعضی، قسم­های محکم خود را به گود یا سردم یاد می­کنند، زیرا با نام مرتضی علی حرمت یافته است و مسجد را خانه خدا و زورخانه را خانه علی(ع) نامیده‌­اند (بدرآسا، 55:1391). از پهلوانان و جوانمردان صاحب نام به پوریای ولی می­توان اشاره کرد که نمادی از پهلوانی و فتوت است و پهلوانان و ورزشکاران به نام او سوگند یاد می­کنند.

 

ای دل ز ورزشی که بود رسم باستان
o
o
o


o
o
o

سر وامزن، که باب دل و جان ماست آن
o
o
o

روراست گویمت: طلبی گر ره صلاح
o
o
o


o
o
o

این راه را برو، که بود راه راستان
o
o
o

بشنو ز من که ورزش پرارزش قدیم
o
o
o


o
o
o

خود دفع لرزش است که آرم به داستان
o
o
o

کاری که پوریای ولی پیرِ آن بُود
o
o
o


o
o
o

این شعر را بخوان و بِنِه سر به آستان
o
o
o

                                                                    (مفتون،1386 : 377)

 

 

کشتی و فنون کشتی

در ورزش باستانی تنها مسابقه­ای که از قدیم­الایام وجود داشته است، فقط کشتی بوده و گفتیم هدف نهایی از ورزش در زورخانه، آماده­سازی بدن برای کشتی بوده است. بر این اساس می­گفتند میوۀ ورزش، کشتی است. لذا در طول تاریخ ورزش باستانی، همیشه برتریها بر محور کشتی گرفتن دور می­زده است (تهرانچی،1388: 229). ورزش ایرانیان قدیم ، ورزشی جنگی و میدانی بوده و کلیه ورزشها وسیله­ای بودند برای رسیدن به هدف پهلوانی و دلاوری و کشتی نیز از آن میان مقام اول و فوق­العاده­ای را دارا بوده است (جاوید، 1349 : 29). کشتی از قدیمی­ترین ورزش­ها به شمار می­رود که در بسیاری از فرهنگ­ها و تمدن­ها به آن پرداخته شده است. ورزشی که در آن دو نفر با استفاده از فنون مختلف با یکدیگر مبارزه می­کنند. این ورزش به مهارت­های تکنیکی و قدرت بدنی نیازمند است. یکی از بخش­های معروف شاهنامه که به کشتی گرفتن اشاره شده، نبرد رستم و سهراب است. در این بخش فردوسی کشتی گرفتن رستم و سهراب را به شکل حماسی و پرهیجان به تصویر کشیده است.

به کشتی گرفتن نهادند سر
o
o
o


o
o
o

گرفتند هر دو دوال کمر
o
o
o

                             (فردوسی،1376 :127).

ایرانیان همواره دو جریان پهلوانی و ورزش ویژۀ آن یعنی کشتی را درکنار هم و حتی گاه مترادف هم می­دانند (شفیعی­سروستانی،1378: 27). از فنون کشتی می‌توان به سرشاخ شدن اشاره کرد. اصطلاح سرشاخ شدن به درگیری و گلاویز شدن دو کشتی­گیر اطلاق می­شود که می­تواند شروع یک حمله موفق باشد. مفتون در ابیات زیر از اصطلاح سرشاخ شدن به عنوان یکی از تکنیک­های کشتی اشاره می­کند که همراه با توصیه­های روحانی موجب موفقیت در مبارزه می­شود.

چون کوفتی­فرو پی کشتی به آب ­و تاب
o
o
o


o
o
o

نام خدا ببر به زبان بهر فتح باب
o
o
o

سرشاخ چون شدی بنما قوس خصم را
o
o
o


o
o
o

قوسش چنان بکن که شود خاک را نقاب
o
o
o

از توی شاخ دست بینداز پیش قبض
o
o
o


o
o
o

دست دگر ببر ز میان دست وی بتاب
o
o
o

دست در شکن اسیر تو گردید غم مخور
o
o
o


o
o
o

زن بر زمین ونعره برآر از دل خراب
o
o
o

(مفتون،1386: 380).

در این ابیات مفتون با اصطلاحات کوفتن فرو، قوس، دست در شکن و غیره، ورزش پهلوانی را به تصویر می­کشد و در هر بیت به یک واژۀ خاص اشاره دارد. مانند استفاده از کوفتن برای براندازی حریف و قوس زدن به نحوی که حریف ناپدید شود و برای برداشتن حریف از زمین، اصطلاح دست درشکن را استفاده کرده است.

حمال­بند را تو به خاک ار زنی بجاست
o
o
o


o
o
o

یا که دورویه سگک خاکی زنی، سزاست
o
o
o

کنده اگر کشی تو در آنجا نکوتر است
o
o
o


o
o
o

ورنه تو پا تو ار بزنی، مطلبت رواست
o
o
o

انداز­ه گوسفند در آنجا نکو شود
o
o
o


o
o
o

چون کار­روی­کار به هر وضع خوش نماست
o
o
o

انداختی اگر تو به این کارها حریف
o
o
o


o
o
o

این نکته را ادا بکنی، نغز و دلرباست
o
o
o

(مفتون، 1386 :381)

این ابیات با استفاده از اصطلاحات مربوط به کشتی پهلوانی، تکنیک­ها و فنون مختلف کشتی را به زیبایی بیان می­کند.

حمال بند و سگک خاکی اشاره به تکنیکی است که باعث براندازی حریف بر زمین می­شود. کنده به تکیه گذاری بدن حریف برای براندازی اشاره دارد. انداز گوسفند تکنیکی برای بلند کردن حریف از روی زمین و براندازی به کار می­رود. کار روی کار نیز به مهارت و زیبایی اجرای تکنیک اشاره دارد. مفتون با اشاره به این فنون کشتی ، به مفاهیم عمیقی برای مقابله با چالش­ها و موانع پرداخته است.

ای دل به چابکی فِته ­پا را به کار زن
o
o
o


o
o
o

تو شاخ را پس از فته­پا بر چنار زن
o
o
o

از لنگ پیش رو به حذر باش ای جوان
o
o
o


o
o
o

لِنگ کمر به مردم نا استوار زن
o
o
o

از تخته­بند و از فلکه­بند سر مپیچ
o
o
o


o
o
o

چانه بنه، پلنگ­شکن شیروار زن
o
o
o

مهتاب­ و ­آفتاب بسی خوب و دلکشند
o
o
o


o
o
o

این کارها بزن به حریف و هوارزن
o
o
o

 (مفتون، 1386: 382).

این ابیات نکاتی از جنبه­های مختلف زندگی را می­آموزد؛ برنامه­ریزی و اقدام هوشیارانه در مقابل خطرات و پایداری در برابر نوسانات زندگی و مقابله با موانع و مشکلات را با فنون کشتی بیان می­کند. در این ابیات، فتنه پا اشاره به چابکی و سرعت اقدامات ، توشاخ احتیاط و هوشیاری، لنگ پیش رو هشدار در مواجه با خطرات، لنگ کمر عدم پایداری و ثبات در مواقع حساس و تخته بند و فلکه بند نیز تصاویری از موانع و مشکلات را نشان می­دهد.

چون خصم تو پلنگ­شکن می­زند ترا
o
o
o


o
o
o

او را کلوم­دَک بکنی هست بس به جا
o
o
o

یا که دو دست‌ خودگذران صاف ازسرت
o
o
o


o
o
o

بنشین، که دست خصم درآید ز سر ترا
o
o
o

گرکه حریف قصد تو فهمید، زود و چُست
o
o
o


o
o
o

پشت ار کنی به خصم، شود دست اورها
o
o
o

کار حریف چونکه بدل شد به لطف حق
o
o
o


o
o
o

این شعر را بلند بخوان فاش و برملا
o
o
o

(مفتون،1386: 383)

مفتون این ابیات را برای مبارزه و دفاع در مقابل حریف بیان می­کند. پلنگ شکن به معنای کسی است که موفق می­شود دشمن خود را شکست دهد؛ در حالی‌که کلوم دک به معنای کسی است که قصد دارد حریف را از موقعیت او باز کند. از دیگر نکات این ابیات، توجه به هوشیاری در برابر حریفان و آمادگی برای دفاع است.

 

یک دست زیر چانه و یک دست پشت سر
o
o


o
o

کن گاوتاب  خصم دغل را چو شیر نر
o
o

یا که رکیبیِ سَرِ پا  زن به چابکی
o
o


o
o

آن‌گونه که حریف نگردد از آن خبر
o
o

قصاب­وار شانۀ او را همی شکن
o
o


o
o

از هر طرف شده، به حریفت مده مفر
o
o

بر خصم گر شیر­شکن فایق آمدی
o
o


o
o

زن بر زمین چوشیر وبکش نعره از جگر
o
o

(مفتون، 1386: 381)

در این ابیات مفتون به فنون دیگری از کشتی می­پردازد که در مورد استراتژی­های مقابله با حریف و حفظ برتری است. گاوتاب به معنای گردنبند شیر است که به دشمن خود مقابله کند. رکیبیِ سر پا نیز به معنای حرکت سریع و مهارتمندانه است که باید به حریف اعلام برتری کند. شانۀ قصاب وار به معنی شکست دادن حریف است و شیر شکن نیز معنای کسی است که قادر به شکست دادن حریف است. مفتون توصیه می­کند که در برابر حریف باید با مهارت، سرعت و قدرت اقدام کرد تا برتری بر حریف حفظ شود.

دستت فتد چوزیر شکم، کارِ نو بزن
o
o
o


o
o
o

یکپای پشت پا فکن و، پس درو بزن
o
o
o

دست­در­مخالف تو چو قال­حریف­کند
o
o
o


o
o
o

از او عقب میفت و، چو مردان جلو بزن
o
o
o

گر که حریف خواست کِشد کندۀ ترا
o
o
o


o
o
o

زالانه پور زال صفت تو به تو بزن
o
o
o

خواهی به آتشت نکشد گر حریف تو
o
o
o


o
o
o

زین لعل آتشین، جگرش را الو بزن
o
o
o

(مفتون،1386: 381)

این ابیات فنونی از کشتی را به تصویر می­کشد که ترغیب به تصمیم­گیری و اقدام جسورانه و استراتژی مقابله با حریف را نشان می­دهد. و با استفاده از تشبیهات غنی و کاربرد پیچیده­ای از اصطلاحات فارسی، مفاهیمی از زندگی و انسانیت را در مواجهه با چالش­ها بیان می­کند و در کنار فنون کشتی با استفاده از این تشبیهات، به مفاهیم روحی و اخلاقی اشاره می­کند.

 

خصم تو گر بخاک فکندت، مده صداع
o
o


o
o

مقراضک تو، هست ترا بهترین دفاع
o
o

هر ران تو گرفت، به عکسش به خاک رو
o
o


o
o

مقراضک از برای بدل گشته اختراع
o
o

مقراضک ار نشد، مچ پای ورا بگیر
o
o


o
o

شو راست، تا که او کند از کار امتناع
o
o

گردد سَرِ کلافه به او گم از این عمل
o
o


o
o

این شعر کن تونقش جبین با خط رقاع
o
o

(مفتون،1386: 383).

این ابیات اصطلاحات جنگی و مبارزه­ای را در مواجهه با حریف بیان می­کند. بخاک افکندن به معنای شکست دادن و مغلوب کردن حریف است. مقراضک به معنای سپر و دفاع است که در اینجا بهترین وسیله دفاعی در برابر دشمن است. مچ پای ورا بگیر، یعنی دست به دست و پا به پا با حریف جنگید و او را مهار کرد. از دست دادن سر کلافه به معنای از دست دادن نتیجه مطلوب است.

چون زلف‌یار،کشتیِ­پر­پیچ­و­خم خوش است
o
o


o
o

کج کردن­ دوران و شکم ­در­شکم خوشست
o
o

گر راست شد، پلنگ­شکن کن حریف را
o
o


o
o

ور خاک شد، مخالف پا­در­علم خوشست
o
o

حمال بند شیوۀ خاک است و هم سگک
o
o


o
o

یا قفل­قیصری بزنش لیک کم خوشست
o
o

یا پا به دست خصم رکیبی توان زدن
o
o


o
o

کن ورد خویش این سخن ونعره هم خوشست
o
o

     (مفتون،1386: 381).

در این ابیات مفتون اصطلاحات و مفهوم فنون کشتی را در بحث عشق و دلدادگی بیان می­کند و زیبایی ادبیات را در فنون کشتی به تصویر می­کشد. در این اشعار آمادگی برای مقابله با حریف و کسب پیروزی را در پیچ و خم کشتی به زیبایی بیان می­کند و کج کردن دوران و شکم در شکم را تغییر و تحول و غلبه بر حریف بیان می­کند. فنون پلنگ شکن و حمال بند نیز برای شکست حریف و کسب پیروزی است.

از زیر گر حریف ترا قبضه کرد ران
o
o


o
o

بردن ز پشت، دست به زیر شکم توان
o
o

خیمه بزن به گردۀ او، یا به چابکی
o
o


o
o

از کلّه در­کن­اش، که بود چارۀ تو آن
o
o

یا تاخت گر بزیر کف­گرگی­اش بکش
o
o


o
o

یا که لنگ باخته­اش کن عقب نمان
o
o

گر رفت پشت سر تو زتو، لِکنه­ ش بکش
o
o


o
o

بر پشت چون فتاد، به رویش همی بخوان
o
o

           (مفتون: 1386: 382).

به موارد مختلف نبرد یا مبارزه، در این اشعار اشاره شده است. قبضه کردن ران به معنای گرفتن ران حریف از زیر به صورت قاطعانه است که نشان از مهار کامل حریف دارد. خیمه زدن به گردۀ او به معنای ایجاد ناگهانی حمله به حریف با چایکی و سرعت عمل است. کف گرگی به معنای حمله به نقاط ضعیف حریف است. لکنه کشیدن به معنای نشان دادن نقاط ضعف حریف و سوء استفاده از آن برای موقعیت بهتر در نبرد است.

 

نتیجه­گیری

این مقاله تحلیلی برچگونگی آیین­های پهلوانی در اشعار مفتون همدانی و نشان‌دهندۀ تأثیر این آیین­ها بر محتوای شعری و ساختار ادبی است. اشعار ورزش باستانی در دیوان مفتون همدانی نشان دهندۀ علاقۀ عمیق او به ورزش سنتی و پهلوانی است. مفتون در اشعار خود به شیوه­ای هنری به توصیف و تجلیل از فنون ورزش باستانی و زورخانه­ای پرداخته است که این امر نشان دهندۀ پیوندعمیق ادبیات با ورزش در فرهنگ ایرانی است. او در اشعارش به اصطلاحات و فنون کشتی و ورزش­های باستانی اشاره کرده که نشان‌دهندۀ تسلط او به هنرهای سنتی و استفاده از آنها در هنر شعر است و همچنین با تأکید بسیار بر ارزش­های فرهنگی، اخلاقی و پهلوانی، احترام و ارادت خود را به اصول پهلوانی و پهلوانان نشان داده است. این مقاله اهمیت حفظ و ترویج آیین­های پهلوانی را از طریق ادبیات نشان می­دهد؛ که مفتون چگونه با استفاده از اشعارش به‌حفظ و ارتقای این آیین­ها کمک کرده است و با تجزیه و تحلیل فرهنگ و آیین در اشعار مفتون همدانی، چگونگی ترکیب این عناصر را با سایر موضوعات ادبی و اخلاقی می­توان بررسی کرد. درنهایت، این نتیجه حاصل می­شود که با برگزاری دوره­های‌آموزشی، اصول وادبیات ورزش‌خانه­ای، می­توان به‌شناخت بهتر و گسترش فرهنگ این ورزش همت گماشت و با تشویق نویسندگان و هنرمندان به خلق آثار مرتبط با ورزش‌زورخانه­ای و ادبیات شامل کتاب، مقاله و آثارهنری به‌حفظ وترویج این فرهنگ پرداخت و با همکاری بین مراکز آموزشی و زورخانه­­ها برای تحقیق و انتشار مطالب علمی وپژوهشی در زمینۀ ورزش باستانی و ادبیات به ارتقای سطح علمی و فرهنگی این ورزش کمک کرد.

 

منابع و مآخذ

1.       بدرسا، سید حسین .(1391). زورخانه محل کسب معنویت‌ها. تهران: نشر پیام .

2.       بیضایی، پرتو .(1382). تاریخ ورزش باستانی.

3.       تهرانچی، محمد مهدی. (1382). پژوهشی در ورزش‌های زورخانه­ای. کتاب سرا.

4.       تهرانچی، محمد مهدی.(1388). ورزش باستانی زورخانه از دیدگاه ارزش. تهران: امیرکبیر.

5.       جاوید، سیروس.(1350). زمینه ورزش شناسی. تهران: پیروز.

6.       شفیعی سروستانی، اسماعیل .(1378). داستان ورزش ایران. تهران: ناشر موعود.

7.       کاظمینی، کاظم. (1343). نقش پهلوانی و نهضت عیاری. تهران: مرکزی.

8.       نعمت‌اللهی، مهدی. (1391). ورزش باستانی(زورخانه­ای) و کشتی پهلوانی. تهران: راشا.

9.       معین، محمد . (1385). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

 

The Chivalric Tradition in the Poetry of Maftun Hamadani

 

Abastrack

Seyyed Mir Agha Kobraei Hamadani, pen-named Moftoon, was a distinguished and skilled poet of the 14th century, born in Hamadan. He was well-versed in the knowledge of his time and had great expertise in composing various poetic forms. He created rhetorical expressions through the innovative combination of words and sentences. Moftoon's passion for sports, particularly traditional and Pahlavani (ancient Persian wrestling) sports, is evident in his poetry. His poems feature a prominent place for religious and moral themes alongside chivalry and heroism. He is the only poet who references the techniques of wrestling and the customs of the traditional gym. His deep enthusiasm for sports eventually led him to achieve the status of a veteran and hero, training many students in the preservation and promotion of this cultural heritage. Moftoon’s poetry is simple, fluent, and accessible to the general public. Through his poetry, he engaged with the techniques and methods of wrestling and traditional gym sports. Moftoon’s profound interest in traditional gym sports prompted him to describe its movements and customs in detail, making his works a valuable record of the rituals and customs of ancient sports. Given the hypothesis that the profound impact of ancient sports and traditional gym practices on Moftoon Hamadani's poetry reflects the significant role these sports played in the culture and literature of his time, the question arises: How have the influences of traditional gym sports affected Moftoon Hamadani’s poetry and Persian literature? The aim of this paper is to examine the impact of ancient sports and traditional gym practices on the themes and techniques of Moftoon Hamadani’s poetry and to analyze the role of these poems in preserving and promoting ancient culture. This study is conducted through library research and field investigation. We aim to significantly contribute to raising awareness and interest in ancient sports and to highlight the role of literature, especially poetry, in traditional sports.

 

 

Keywords: Maftun, poetry, sports, Zurkhaneh

 

 

 

 


سند

Sanad is a platform for managing Azad University publications

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية

حقوق هذا الموقع الإلكتروني مملوكة لنظام SANAD Press Management. © 1442-1447

الصفحة الرئيسية| دخول| معلومات عنا| اتصل بنا|
[English] [فارسی] [en] [fa]