حکمرانی تبلیغ دینی در متاورس: آینده‌پژوهی، فرصت‌ها، چالش‌ها و راهبردها
الموضوعات :
1 - استادیار، گروه آینده پژوهی دین و دین داری، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: متاورس, تبلیغ دینی, حکمرانی دینی, آینده‌پژوهی, راهبردهای نوآورانه,
ملخص المقالة :
ظهور متاورس به‌عنوان نسل نوینی از فضای مجازی، مفهوم تبلیغ دینی را به عرصه‌ای جدید وارد کرده است که شامل فرصت‌ها و چالش‌های بی‌سابقه‌ای است. متاورس، با ویژگی‌هایی همچون تعاملی‌بودن، فراگیری، تجربه‌های سه‌بعدی، و توانایی ایجاد جوامع مجازی، بستری را فراهم می‌کند که در آن مفاهیم دینی می‌توانند به شیوه‌ای نوین ارائه و درک شوند. این فضا به کاربران امکان می‌دهد تا تجربیات دینی مانند زیارت مجازی یا شرکت در مراسم مذهبی آنلاین را در قالبی متنوع و جذاب تجربه کنند. همچنین، فرصت‌هایی نظیر برگزاری دوره‌های آموزشی تعاملی، تولید محتوای خلاقانه چندرسانه‌ای دینی، و ایجاد ارتباط مستقیم با مخاطبان از مزایای این محیط است.
با این حال، متاورس چالش‌های قابل‌توجهی نیز به همراه دارد. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مسائل اخلاقی و امنیتی، دسترسی ناعادلانه به فناوری، سواد پایین دیجیتالی در میان مبلغان دینی، و آسیب‌پذیری محتوای دینی در برابر تحریف و افراطی‌گری اشاره کرد. تغییرات نسلی و نیازهای متفاوت نسل‌های جدید، یکی دیگر از چالش‌های مهم در بهره‌گیری از این فضا است. به‌ویژه، نسل Z و آلفا ارتباط کمتری با الگوهای سنتی تبلیغ برقرار می‌کنند و جذب محتوای تعاملی و جذاب دیجیتال می‌شوند.
تحقیق حاضر با نگاهی آینده‌پژوهانه، ضمن تحلیل روندها و پیشران‌های تکنولوژیک و اجتماعی، پیشنهادهایی را برای ارتقای تبلیغ دینی در این بستر نوین ارائه می‌دهد. راهبردهایی همچون آموزش سواد رسانه‌ای به مبلغان، تقویت عدالت رسانه‌ای، تولید محتواهای نوآورانه و همگام با سبک زندگی دیجیتال، و توسعه نظام‌های پایش و ارزیابی محتوا، از جمله روش‌هایی است که می‌تواند اثربخشی تبلیغ دینی را در این فضا افزایش دهد. نتایج پژوهش نه‌تنها چالش‌های فعلی را نمایان می‌سازد، بلکه نقشه راهی برای سیاست‌گذاران و مبلغان فراهم می‌آورد تا با هوشمندی، از ظرفیت‌های بی‌سابقه متاورس بهره‌گیری کنند و تبلیغ دین را متناسب با اقتضائات عصر دیجیتال توسعه دهند.
منابع به فارسی: آخوندی، ح.، و محلاتیان‌بابکی، م. (۱۳۹۵). مشارکت دینی و مصرف رسانه‌ها در جامعه معاصر ایران. فصلنامه فرهنگ و ارتباطات.
احمدپور، م. (۱۳۹۷). گونه‌شناسی چالش‌های اخلاقی در تبلیغ دین. مجله پژوهش‌های دینی.
اندرسون، ج.، اسمیت، ر.، و تیلور، س. (۲۰۲۴). استراتژی‌های ارتباط دینی در عصر پسا‌دیجیتال. مجله بین‌المللی مطالعات دینی، ۳۳(۳)، ۲۰۱–۲۲۱.
ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران). (۱۴۰۲). گزارش ملی پیمایش دین و معنویت در میان جوانان ایرانی.
بل، و. (۱۹۹۷). مبانی مطالعات آینده: علوم انسانی برای عصر جدید، جلد ۱. انتشارات ترنزاکشن.
بینشی‌فر، ف. (۱۳۹۴). تحول روش‌های تبلیغ دین در ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
بنیاد ملی خانواده ایران. (۱۴۰۲). پیمایش رفتار مصرف محتوای مذهبی نسل جدید.
چوی، ج.، و کیم، ا. (۲۰۲۴). بشارت دیجیتال: چت‌بات‌ها و پیام‌های دینی در کره. فناوری اطلاعات و مردم، ۳۷(۱)، ۱۱۸–۱۳۵.
دیتارپورتال. (۲۰۲۳). دیجیتال ۲۰۲۳: گزارش مرور کلی جهانی. [منبع آنلاین].
رحیمی، س. (۲۰۲۱). برنامه‌ریزی سناریو برای تبلیغات دینی در دوران پساهمه‌گیری. بررسی ارتباطات آسیایی.
زارع، م. (۱۳۹۹). رسانه و بازآفرینی هویت دینی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ساری‌تاس، ا.، و اسمیت، ج. (۲۰۱۱). تصویر بزرگ: روندها و عوامل در تحقیقات آینده‌پژوهی. آینده‌ها، ۴۳(۳)، ۲۹۲–۳۱۲.
سروش، م. (۲۰۲۳). تأثیر رسانه‌های دیجیتال بر تبلیغ اسلامی. بررسی مطالعات اسلامی، ۱۸(۱)، ۷۷–۹۹.
ضیایی، س. م. (۱۳۹۹). آینده‌پژوهی دین و دینداری: رویکردها، الگوها، و سیاست‌ها. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ضیایی، س. م. (۱۴۰۰). سناریونویسی: آینده تبلیغ دین در ایران. دانشنامه پژوهشی علوم اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
عنایت‌الله، س. (۲۰۰۷). شش ستون: تفکر آینده برای تحول. آینده‌پژوهی، ۹(۱)، ۴–۲۱.
فانگ، ی.، چن، اکس.، و لین، زد. (۲۰۲۰). روندهای ارتباطات دینی در عصر دیجیتال. مجله دین و آموزش، ۴۷(۳)، ۲۵۱–۲۶۶.
فرناندز، ل.، و ویلیامز، پ. (۲۰۲۴). آینده ارتباطات دینی در میان جوانان اقلیت در ایالات متحده. سیاست اجتماعی و اداری، ۵۸(۱)، ۲۰۱–۲۱۷.
قدسی، ک. (۲۰۲۲). آینده ارتباطات دینی: روندهای جهانی. مطالعات دین جهانی.
کوهی، آ.، امیری، م.، و ذوالفقارزاده، ف. (۱۳۹۷). برآوردی از تأثیر روندهای دینداری بر آینده تبلیغ دین. فصلنامه فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۰(۴)، ۵۵–۸۱.
کوهی، م.، و همکاران. (۱۳۹۷). تحول سبک‌های دینی و تأثیر آن بر ترویج دین. مطالعه مبتنی بر پیمایش در بافت ایرانی، ۱۰(۴)، ۵۵–۸۱.
گارسیا، م.، و تورس، ج. (۲۰۲۲). بازی‌سازی و مشارکت دینی در میان جوانان آمریکای لاتین. مجله مطالعات جوانان، ۲۵(۷)، ۱۰۱۳–۱۰۲۷.
گرین، م.، و پیترسون، د. (۲۰۲۳). بازتعریف نقش روحانیون مسیحی در پلتفرم‌های غوطه‌ور. روانشناسی مذهبی، ۷۲(۳)، ۳۳۳–۳۴۹.
گودت، م. (۲۰۰۶). خلق آینده‌ها. پاریس: اکونومیکا.
لیو، دبلیو.، و ژانگ، اچ. (۲۰۲۳). پلتفرم‌های ویدئو کوتاه و آینده ارتباطات دینی در چین. مجله ارتباطات بین‌المللی.
مارتینز، ت.، و جانسون، د. (۲۰۲۱). رسانه‌های اجتماعی و تعامل دینی جوانان. تحلیل رفتار آنلاین در میان مخاطبان آمریکایی، ۱۸(۱)، ۷۷–۹۹.
محمدزاده، ی.، و جمشیدی، ع. (۱۴۰۱). عوامل مؤثر بر اثربخشی تبلیغ دینی در شبکه‌های اجتماعی ایرانی. پژوهشگاه فضای مجازی.
مرکز مطالعات نسل. (۱۴۰۲). پیمایش ملی برخورد نسل Z با فناوری دینی.
مرکز ملی فضای مجازی ایران. (۱۴۰۳). گزارش سالانه نفوذ اینترنت و رفتار کاربران فضای مجازی.
موسوی، س.، و ترکاشوند، ع. (۱۴۰۰). آینده رسانه‌های دینی برای کودکان و نوجوانان. مجله رسانه و کودک.
منابع انگلیسی: Ahmadpour, M. (2018). A typology of ethical challenges in religious preaching. Journal of Religious Studies.
Akhundi, H., & Mahallatian-Babaki, M. (2016). Religious participation and media consumption in contemporary Iranian society. Culture and Communication Quarterly.
Anderson, J., Smith, R., & Taylor, S. (2024). Religious communication strategies in the post-digital era. International Journal of Religious Studies, 33(3), 201–221.
Bell, W. (1997). Foundations of Futures Studies: Human Science for a New Era, Volume 1. Transaction Publishers.
Binishifar, F. (2015). The evolution of religious preaching methods in Iran. Tehran: Research Institute for Culture and Islamic Though.
Center for Generation Studies. (2023). National survey on Generation Z’s encounter with religious technology.
Choi, J., & Kim, E. (2024). Digital evangelism: Chatbots and religious messaging in Korea. Information Technology & People, 37(1), 118–135.
Cyberspace Research Institute (Mohammadzadeh, Y., & Jamshidi, A.). (2022). Factors influencing the effectiveness of religious preaching on Iranian social networks.
Datareportal. (2023). Digital 2023: Global overview report. [Online resource].
Fernandez, L., & Williams, P. (2024). The future of religious outreach among minority youths in the US. Social Policy and Administration, 58(1), 201–217.
Garcia, M., & Torres, J. (2022). Gamification and religious participation among Latin American youths. Journal of Youth Studies, 25(7), 1013–1027.
Ghodsi, K. (2022). Futures of religious communication: Global trends. World Religion Studies.
Godet, M. (2006). Creating futures. Paris: Economica.
Green, M., & Peterson, D. (2023). Redefining the role of Christian clergy in immersive platforms. Pastoral Psychology, 72(3), 333–349.
Inayatullah, S. (2007). Six pillars: Futures thinking for transforming. Foresight, 9(1), 4–21.
Iranian National Cyberspace Center. (2024). Annual report on internet penetration and user behavior in cyberspace.
Iranian National Family Foundation. (2023). Survey on the religious content consumption behavior of the new generation.
ISPA (Iranian Students Polling Agency). (2023). National survey report on religion and spirituality among Iranian youth.
Koohi, A., Amiri, M., & Zolfagharezadeh, F. (2018). An assessment of the impact of religious trends on the future of religious preaching. Islamic Culture and Communication Quarterly, 10(4), 55–81.
Koohi, M., & Collaborators. (2018). Religious style transformation and its impact on promoting religion. Survey-Based Study of the Iranian Context, 10(4), 55–81.
Liu, W., & Zhang, H. (2023). Short video platforms and the future of religious communication in China. Journal of International Communication.
Martinez, T., & Johnson, D. (2021). Social media and youth religious interaction. Online Behavior Analysis among American Audiences, 18(1), 77–99.
Mousavi, S., & Tarkashvand, A. (2021). The future of religious media for children and adolescents. Journal of Media and Children.
Rahimi, S. (2021). Scenario planning for religious outreach in the post-pandemic era. Asian Communication Review.
Saritas, O., & Smith, J. (2011). The big picture: Trends and drivers in futures research. Futures, 43(3), 292–312.
Soroush, M. (2023). The impact of digital media on Islamic preaching. Islamic Studies Review, 18(1), 77–99.
Wang, Y., Chen, X., & Lin, Z. (2020). Trends in religious communication in the digital age. Journal of Religion and Education, 47(3), 251–266.
Zare, M. (2020). Media and the recreation of religious identity. Tehran: Research Institute for Culture, Art, and Communication.
Ziaee, S. M. (2020). Futurology of religion and religiosity: Approaches, models, and policies. Qom: Research Institute for Islamic Sciences and Culture.
Ziaee, S. M. (2021). Scenario writing: The future of religious preaching in Iran. Encyclopedic Research on Islamic Sciences, Research Institute for Islamic Sciences and Culture.
