ارتقاء حس تعلق به مکان در دانش آموزان از طریق جانمایی انواع فضاهای سبز در مدارس

الموضوعات :

امیررضا زاهدی ¹ , طیبه ولیان ²

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.
2 - استادیار، عضو هیئت علمی گروه معماری، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.

تاريخ الإرسال : 12 الخميس , شوال, 1446 تاريخ التأكيد : 09 الخميس , ذو الحجة, 1446 تاريخ الإصدار : 06 الثلاثاء , محرم, 1447

الکلمات المفتاحية: حس تعلق, حس مکان, مدرسه, فضای سبز, ای اچ پی (AHP),

ملخص المقالة :

حس تعلق به مکان یکی از مفاهیمی است که به ادراک ذهنی و ارتباطات عاطفی فرد با محیط اطراف مربوط می‌شود. در شهرسازی و معماری معاصر، کاهش حس تعلق به مکان، یکی از چالش‌های اساسی است که منجر به کاهش تعاملات اجتماعی، احساس بیگانگی و افت کیفیت زندگی شده­است. مدارس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهایی که کودکان در سال‌های اولیه زندگی در آن حضور دارند، باید بستری مناسب برای تقویت حس تعلق به مکان فراهم آورند. در این میان، فضای سبز یکی از عوامل تأثیرگذار در افزایش حس تعلق به مکان در دانش‌آموزان محسوب می‌شود. در این راستا هدف از این پژوهش بررسی تأثیر فضای سبز بر ایجاد و ارتقای حس تعلق به مکان در دانش‌آموزان مدارس است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. ابتدا مبانی نظری مرتبط با حس مکان و حس تعلق به مکان بررسی شده، سپس به روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) داده‌های به‌دست‌آمده، از طریق پرسشنامه موردتحلیل قرارگرفته­است. انواع فضای سبز (گسترده، خطی، عمودی) در سه دسته فضای باز، نیمه‌باز و بسته در مدارس موردارزیابی قرارگرفته و اولویت‌بندی آن‌ها باتوجه به میزان تأثیرگذاری بر حس تعلق به مکان انجام­شده­است. نتایج نشان می‌دهد که فضاهای سبز پهنه‌ای و خطی در محیط‌های باز مدرسه، تأثیر بسزایی در تقویت این حس دارند. همچنین، استفاده از عناصر طبیعی در طراحی مدارس می‌تواند به بهبود کیفیت محیط آموزشی و افزایش انگیزه دانش‌آموزان برای حضور در مدرسه کمک کند. در نهایت، پیشنهاداتی برای بهینه‌سازی طراحی مدارس با تأکید بر به‌کارگیری فضای سبز ارائه شده که می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های طراحی محیط‌های آموزشی مورداستفاده قرارگیرد.

المصادر:

- بهزادپور، محمد (1397). بررسی حس تعلق مکانی در مجتمع های مسکونی و نقش طبیعت بر آن (مطالعه موردی: مجتمع های مسکونی اکباتان، پردیسان، زیتون و مهرگان)، پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 9، شماره 34، 183-200.
- پرتوی، پروین (1388). اصول و مفاهیم توسعه پايدار از ديدگاه پديدار شناختي، دو فصلنامه معماری و شهرسازی، دوره 2، شماره 2، 12-22.
- حبیبی، داود؛ حبیبی، دیانا؛ کسالایی، افسانه؛ گرجی پور، فاطمه؛ توکلی، مهرداد (1397). تبیین حس تعلق به مکان و هویت در فضاهای شهری با تاکید بر بازارهای سنتی، معمارشناسی، سال 1، شماره 3، 1-8.
- خطیبی، ساسان؛ زارع، لیلا؛ کابلی، محمدهادی (1397). تأثیر فضاى سبز و طراحى منظر بر ارتقاء احساس تعلق به مکان در مجتمع هاى مسکونى، هویت شهر، سال 12، شماره 35، 19-28.
- دانشپور، عبدالهادي؛ سپهري مقدم، منصور و چرخچيان، مريم (1388). تبيين مدل دلبستگي به مكان و بررسي عناصر و ابعاد مختلف آن، نشريه هنرهاي زيبا، شماره 38، 37-48.
- ذکری، عباس؛ جمالزاده، سمانه (1397). ارزیابی عوامل حس تعلق به مکان در بهبود کیفیت زندگی ساکنان خانه سالمندان، معماری و شهرسازی آزمان شهر، شماره 25، 293-300.
- سرمست، بهرام (1389). بررسی و تحلیل نقش مقیاس شهر در میزان حس تعلق به مکان مطالعه موردی: شهر تهران، مدیریت شهری، شماره بیست و ششم، پائیز و زمستان، 133-146.
- شرقی، علی؛ مهدی نژاد، جمال الدین؛ ندومی، راحیل (1398). حس تعلق به مكان و مطالعة تطبيقي آن در مكان هاي واقعي و مجازي، رسانه و فرهنگ، سال 9، شماره 1، 157-177.
- ضابطیان، الهام؛ خیرالدین، رضا (1397). سطوح حس مکان در فضاهای شهری (نمونه موردی : ميدان امام خمينی و امام حسين شهر تهران). دانش شهرسازی، دوره 2، شماره 2، 47-63.
- عباسی، زهرا؛ حبیب، فرح؛ مختاباد امرئی، مصطفی (1402). فهم مؤلفه های محیطی مؤثر بر شکل گیری حس تعلق مکانی در بازار سنتی ایران و مقایسه آن با مجتمع های تجاری مدرن (مطالعه موردی: بازار سنتی کاشان و مجتمع تجاری صفویه کاشان)، هویت شهر، سال 17، شماره 54، 17-32.
- عرفانی، دل آرام و دشتی تهرانی، مهران (1395). نقش تعلق مکانی در دستیابی به اهداف پایداري اجتماعی، کنفرانس بین¬المللی نخبگان عمران، معماري و شهرسازي. تهران.
- فلاحت، محمدصادق (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن، هنرهای زیبا، شماره 26، 57-66.
- فلاحت، محمدصادق؛ کمالی، لیلا؛ شهیدی، صمد (1396). نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری، باغ نظر، دوره 14، شماره 46، 15-22.
- قنبران، عبدالحمید؛ صالحی، بهروز؛ فردوسیان، سیما؛ فتح الهی، سجاد (1397). شناسایی عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان در فضاهای دانشگاهی شهر تهران، آموزش عالی ایران، سال 10، شماره 2، 47-65.
- کلالی، پریسا؛ مدیری، آتوسا (1391). تبیین نقش مؤلفه معنا در فرایند شکل گیری حس مکان، هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 2، 43-52.
- لطف عطا، آیناز، تاثیر عوامل محیطی بر یادگیری و رفتار در محیط¬های آموزشی (ابتدایی) در شهر، مدیریت شهری، 1387، 21، 73-90.
- نکوئی، نسیم السادات؛ مومنی، کوروش؛ عطاریان، کوروش (1397). بررسي حس تعلق به مكان در بناهاي مذهبي-تاريخي در راستاي افزايش تعامل ساكنين محله با بنا (نمونه موردي: مسجد جامع اصفهان)، معماری و شهرسازی ایران، دوره 9، شماره 16، 85-100.
- Arefi, M. (1999). Non Place and Placelessness as Narratives of Loss. Journal of Urban Design, 4(2):179-193.
- Brinckerhoff Jackson, J. (1994). A Sense of Place, a Sense of Time. Yale University Press, New Haven and London.
- Carmona, M. (2006). Public Places, Urban Spaces. Architectural press, Elsevier, Oxford.
- Hidalgo C, Hernandez B (2001). Place attachment: conceptual and empirical question, Enviroment Psychology, pp. 273-281.
- Hummon, D. (1992). Community Attachment: Local Sentiment and Sense of Place. Place Attachment, Plenum, New York: 253-278.
- Jorgensen, B. S; and Stedman, R. (2001). Sense of Place as an Attitude: Lakeshore Property Owners’ Attitudes toward their Properties. Journal of Environmental Psychology, 21(3): 233-248.
- Shamai, S. (1991). Sense of Place: An Empirical Measurement. Geoforum, 22(3): 347-358.
- Smith, K.M., (2011), The Relationship between Residential Satisfaction, Sense of Community, Sense of Belonging and sense of Place in a Westem Australian Urban Planned Community, PhD Dissertation, Perth, Western Australia: Edith Cowan University.
- Steele, F. (1981). The Sense of Place, Massachusetts. CBI Publishing Company.
- Williams, Daniel R., & Roggenbuck, Josph W., (1989), measuring place attachment: Some preliminary results. In J. Gramann (Compiler) Proceedings of the Third Symposium on Social Science in Resource Management, 72-70.

نص كامل:



Journal of Studies of Behavior and Environment in Architecture, (2025), 1(3): 54 – 81
Print ISSN: 3060-7914   Online ISSN: 3060-8279	Journal of Studies of Behavior and Environment in Architecture https://sanad.iau.ir/journal/sbea

 

Increasing students' sense of belonging by placing green spaces in schools

Amirreza Zahedi 1*, Tayebeh Valian 2

 

1 Master of Architecture student, Department of Architecture, Shahrood Branch, Islamic Azad University, Shahrood, Iran. [e-mail]

2 Assistant Professor, Department of Architecture, Shahrood Branch, Islamic Azad University, Shahrood, Iran.

[e-mail]

 

 

 

KEYWORDS		ABSTRACT
Received: 10 April 2025 Revised: 01 May 2025 Accepted: 05 June 2025 Available Online: 01 July 2025		Sense of place is one of the concepts related to the mental perception and emotional connections between an individual and the environment. In contemporary period, the reduction of the sense of place is one of the fundamental challenges that has led to the reduction of social interactions and a decline in the quality of life. The aim of this study is to investigate the effect of green space on creating and promoting a sense of belonging to a place in school students. The research method is descriptive-analytical. First, the theoretical foundations related to the sense of belonging to a place were examined and the influencing components extracted, then the data obtained were analyzed using the Analytic Hierarchy Process (AHP) method through a questionnaire and using the views of experts. Types of green spaces (extensive, linear, vertical) in three categories of open, semi-open, and closed spaces in schools evaluated and prioritized according to their impact on the sense of belonging to the place. The results show that extensive and linear green spaces in the school yard has the greatest impact on improving the quality of open space. In semi-open spaces, linear green space in the hallway and green wall in the terrace are prioritized. In indoor space, linear green space in hallways is ranked first and green wall in classrooms is ranked second.   KEYWORDS Sense of Belonging, Sense of Place, School, Green Space, AHP
Article type: Research Paper DOI:  https://doi.org/10.82394/sbea.2025.1203584

 

 

        

ارتقاء حس تعلق به مکان در دانش آموزان از طریق جانمایی انواع فضاهای سبز در مدارس

 

امیررضا زاهدی1*، طیبه ولیان2

 

1 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران. [e-mail]

2 استادیار، عضو هیئت علمی گروه معماری، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.

 [e-mail]

 

 

		چکیده
تاریخ دریافت: 21/01/1404  تاریخ بازنگری: 11/02/1404  تاریخ پذیرش: 15/03/1404  تاریخ انتشار: 10/01/1404		حس تعلق به مکان یکی از مفاهیمی است که به ادراک ذهنی و ارتباطات عاطفی فرد با محیط اطراف مربوط می‌شود. در شهرسازی و معماری معاصر، کاهش حس تعلق به مکان، یکی از چالش‌های اساسی است که منجر به کاهش تعاملات اجتماعی، احساس بیگانگی و افت کیفیت زندگی شده­است. مدارس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهایی که کودکان در سال‌های اولیه زندگی در آن حضور دارند، باید بستری مناسب برای تقویت حس تعلق به مکان فراهم آورند. در این میان، فضای سبز یکی از عوامل تأثیرگذار در افزایش حس تعلق به مکان در دانش‌آموزان محسوب می‌شود. در این راستا هدف از این پژوهش بررسی تأثیر فضای سبز بر ایجاد و ارتقای حس تعلق به مکان در دانش‌آموزان مدارس است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است. ابتدا مبانی نظری مرتبط با حس تعلق به مکان بررسی شده و مولفه­های اثرگذار بر آن استخراج شد، سپس داده‌های به‌دست‌آمده به روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) ، از طریق پرسشنامه و با استفاده از دیدگاه خبرگان موردتحلیل قرارگرفته­است. انواع فضای سبز (گسترده، خطی، عمودی) در سه دسته فضای باز، نیمه‌باز و بسته در مدارس موردارزیابی قرارگرفت و اولویت‌بندی آن‌ها باتوجه به میزان اثرگذاری بر حس تعلق به مکان انجام شد. نتایج نشان می‌دهد که فضای سبز گسترده و خطی در حیاط مدرسه، بیشترین تأثیر را در بهبود کیفیت فضای باز دارد. در فضاهای نیمه­باز مدارس، طراحی فضای سبز خطی در رواق و طراحی دیوار سبز در تراس در اولویت قرار دارد. در طراحی فضای سبز در محیط بسته نیز طراحی فضای سبز خطی در راهروها در رتبه یک و طراحی دیوار سبز در کلاسها در رتبه دوم قرار دارد. واژگان کلیدی حس تعلق، حس مکان، مدرسه، فضای سبز، ای اچ پی (AHP)
مقاله علمي پژوهشي https://doi.org/10.82394/sbea.2025.1203584

 

 

 

مقدمه 

حس مکان به درک ذهنی و احساسات آگاهانه یا نیمه‌آگاهانه انسان از محیط اطراف خود اشاره دارد. در دنیای معاصر، کاهش حس تعلق به مکان باعث تغییرات بنیادینی در درک و نگرش انسان‌ها نسبت به فضاها و محیط‌های پیرامونی‌شان شده است. این در حالی است که این احساس باعث ایجاد پیوندی درونی میان فرد و محیط شده و تجربه‌ای یکپارچه از فضا و معنای آن را شکل می‌دهد. در واقع، حس مکان عاملی است که یک فضای ساده را به مکانی با ویژگی‌های حسی و رفتاری خاص برای افراد معین تبدیل می‌کند (فلاحت، 1385). برای تقویت این حس، فعال‌سازی تمامی حواس و ایجاد پیوندی معنادار میان فضا و خاطرات جمعی انسان‌ها ضروری است. به عبارتی، توجه به وجوه مختلف دلبستگی به مکان در ذهن افراد، یکی از عوامل کلیدی در شکل‌گیری حس تعلق مکانی ساکنان به زیستگاه‌های انسانی محسوب می‌شود. در حالی که امروزه بسیاری از فضاهای معماری و شهری فاقد هویت مشخص و حس مکان هستند و این امر، موجب کاهش تعاملات اجتماعی و احساس بیگانگی در محیط‌های شهری شده است (کلالی، 1391).

یکی از محیط­هایی که فرد در سال­های اولیه زندگی در آن حضور می­یابد، محیط آموزشی مدرسه است. مدارس متعددی در کشور وجود دارند که به نظر می­رسد قصد آنها محدود به پاسخگویی به نیاز اولیه یادگیری است؛ اما با توجه به اهمیت موضوع و وجود علاقه دانش­آموزان به حضور در مدرسه، تعاملات و مناسبات اجتماعی و آمادگی برای حضور در جامعه آینده، علت غایی حضور در مدرسه را بایستی فراتر از یادگیری کتاب­های درسی دانست. به بیان دیگر رشد دانش­آموزان در مدرسه بایستی چندجانبه باشد و وجوه ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودکان را دربرگیرد (لطف عطا، 1387).

از سوی دیگر بررسی­ها نشان داده است که در دهه­هاى اخیر به هم خوردن توازن و رابطه مطلوب و متعادل بین انسان و طبیعت در محیط زندگى، تأثیرات روان شناختى نامطلوبى داشته است. تحقیقات گسترده­اى که در این رابطه انجام شده به­خوبى نشان مى­دهد حضور انسان در محیط طبیعى مى­تواند سبب آرامش و بازیابى روانى و کاهش تنش­ها گردد. لذا چنانچه در طراحى­هاى محیط رابطه بین انسان و طبیعت مطلوب و مطبوع باشد سلامت و بهداشت روانى جامعه نیز ارتقاء مى­یابد (خطیبی، 1397). بنابراین در پژوهش حاضر استفاده و کاربرد فضای سبز به منظور ایجاد حس تعلق به مکان و ارتقاء این حس در دانش­آموزان پیشنهاد می­گردد. سوال پژوهش بدینصورت مطرح می­گردد که چگونه می­توان با جانمایی انوع فضاهای سبز، حس تعلق به مکان را در دانش­آموزان افزایش داد؟ از این رو با تاکید بر فضای سبز محیط مدارس و عوامل موثر بر آن، به تاثیر این ویژگی بر ایجاد و ارتقاء حس تعلق به مکان در دانش­آموزان پرداخته می­شود. هدف از انجام این پژوهش ایجاد و تقویت حس تعلق به مکان در دانش­آموزان با استفاده از فضای سبز در مدارس است. روند انجام پژوهش بدینصورت است که در ابتدا مبانی نظری پژوهش بررسی شده و مولفه­های اثرگذار بر حس تعلق به مکان موردتبیین قرار می­گیرد. در مرحله بعد به منظور جانمایی و اولویت­بندی کاربرد انواع فضاهای سبز در طراحی مدارس، از روش فرایند تحلیل سلسله­مراتبی استفاده می­گردد. درنهایت باتوجه به نتایج حاصل از تحلیل­ها، راه­حل­هایی برای طراحی هرچه بهتر مدارس با رویکرد کاربرد فضای سبز ارائه می­گردد.

پیشینه تحقیق

پیش از دهه 70 میلادی، مطالعات حوزه انسان و مکان، عمدتاً به مفهوم «حس تعلق و دلبستگی به مکان» توجهی نداشتند. اما با گسترش روانشناسی محیط و ظهور نظریه‌هایی مانند فضای شخصی، قلمروپایی، تراکم، معنای مکان و هویت، تاثیر محیط بر انسان به عنوان یک موضوع جدی مورد بررسی قرار گرفت. بحران جهانی شدن، جابجایی گسترده جمعیت در شهرها و بین شهرها، و نیاز به انطباق با محیط‌های جدید، سبب شد تا احساسات انسان در رابطه با مکان به کانون توجه بسیاری از تحقیقات تبدیل شود. در ادامه، به اختصار به تعدادی از پژوهش‌های انجام شده در این زمینه اشاره می‌شود:

 

•        تاثیر تعلق مکانی و سرمایه اجتماعی بر عملکرد مدنی (پیتون، 2003): این تحقیق نشان داد که بین تعلق مکانی، سرمایه اجتماعی و عملکرد مدنی در زمینه حفظ و مدیریت منابع طبیعی، ارتباط معناداری وجود دارد. بنابراین، مدیران می‌توانند با در نظر گرفتن این عوامل، برنامه‌های مشارکتی شهروندی را در محیط‌های طبیعی طراحی کنند.

•        مقایسه تعلق و هویت مکانی در دوره‌های مختلف زندگی (چو و هیلی، 2008): این مطالعه به مقایسه احساس تعلق و هویت مکانی در دوران زندگی با خانواده و دوران زندگی در دانشگاه پرداخت. نتایج نشان داد که معنای مکان به طور مداوم در پرتو ارتباطات فیزیکی و اجتماعی و تعامل بین افراد و مکان، ارزیابی و تعریف می‌شود.

•        نقش طرح کالبدی در حس مکان (فلاحت، 1384): پژوهشی با مقایسه پنج مسجد با طرح سنتی و نوآورانه در تهران، نشان داد که مؤلفه‌های معنا، فعالیت و ویژگی‌های کالبدی، مهم‌ترین عوامل مؤثر در ایجاد حس مکان هستند. ویژگی‌های کالبدی از طریق تسهیل فعالیت‌ها و برانگیختن معانی، حس مکان را در مساجد تقویت می‌کنند.

•        مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهنده آن (فلاحت، 1385): این مقاله به بررسی مفهوم حس مکان و عوامل مؤثر بر آن می‌پردازد و تأثیر عوامل کالبدی و عوامل شناختی استفاده‌کنندگان بر احساس افراد نسبت به فضا را بررسی می‌کند.

•        مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهنده آن (فروزنده و مطلبی، 1390): این پژوهش با هدف شناسایی حس تعلق در معماری، به معرفی ابعاد مختلف حس تعلق و عوامل تشکیل‌دهنده آن می‌پردازد.

•        ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری (فلاحت و نوحی، 1391): این پژوهش به بررسی نقش نشانه‌ها در ادراک مفاهیم معنایی و ارتقای حس مکان می‌پردازد. با بررسی ویژگی‌های مختلف نشانه با دیدگاه ساختارگرایانه، به مطالعه ماهیت نشانه‌ها در معماری و نحوه ادراک مفاهیم نشانه شناسانه پرداخته شده است. همچنین، چگونگی تاثیر معانی نمادین بر حس مکان از دیدگاه پدیدارشناسی بررسی شده است.

•        ارزیابی حس تعلق به مکان ساکنان شهرهای جدید (قاسمی و همکاران، 1393): مطالعه موردی شهر جدید هشتگرد نشان داد که بین مدت سکونت، احساس امنیت، رضایت از دسترسی به خدمات شهری و میزان فعالیت‌های اجتماعی و جمعی با حس تعلق مکانی، رابطه معناداری وجود دارد.

•        تقویت حس تعلق دانش‌آموزان به مدرسه با تاکید بر قابلیت‌های فضایی دبستان‌ها (پورمهدی قایم مقامی، 1397): این پژوهش با بیان مفهوم حس تعلق دانش‌آموزان دبستانی به مدرسه، به تحلیل قابلیت‌های فضایی و ارائه پیشنهادهایی برای مولفه‌های کالبدی مدارس در جهت تقویت حس تعلق می‌پردازد. هدف این پژوهش، دستیابی به راهبردهایی کالبدی در جهت ارتقای مولفه‌های تقویت حس تعلق کودکان به مدارس است. نتایج نشان می‌دهد که مدارس باید قابلیت‌های کالبدی خود را در جهت اجتماع‌پذیری بیشتر دانش‌آموزان و معلمان فراهم سازند. همچنین، با بازطراحی حیاط‌های مدارس، امنیت و راحتی دانش‌آموزان را در آن‌ها احیا نمود. پیشنهاد می‌شود برای ارتقای مولفه‌های تقویت حس تعلق در مدارس کشور، مولفه‌های کالبدی مانند ورودی، دیوارها، حیاط، راهروها، فضاهای چندمنظوره و کلاس‌ها بازنگری و بازطراحی شوند.

•        طراحی مدرسه در شهر دزفول با رویکرد حس تعلق به مکان (بدیعی نیا، 1402): هدف این پژوهش، توسعه دانش در رابطه با ایجاد و افزایش حس تعلق خاطر مکانی کودکان به محیط مدرسه است. نتایج تحلیل داده‌های پرسشنامه، فرضیات پژوهش را اثبات نمودند و از تحلیل‌ها به عنوان راهکار طراحی، جهت رسیدن به نتیجه مطلوب و کارآمد استفاده شد.

به طور خلاصه، این پژوهش‌ها نشان می‌دهند که حس تعلق به مکان تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله ویژگی‌های کالبدی، عوامل اجتماعی، فعالیت‌ها و تجربیات فردی شکل می‌گیرد و نقش مهمی در کیفیت زندگی و هویت افراد ایفا می‌کند.

 

حس مکان

حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساس کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباط درونی با محیط خود قرار می­دهد، به­طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یکپارچه می­شود. از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دستیابی به هویت برای اهداف می­شود. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می­شود (فلاحت، 1385).

حس مکان حاصل ارتباط درونی انسان، تصورات ذهنی وی و ویژگی­های محیطی است. این مفهوم از یک سو ریشه در تجربه­های ذهنی دارد و از سوی دیگر متأثر از زمینه­های عینی و بیرونی محیط است که باعث تداعی­های مختلف از یک مکان می­شود. به­طورکلی واژه حس در اصطلاح حس مکان بیشتر به مفهوم عاطفه، محبت، قضاوت و تجربه کل مکان یا توانایی فضا در ایجاد حس خاص یا تعلق در افراد است (فلاحت و همکاران، 1396).

کریستین نوربرگ شولتز، حس مکان را پدیده­ای کلی با ارزش­های ساختاری، فضایی و جوی می­داند که انسان
از طریق ادراک، جهت­یابی و شناسایی به آن نائل می­گردد. حس مکان در طول زمان، یک حقیقت زنده باقیمانده است. حس مکان، زمانی بیشتر آشکار می­شود که به دلایلی ریتم معمول زندگی به هم بخورد، مثلاً هنگامی که مکان به دلیل وقوع جنگ یا سوانح طبیعی تغییر یابد. مفهوم حس مکان، ماهیت مکان را مشخص می­کند و در مکان­هایی یافت می­شود که دارای کاراکتری مشخص و متمایز هستند (پرتوی، 1388).

حس مکان به معنی تجاربی فرا خصوصیات کالبدی مکان است، که از طریق حواس پنجگانه قابل دستیابی است و نوعی حس تعلق به روح مکان ایجاد می­کند (Carmona, 2006). حس مکان وابستگی­های مردم و پیوستگی آنها با مکان­هایشان و یا آنچه برخی آن را ساختار احساس نامیده­اند، را در برمی­گیرد (Arefi, 1999). برخی معتقدند حس مکان در برگیرنده سه مؤلفه است: هویت مکان، وابستگی و دلبستگی به مکان (Jorgensen and Stedman; 2001). فریتز استیل، روانشناس معتقد است روح مکان ترکیب ویژگی­هایی است که به یک موقعیت مکانی، شخصیت خاص می­دهد (Steele, 1981). جان جکسون، معمار منظر معتقد است حس مکان حسی است که فرد در نتیجه یک اتفاق یا سنت در درون خود می­سازد و با حس بازیابی و خواندن دوباره وقایع، نگهداری می­شود (Brinckerhoff Jackson, 1994).

حس مکان دارای سطوح مختلفی است. هیومن پنج گونه حس مکان را معرفی کرده است (Hummon, 1992). که عبارت از ریشه­داری عقیدتی، ریشه­داری ناخودآگاه، مکان نسبی، بیگانگی با مکان و بی­مکانی است. شامای معتقد است سطح حس فرد از مکان روی مشارکت وی در فعالیت­های مرتبط با مکان مؤثر است (Shamai, 1991).

حس تعلق به مکان

در واژه شناسی لغت­نامه دهخدا تعلق خاطر را علاقه داشتن، عشق به چیزی داشتن و میل به کسی داشتن معنی می­کند و از نظر ابن­خلدون تعلق خاطر داشتن را معادل تعصب تعریف می­کند (ذکری و جمالزاده، 1397).

تعلق به مکان مانند تعلق به گروه اجتماعی، مفهومی پیچیده است. این مکان ممکن است خانۀ اجدادي یا محل تولد فرد یا مکانی باشد که او هم­اکنون در آن زندگی می­کند؛ حتی ممکن است مکان به فضاهاي ملموسی مانند کوچه، واحد همسایگی، محله، منطقۀ شهر یا گسترده­تر از آن دلالت کند. تعلق مکانی، باعث افزایش حس تعهد و مسئولیت فرد به محل سکونتش می­شود. کاهش این تعلق نیز باعث کاهش احساس مثبت فرد نسبت به محیط می­شود (عرفانی و دشتی تهرانی، 1395).

حس تعلق به مکان پیوندی است شناختی-ادراکی-عاطفی با عناصر محیط (محیط کالبدی، اجتماعی، رفتاری و...) که انسان­ها آن را در طول زمان می­آفرینند و در شکل­گیری آن الگوی انسانی، الگوی محیطی و الگوی ارتباط بین محیط و انسان نقش اصلی را دارا هستند (ویلیامز و همکاران، 1989). حس تعلق به مكان به لحاظ فرهنگي منعكس­كننده مولفه­های اصلي حيات اجتماعي- فرهنگي است (سرمست و توسلي، 1389). تحقيقات به عمل آمده نشان مي­دهد كه هرچه مدت ارتباط افراد با يك مكان بيشتر مي­شود، به همان نسبت شناخت و ادراك انسان­ها از آن مكان افزايش يافته و امكان ايجاد معناي تعلق در محيط نيز افزايش مي­يابد (Hidalgo et al., 2001). يكي از نيازهاي هر انساني كه بايد مورد توجه قرار گيرد، تعامل عاطفي فرد با مكان است كه از آن به عنوان دلبستگي به مكان ياد مي­شود (دانشپور و همکاران، 1388).

حس مکان به عنوان عاملی مهم در شکل گیری پایه های ارتباطی انسان و محیط، زمینه ارتقا کیفیت محیط را فراهم می­کند. چرا که حس تعلق به مکان سبب می­شود تا افراد ارتباطات و تعاملات نزدیکتری با شهروندان دیگر در فضاهای عمومی برقرار کنند، پیوندهای اجتماعی قوی تری با مکان داشته باشند، به واسطه برقراری روابط اجتماعی سالم به هنگام حضور در فضا احساس سرزندگی و شادکامی کنند و احترام بیشتری برای مکان و عناصر آن قائل شوند (Smith, 2011).

مولفه های حس تعلق به مکان

پژوهشگران و صاحب­نظران متعددی به بررسی حس تعلق به مکان و مولفه­های اثرگذار بر آن پرداخته­اند که در ذیل بطور خلاصه ارائه شده است. 

بهزادپور و همکاران (1397): عوامل درون فردی (ادراک و شناخت) و عوامل بیرونی که شامل دو آیتم محیط کالبدی و فعالیت (فردی و اجتماعی).

فریتز استیل: از عوامل مهم حس مکان، اندازه، مکان، درجه محصوریت، تضاد، مقیاس، تناسب، مقیاس انسانی، فاصله، بافت، رنگ، بو، صدا و تنوع بصری است (سیاوش پور و همکاران، 1393).

محمدی ایرلو (1403): سه مؤلفه ادراکی شناختی، کالبدی و فعالیتی. عوامل ادراکی-شناختی شامل عوامل فردی، اجتماعی، تخیل و توهم، امنیت، خوانایی و ادراک. عوامل کالبدی شامل طبیعت، شخصیت، محصوریت، تنوع بصری و ایمنی و عوامل فعالیتی شامل تنوع کاربری، قرارگاه رفتاری، محیط بصری و موقعیت است.

عباسی و همکاران (1402): عوامل ادراکی- شناختی فرد، عوامل اجتماعی و عوامل محیطی کالبدی است.

فلاحت (1384): مهمترین عوامل مؤثر بر حس مکان ساختار کالبدی و معانی هستند.

ذکری و جمال زاده (1397): ویژگی های کالبدی نظیر (فرم، رنگ، اندازه، شکل، مقیاس، بافت) و روابط اجزا کالبدی با تأمین و تأکید بر فعالیت های اجتماعی محیط را در شکل گیری حس تعلق دارای نقش مهم و مؤثر می دانند.

حبیبی و همکاران (1397): عوامل ادراکی-شناختی فردی، عوامل اجتماعی، عوامل محیطی و کالبدی و عوامل کارکردی (فعالیتی).

تا قبل از سال 1978 عمده تحقيقات صورت گرفته بر نقش عوامل اجتماعی در شکل-گيری حس مکان پرداخته بوده و متغيرهای کالبدی جایگاهی در تحقيق نداشتند. محققينی همچون راپاپورت، پروشانسکی، ریجر و لاواراکاس با پژوهش های خود بر نقش عوامل کالبدی تاکيد نموده، اما اشاره داشته اند که آنچه محيط کالبدی را به عنوان بستر تعامل اجتماعی بيان می کند، در اصل نمادها و سمبل-های محيطی مشترك اجتماعی از یک طرف و از طرف دیگر قابليت محيطی در تامين و گسترش این بعد از نيازهای انسانی است.

قنبران و همکاران (1397): عوامل عینی و ذهنی. عوامل شامل عوامل فردی و عوامل اجتماعی- فرهنگی هستند.

استدمن (2003): عوامل عینی شامل بستر طرح، عناصر طبیعی، عناصر انسان­ساخت و فعالیت­های یک فضا می­گردد.

بونایوتو و همکاران (2002): عوامل کالبدی مانند زمینه و بستر، موقعیت قرارگیری، نحوه ارتباط با پیرامون، وجود خدمات و تسهیلات

شارل (1989): عوامل فردی با هویت فردی در ارتباط هستند و بر پیوندهای حسی فرد با یک مکان خاص (مانند عناصر خاص در مکان، تاریخچه، خاطرات و... ) تکیه دارند.

نکوئی و همکاران (1397): سه عامل فرد (تمایز فیزیکی، حریم خصوصی، حدود مالکیت)، عوامل اجتماعي (فاکتورهای اجتماعی مانند فرهنگ، نمادها، نشانه های اجتماعی؛ فرم شامل شکل، بافت، رنگ؛ عملکرد شامل عوامل اجتماعی و واکنش ها) و عوامل كالبدي و محیطی (تعاملات عمومی انسانی، بافت، شکل، مقیاس، رنگ، سازمان، اندازه، ارتباط).

Salvesen (2002): عوامل ادراکی-شناختی و بعد فيزيكي یا عوامل كالبدي (اندازه مكان، درجه محصوريت، تضاد، مقياس، تناسب، مقياس انساني، فاصله، بافت، رنگ، بو، صدا و تنوع بصري).

   رايموند، براند و وبر (2010): هويت مكاني، اجتماع و طبيعت.

استدمن (2003): کالبد فيزيكي، بعد رفتاري و همچنين بعد روانشناختي (معنا و دلبستگي). Gustafson (2001) اين سه بعد را در پيوند با سه عامل فضا، ديگران و خود می داند.

دانش پور و همکاران (2002): عوامل کالبدی، عوامل اجتماعی، عوامل فرهنگی، عوامل فردی، خاطرات و تجارب، رضایتمندی از مکان، عوامل فعالیتی و تعاملی، عامل زمان و مشارکت در طراحی مکان.

بهزادپور (1397): بعد اجتماعی، بعد احساسی و شناختی و بعد کالبدی.

  ضابطیان و خیرالدین (1397): عوامل فردی،  کالبدی، عملکردی، اجتماعی-فرهنگی، تاریخی، مذهبی.

 altman and Low (1992): عوامل اجتماعی-فرهنگی، عوامل کالبدی.

های (1998): روابط فرهنگی، تاریخی و اجدادی در توسعه دلبستگی به مکان بسیار حائز اهمیت است.

Mazumdar & Mazumdar (2004): عوامل تاریخی - مذهبی 

با بررسی دیدگاه پژوهشگران و نظریه­پردازان، مولفه­های اثرگذار بر شکل­گیری حس تعلق به مکان در انواع فضاهای شهری را می­توان در دو دسته عوامل عینی و عوامل ذهنی طبقه­بندی نمود. عوامل عینی شامل عوامل کالبدی-فضایی، عوامل فعالیتی (کارکردی) و عوامل ذهنی شامل عوامل اجتماعی-فرهنگی و عوامل فردی است (شکل 1).

 

شکل 1. عوامل موثر بر حس تعلق به مکان

روش تحقیق

این پژوهش از نظر ماهیت و روش در دسته‌ی پژوهش‌های توصیفی-تحلیلی قرار دارد و از دو رویکرد کیفی و کمی در گردآوری و تحلیل داده‌ها بهره می‌برد. در مرحله‌ی نخست، داده‌ها از طریق مطالعات کتابخانه‌ای گردآوری شده و به شیوه‌ی کیفی، مؤلفه‌های مؤثر بر حس تعلق به مکان شناسایی شدند. در این مرحله، استفاده از عناصر طبیعی مانند فضای سبز به‌عنوان یکی از شاخص‌های مؤلفه‌ی کالبدی تعیین گردید (شکل 2). در ادامه، برای اعتبارسنجی و اولویت‌بندی جانمایی و کاربرد انواع مختلف فضای سبز در طراحی مدارس، از روش پژوهش میدانی استفاده شد. داده‌های موردنیاز از طریق پرسشنامه جمع‌آوری شده و سپس با روش کمی و به‌کارگیری فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.

 

شکل 2. رابطه فضای سبز و حس تعلق به مکان

مطالعه میدانی

راهب و نظری (1396) انواع فضا را در یک بنای معماری در سه دسته فضاهای باز، نیمه باز و بسته معرفی نموده­اند. باتوجه به اینکه در این پژوهش، بررسی مکانیابی فضاهای سبز در مدرسه موردنظر می­باشد، انواع فضاهای قابل پیش­بینی در مدرسه در دسته­بندی فضاهای باز، نیمه باز و بسته، ارائه شده است (شکل 3).

 

شکل 3. انواع فضا در ساختمان مدرسه

همچنین در مجموعه ضوابط طراحی فضاهای سبز (نشریه شماره 203) (1389)، انواع فضاهای سبز را در سه دسته فضای سبز پهنه­ای، فضای سبز خطی و فضای سبز عمودی معرفی شده است (شکل 4).

 

شکل 4. انواع فضای سبز

بدین ترتیب براساس طبقه­بندی­های انجام شده برای انواع فضا در ساختمان و انوع فضای سبز (شکل 5)، اولویت­بندی مولفه­های استخراج شده به منظور یافتن بهترین مکان برای فضای سبز در مدرسه انجام می­گردد. باتوجه به تعداد و نوع مولفه­های بدست آمده، به منظور تحلیل اطلاعات و اولویت­بندی از مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) استفاده می­گردد.

 

شکل 5. طبقه­بندی انواع فضاهای سبز در انواع فضاهای مدرسه

 

فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)

فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) یک روش تصمیم‌گیری چندشاخصه برای وزن‌دهی به معیارها و انتخاب گزینه بهینه براساس مقایسه‌های زوجی می‌باشد. در این روش از دیدگاه خبرگان به تعیین وزن معیارها و اولویت‌بندی گزینه‌ها پرداخته می‌شود.

به منظور سنجش پایایی پرسشنامه در روش فرایند تحلیل سلسله­مراتبی از شاخصی با عنوان نرخ ناسازگاری استفاده می­شود که میزان سازگاری پاسخ های خبرگان به مقایسات زوجی را اندازه­گیری می کند. بنابر نظر آقای Saaty (1980) بنیانگذار روش AHP، چنانچه نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 باشد، سازگاری ماتریس مقایسات مورد تایید بوده و قابل قبول می باشند. اما در صورتی که نرخ ناسازگاری بزرگتر از 0.1 باشد، نشان دهنده تناقض در ارزیابی ها و قضاوت های خبرگان می باشد.

مراحل کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)

تشکیل ساختار سلسله مراتبی: در این مرحله «هدف»، «معیارهای تصمیم گیری» و «گزینه ها» بصورت ساختار سلسله مراتبی مشخص می­شوند. در این روش، پژوهشگر گزینه‌های موجود را با توجه به هدف، معیارها و زیرمعیارها (در صورت وجود) مقایسه کرده و گزینه‌ی بهینه را انتخاب می‌کند (یمانی و همکاران، 1402). نکات مهم اینکه هدف و معیارها باید حتماً وجود داشته باشند؛ زیرمعیارها و گزینه‌ها می‌توانند وجود نداشته باشند و در صورتی که گزینه‌ای وجود نداشته باشد، تنها وزن‌دهی و اولویت‌بندی معیارها و زیرمعیارها انجام می‌شود.

در این ساختار، هدف، جانمایی انواع فضای سبز در مدارس؛ معیارهای تصمیم­گیری، انواع فضا در ساختمان مدرسه شامل فضای باز، نیمه­باز و بسته است که در هر یک از این فضاها باتوجه به پتانسیل فضا، انواع فضاهای سبز درنظرگرفته شده است (شکل 6).

 

شکل 6. ساختار فرایند تحلیل سلسله­مراتبی در پژوهش حاضر (شامل هدف و معیارها) (منبع: نگارندگان)

در این پژوهش گزینه‌ای برای مقایسه وجود ندارد. چون هدف پژوهش جانمایی انواع فضای سبز در مدارس است و نه مقایسه­ی فضاهای سبز موجود در مدارس، درنتیجه گزینه‌هایی برای مقایسه و انتخاب وجود ندارد. در این بخش، منظور از گزینه، انواع فضاهای سبز طراحی‌شده برای مدارس است که در صورت وجود می‌توانستند براساس معیارها مورد مقایسه قرار گیرند.

انجام مقایسات زوجی (وزن­دهی و محاسبه وزن­ها): در این مرحله، مقایسه­هایی بین معیارها انجام می­شود و امتیاز آن­ها نسبت به یکدیگر مشخص می­گردد. این مقایسه­ها براساس جدول 9 کمیتی انجام شد.

جدول 1. مقایسات زوجی بین معیارها در فرایند تحلیل سلسله­مراتبی

امتیاز	میزان اهمیت
1	اهمیت یکسان (Equally Preferred)
3	کمی مهمتر (Moderately Preferred)
5	مهمتر (Strongly Preferred)
7	خیلی مهمتر (Very Strongly Preferred)
9	کاملاً مهمتر (Extremely Preferred)
2 – 4 – 6 – 8	مقادیر میانه (ارزش­های بینابین را نشان می­دهد)

 

باوجود اینکه کاربران مدرسه، دانش­آموزان هستند، شركت كنندگان در اين آزمون، اساتید رشته معماری در دانشگاه­های حكیم سبزواری و دانشگاه آزاد نیشابور بودند. معیارهای انتخاب نمونه شامل تخصص و تجربه در زمینه معماری و طراحی انواع فضاها، داشتن مدرک تحصیلی مرتبط (معماری و شهرسازی) و سابقه طراحی بناهای مختلف با کاربری‌های متفاوت بوده که این عوامل باعث می­شد درک عمیقی از نیازها و چالش‌های مرتبط با موضوع پژوهش داشته باشند. دلایل عدم استفاده از دانش‌آموزان نیز عبارتنداز عدم تجربه کافی و تناسب روش تحلیل با تخصص اساتید است. با توجه به ماهیت پژوهش و روش تحلیل انتخاب شده (روش ای اچ پی)، نیاز به دیدگاه‌های تخصصی و عمیق وجود داشت. دانش‌آموزان به دلیل عدم تجربه کافی، قادر به ارائه اطلاعات و نظراتی که برای تحلیل مورد نیاز بود، نبودند. روش تحلیل انتخاب شده نیازمند تخصص و دانش فنی بالایی بود که اساتید به دلیل تحصیلات و تجربه خود از آن برخوردار بودند. استفاده از نظرات دانش‌آموزان با این روش تحلیل امکان‌پذیر نبود و ممکن بود منجر به نتایج غیردقیق و غیرقابل اعتماد شود.

در این پژوهش جمعا 24 نفر از اساتید مورد آزمايش قرار گرفتند. از افراد شركت كننده خواسته شد تا نظر خودشان را درمورد جانمایی فضاهای سبز در مدرسه، در قالب پرسشنامه بیان كنند.

بدین ترتیب هر فرد بایستی تعداد 3 پرسشنامه شامل پرسشنامه فضاها باز (شکل 7)، فضای نیمه­باز (شکل 8) و فضای بسته (شکل 9) را با استفاده از جدول 1، تکمیل نماید. در شکل­های زیر، فرد مورد آزمون باید خانه‌های خالی را تکمیل کرده و به هر مقایسه زوجی امتیازی اختصاص دهد.

اعدادی که در خانه‌های خالی وارد می‌شوند، در خانه‌ی متناظر خود (با علامت #) به‌صورت معکوس قرار می‌گیرند.

مثال: اگر مقدار ۳ در یک خانه ثبت شود، مقدار 1/3 در خانه‌ی متناظر (سمت مقابل قطر اصلی) قرار خواهد گرفت.

اعداد در قطر اصلی جدول همگی برابر ۱ هستند، زیرا هر گزینه در مقایسه با خودش دارای اهمیت یکسان است.

اعداد معکوس (1/9 تا 1/2) برای حالتی است که اولویت گزینه‌ی دوم نسبت به گزینه‌ی اول بیشتر باشد.

دیوار سبز - محوطه بین بلوکها	خطی - محوطه بین بلوکها	گسترده- محوطه بین بلوکها	خطی - پشت بام	گسترده – پشت بام	دیوار سبز – حیاط خلوت	خطی – حیاط خلوت	گسترده – حیاط خلوت	دیوار سبز - حیاط	خطی - حیاط	گسترده - حیاط
										1	گسترده - حیاط
									1	*	خطی - حیاط
								1	*	*	دیوار سبز - حیاط
							1	*	*	*	گسترده – حیاط خلوت
						1	*	*	*	*	خطی – حیاط خلوت
					1	*	*	*	*	*	دیوار سبز–حیاط خلوت
				1	*	*	*	*	*	*	گسترده – پشت بام
			1	*	*	*	*	*	*	*	خطی - پشت بام
		1	*	*	*	*	*	*	*	*	گسترده- بین بلوکها
	1	*	*	*	*	*	*	*	*	*	خطی - بین بلوکها
1	*	*	*	*	*	*	*	*	*	*	دیوار سبز- بین بلوکها

شکل 7. پرسشنامه استفاده از انواع فضای سبز در فضاهای باز مدرسه

 

 

 

بام- اجتماعات

دیوار- اجتماعات

خطی- اجتماعات

بام سبز - اداری

دیوار سبز - اداری

خطی- اداری

بام سبز- کتابخانه، سایت

دیوار سبز- کتابخانه، سایت

خطی – کتابخانه، سایت

بام سبز- راهرو

دیوار سبز – راهرو

خطی– راهرو

بام سبز - کلاس

دیوار سبز - کلاس

خطی - کلاس

1

خطی – کلاس

1

*

دیوار سبز – کلاس

1

*

*

بام سبز - کلاس

1

*

*

*

خطی –  راهرو

1

*

*

*

*

دیوار سبز – راهرو

1

*

*

*

*

*

بام سبز- راهرو

1

*

*

*

*

*

*

خطی – کتابخانه،سایت

1

*

*

*

*

*

*

*

دیوار سبز- کتابخانه،سایت

1

*

*

*

*

*

*

*

*

بام سبز- کتابخانه،سایت

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

خطی –  اداری

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

دیوار سبز-اداری

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

بام سبز –اداری

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

خطی-اجتماعات

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

دیوار سبز- اجتماعات

1

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

بام سبز- اجتماعات

شکل 8. پرسشنامه استفاده از انواع فضای سبز در فضاهای بسته مدرسه

دیوار سبز – تراس	خطی – تراس	گسترده – تراس	دیوار سبز – ایوان	خطی – ایوان	گسترده – ایوان	دیوار سبز – رواق	خطی – رواق	گسترده – رواق
								1	گسترده – رواق
							1	*	خطی – رواق
						1	*	*	دیوار سبز – رواق
					1	*	*	*	گسترده – ایوان
				1	*	*	*	*	خطی – ایوان
			1	*	*	*	*	*	دیوار سبز – ایوان
		1	*	*	*	*	*	*	گسترده – تراس
	1	*	*	*	*	*	*	*	خطی – تراس
1	*	*	*	*	*	*	*	*	دیوار سبز – تراس

شکل 9. پرسشنامه استفاده از انواع فضای سبز در فضاهای نیمه باز مدرسه

 

رتبه­بندی نهایی معیارها: در آخرین گام از فرایند اجرایی تحلیل سلسله مراتبی، با انجام مقایسات زوجی بین تمام معیارها، مهم­ترین معیارها به ترتیب اولویت که همه مشارکت­کنندگان نسبت اه آن توافق داشته­اند مشخص می­گردد (یمانی و همکاران، 1402).

یافته­های تحقیق

پس از اینکه پرسشنامه ها بین افراد مورد آزمون توزیع گردید، در نهايت تعداد 24 پرسشنامه جمع آوری شد. سپس اطلاعات پرسشنامه­ها در فايل اكسل وارد شده و درصد مربوط به هر مولفه در هر پرسشنامه بدست آمد. در جداول 2، 3 و 4 نتایج پرسشنامه­ها آورده شده است.

جدول 2. تعدادی از نتایج مربوط به مولفه­های فضای باز در مدرسه ابتدایی

 

 

 

جدول 3. تعدادی از نتایج مربوط به مولفه­های فضای نیمه باز در مدرسه ابتدایی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 4. تعدادی از نتایج مربوط به مولفه­های فضای بسته در مدرسه ابتدایی

 

 

تحلیل یافته­ها

پس از اینکه درصد مربوط به هریک از عوامل برای هر پرسشنامه بدست آمد، درصد نهایی هریک از عوامل را باید بدست آورد تا تعیین گردد که کدامیک از مولفه­ها در هریک از فضاهای باز، بسته و نیمه باز بیشترین درصد را به خود اختصاص داده و بایستی در طراحی الگوی مدرسه بکار گرفته شوند.

 

جدول 5. نتایج نهایی اولویت بندی مولفه­های فضای باز در طراحی مدرسه

مولفه	درصد
گسترده - حیاط	18.68
خطی - حیاط	17.27
دیوار سبز – حیاط خلوت	11.44
گسترده – حیاط خلوت	9.9
دیوار سبز - بین بلوک ها	8.33
خطی - بین بلوک ها	7.7
خطی – حیاط خلوت	7.27
گسترده –بام	6.23
خطی - بام	5.86
دیوار سبز - حیاط	5.15
گسترده- بین بلوک ها	4.91

 

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در جدول 5، طراحی فضای باز در مدرسه باید با اولویت‌بندی زیر انجام شود:

    اولویت اول (بسیار مهم): فضای سبز گسترده در حیاط با 18.68% بیشترین اهمیت را در بین مولفه‌های فضای باز دارد. این نشان می‌دهد که ایجاد یک حیاط بزرگ با پوشش گیاهی متنوع، برای کاربران مدرسه از اهمیت بالایی برخوردار است.

    اولویت دوم (مهم): فضای سبز خطی در حیاط با 17.27% در رتبه دوم اهمیت قرار دارد. طراحی مسیرها و فضاهای خطی با استفاده از گیاهان و درختان در حیاط، می‌تواند به بهبود کیفیت فضای باز کمک کند.

    اولویت سوم (نسبتاً مهم): دیوار سبز در حیاط خلوت با 11.44% اهمیت نسبتاً بالایی دارد. استفاده از دیوارهای سبز در حیاط خلوت می‌تواند به ایجاد فضایی آرام و دلنشین برای استراحت و تعاملات اجتماعی کمک کند.

    اولویت چهارم (قابل توجه): فضای سبز گسترده در حیاط خلوت با 9.9% همچنان دارای اهمیت قابل توجهی است. در صورتی که امکان طراحی حیاط خلوت وجود داشته باشد، ایجاد یک فضای سبز گسترده در آن می‌تواند به بهبود کیفیت فضای مدرسه کمک کند.

    مولفه‌های دیگر مانند دیوار سبز - بین بلوک‌ها، خطی - بین بلوک‌ها، خطی - حیاط خلوت، گسترده – بام، خطی - بام و گسترده- بین بلوک‌ها نیز می‌توانند در طراحی فضای باز مدرسه مورد توجه قرار گیرند، اما به دلیل درصد پایین‌تر، اولویت کمتری نسبت به مولفه‌های ذکر شده در بالا دارند.

    نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ایجاد فضاهای سبز گسترده و خطی در حیاط مدرسه، بیشترین تأثیر را در بهبود کیفیت فضای باز دارد. بنابراین، طراحان باید تلاش کنند تا این دو مولفه را به بهترین شکل در طراحی خود لحاظ کنند.

در این مرحله از پژوهش، نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 محاسبه شده که نشان‌دهنده صحت و درستی مقایسات انجام‌شده می‌باشد.

لازم به ذکر است، باوجود اولویت­بندی این عوامل، درصورتیکه سایت درنظرگرفته شده برای طراحی مدرسه، پتانسیل طراحی هریک از فضاهای ذکر شده در جدول را نداشته باشد، طراحی می­تواند باتوجه به محدودیت­های موجود، هر یک از الگوهای ارائه شده را مورد استفاده قرار دهد.

جدول 6. نتایج نهایی اولویت بندی مولفه­های فضای نیمه باز در طراحی مدرسه

مولفه	درصد
خطی – رواق	21.26
دیوار سبز – تراس	20.65
دیوار سبز – ایوان	13.26
گسترده – ایوان	11.78
دیوار سبز – رواق	9.02
گسترده – تراس	8.43
گسترده – رواق	6.7
خطی – ایوان	5.38
خطی – تراس	5.37

با توجه به نتایج اولویت بندی مولفه های فضای نیمه باز در طراحی مدرسه (جدول 6)، طراحی فضای سبز خطی در رواق با 21.26% بیشترین اولویت را دارد و در اولویت طراحی قرار می گیرد. ایجاد یک خط سبز طولی در امتداد رواق می‌تواند حس آرامش و زیبایی بصری را افزایش دهد. این فضا می‌تواند برای فعالیت‌های کوتاه‌مدت دانش‌آموزان، مانند مطالعه یا استراحت، مناسب باشد. همچنین، از نظر روانشناسی، فضاهای سبز خطی می‌توانند حس خطی بودن و نظم را به فضا القا کنند.

در رتبه دوم، دیوار سبز در تراس با 20.65% قرار دارد. دیوار سبز در تراس می‌تواند به عنوان یک عنصر بصری جذاب و همچنین برای جذب حشرات مفید و کاهش آلودگی صوتی و حرارتی محیط مفید باشد. همچنین می‌تواند به عنوان یک فضای آموزشی در مورد گیاهان و محیط زیست مورد استفاده قرار گیرد.

در رتبه سوم، دیوار سبز در ایوان با 13.26% قرار دارد. دیوار سبز در ایوان می‌تواند به عنوان یک فضای خصوصی و آرام برای مطالعه، صحبت یا استراحت دانش‌آموزان مورد استفاده قرار گیرد. همچنین می‌تواند حس خصوصی بودن و صمیمیت را به ایوان القا کند.

در ادامه، اولویت ها به ترتیب عبارتند از: فضای سبز گسترده در ایوان (11.78%)، دیوار سبز در رواق (9.02%)، فضای سبز گسترده در تراس (8.43%)، فضای سبز گسترده در رواق (6.7%)، فضای سبز خطی در ایوان (5.38%) و فضای سبز خطی در تراس (5.37%).

در این مرحله از پژوهش، نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 محاسبه شده که نشان‌دهنده صحت و دقت مقایسات انجام‌شده می‌باشد.

لازم به ذکر است، باوجود اولویت­بندی این عوامل، درصورتیکه سایت درنظرگرفته شده برای طراحی مدرسه، پتانسیل طراحی هریک از فضاهای ذکر شده در جدول را نداشته باشد، طراحی می­تواند باتوجه به محدودیت­های موجود، هر یک از الگوهای ارائه شده را مورد استفاده قرار دهد.

جدول 7. نتایج نهایی اولویت بندی مولفه­های فضای بسته در طراحی مدرسه

مولفه	درصد
خطی – راهرو	18.91
دیوار سبز – کلاس	12.17
خطی – کلاس	9.62
دیوار سبز – کتابخانه و سایت	8.35
بام سبز - کلاس	6.97
دیوار سبز – راهرو	6.93
خطی – کتابخانه و سایت	6.73
دیوار سبز – سالن اجتماعات	6.03
بام سبز - راهرو	5.56
دیوار سبز - اداری	5.54
بام سبز – کتابخانه و سایت	5.5
خطی – اداری	4.98
خطی- سالن اجتماعات	4.92
بام سبز – اداری	4.61
بام سبز – سالن اجتماعات	4

با توجه به داده های ارائه شده (جدول 7)، اولویت بندی مولفه های فضای سبز در فضاهای بسته مدرسه به شرح زیر است:

اولویت اول، طراحی فضای سبز خطی در راهروها (18.91%) است. این مولفه بیشترین درصد را به خود اختصاص داده و به عنوان اولویت اصلی در طراحی در نظر گرفته می شود. این نوع طراحی به ایجاد حس آرامش و ارتباط بصری با طبیعت در فضاهای پرتردد و گاهی خسته‌کننده راهروها کمک می‌کند. می‌تواند با استفاده از گیاهان آپارتمانی بلند یا بوته‌های کوچک، در خطوط راهروها، به صورت طولی و یا بصورت خطوط افقی ایجاد شود.

اولویت دوم، طراحی دیوار سبز در کلاس ها (12.17%) است. استفاده از دیوار سبز در کلاس‌ها می‌تواند به بهبود کیفیت هوا، کاهش آلودگی صوتی و بصری، و ایجاد حس آرامش و تمرکز در دانش‌آموزان کمک کند. همچنین می‌تواند به عنوان یک ابزار آموزشی در مورد گیاهان و محیط زیست مورد استفاده قرار گیرد.

اولویت سوم، طراحی فضای سبز خطی در کلاس ها (9.62%) است. این طراحی می‌تواند به ایجاد یک منظره طبیعی و آرامش‌بخش در کلاس‌ها کمک کند، به خصوص اگر در گوشه یا قسمتی از کلاس اجرا شود. استفاده از گیاهان کوچک و مقاوم به نور کم، برای این نوع طراحی مناسب‌تر است.

اولویت های بعدی: طراحی دیوار سبز در کتابخانه و سایت (8.35%)، طراحی بام سبز در کلاس ها (6.97%) و سایر مولفه ها با درصدی کمتر.

در این مرحله از پژوهش، نرخ ناسازگاری کمتر از 0.1 محاسبه شده که بیانگر صحت و دقت مقایسات انجام‌شده می‌باشد.

لازم به ذکر است، باوجود اولویت­بندی این عوامل، درصورتیکه سایت و برنامه فیزیکی درنظرگرفته شده برای طراحی مدرسه، پتانسیل طراحی هریک از فضاهای ذکر شده در جدول را نداشته باشد، طراحی می­تواند باتوجه به محدودیت­های موجود، هر یک از الگوهای ارائه شده را مورد استفاده قرار دهد.

 

نتیجه گیری و ارائه راهکارها

بر اساس داده‌های جمع‌آوری‌شده از پرسشنامه‌ها و تجزیه‌وتحلیل نتایج، می‌توان نتیجه گرفت که طراحی فضاهای سبز در سه نوع فضای باز، نیمه‌باز و بسته در مدارس، دارای اولویت‌های مشخصی است که می‌توان از آنها در طراحی بهینه مدارس بهره برد.

فضاهای باز:

·       بالاترین اولویت در این دسته، طراحی فضای سبز گسترده در حیاط مدرسه است (۱۸.۶۸٪)، که نقش مهمی در افزایش تعاملات اجتماعی، بازی و آسایش دانش‌آموزان دارد.

·       فضای سبز خطی در حیاط در رتبه دوم (۱۷.۲۷٪) و دیوار سبز در حیاط خلوت در رتبه سوم (۱۱.۴۴٪) قرار گرفته‌اند.

·       سایر گزینه‌های پیشنهادی شامل طراحی فضای سبز در بام، بین بلوک‌ها و حیاط خلوت هستند که بسته به شرایط سایت و امکانات مدرسه قابل اجرا خواهند بود.

فضاهای نیمه‌باز:

·       فضای سبز خطی در رواق (۲۱.۲۶٪) مهم‌ترین مولفه شناخته شد که می‌تواند به بهبود کیفیت فضاهای نیمه‌باز کمک کند.

·       دیوار سبز در تراس (۲۰.۶۵٪) در اولویت دوم قرار دارد و می‌تواند به تلطیف فضا و بهبود شرایط اقلیمی کمک کند.

·       دیوار سبز در ایوان و طراحی گسترده فضای سبز در ایوان نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند، که در کنار سایر عناصر مانند تراس و راهروها می‌توانند نقش مؤثری در طراحی مدارس ایفا کنند.

فضاهای بسته:

·       مهم‌ترین مولفه در فضاهای بسته، طراحی فضای سبز خطی در راهروها است (۱۸.۹۱٪)، که می‌تواند محیط داخلی را پویا و دلپذیر کند.

·       دیوار سبز در کلاس‌ها (۱۲.۱۷٪) و فضای سبز خطی در کلاس (۹.۶۲٪) در رتبه‌های بعدی قرار دارند و نشان‌دهنده اهمیت فضای سبز در محیط‌های آموزشی بسته هستند.

·       در سایر بخش‌ها مانند کتابخانه، سالن اجتماعات و فضاهای اداری نیز استفاده از دیوار سبز، بام سبز و طراحی خطی پیشنهاد شده که در بهبود کیفیت فضاهای داخلی تأثیرگذار خواهند بود.

این مطالعه نشان می‌دهد که طراحی فضاهای سبز گسترده، خطی و دیوار سبز در فضاهای مختلف مدرسه، ازجمله حیاط، رواق، تراس، کلاس‌ها و راهروها، اهمیت زیادی دارد.

فضای سبز گسترده به دلیل مزایای فراوانش از جمله بهبود کیفیت هوا و کاهش دما که به سلامتی کمک می‌کنند، کاهش استرس و ایجاد فضایی آرامش‌بخش، افزایش فعالیت بدنی و فرصت ارتباط با طبیعت که به سلامت جسمی و روحی منجر می‌شوند، و همچنین ارتقاء تمرکز و تقویت حافظه که به یادگیری بهتر کمک می‌کنند، محبوبیت دارد. علاوه بر این، فضای سبز به زیبایی و جذابیت محیط می‌افزاید و فرصتی برای آموزش و یادگیری عملی در زمینه‌های مرتبط با محیط زیست فراهم می‌کند، از این رو به عنوان یک سرمایه‌گذاری ارزشمند در مدارس و سایر فضاها شناخته می‌شود.

فضای سبز خطی در حیاط مدرسه، با ارائه مزایای متعددی از جمله بهبود کیفیت هوا و کاهش دما، به ایجاد محیطی سالم‌تر و دلپذیرتر برای دانش‌آموزان کمک می‌کند. این نوع فضای سبز، با ایجاد مسیری زیبا و جذاب، فرصتی برای پیاده‌روی و فعالیت بدنی را فراهم می‌آورد که به کاهش استرس و افزایش تمرکز دانش‌آموزان کمک می‌کند. علاوه بر این، فضای سبز خطی می‌تواند به عنوان یک ابزار آموزشی عمل کند و دانش‌آموزان را با گونه‌های گیاهی مختلف آشنا ساخته و حس مسئولیت‌پذیری آن‌ها نسبت به محیط زیست را تقویت کند. در نهایت، با افزایش زیبایی و جذابیت بصری حیاط مدرسه، فضای سبز خطی به ایجاد محیطی مثبت و الهام‌بخش برای یادگیری و رشد دانش‌آموزان کمک می‌کند.

استفاده از دیوار سبز در فضاهای مختلف مدرسه می‌تواند به افزایش زیبایی بصری، ایجاد فضای سبز در محیط بیرونی و همچنین بهبود کیفیت هوا، ایجاد سایه و محیطی دلپذیرتر کمک کند.

با این حال، انتخاب نهایی این الگوها وابسته به محدودیت‌های سایت، شرایط اقلیمی و امکانات اجرایی پروژه خواهد بود. در صورت وجود محدودیت، طراحان می‌توانند بر اساس شرایط خاص هر مدرسه، ترکیبی از این گزینه‌ها را برای دستیابی به محیطی مطلوب و سازگار با نیازهای دانش‌آموزان مورد استفاده قرار دهند.

با توجه به اولویت‌های مشخص‌شده برای فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته، راهکارهای طراحی و اجرایی زیر پیشنهاد می‌شود:

راهکارهای طراحی، ملاحظات اقلیمی و اجرایی برای فضاهای باز

فضای سبز گسترده در حیاط (اولویت اول - ۱۸.۶۸٪):

·       استفاده از چمن طبیعی یا مصنوعی برای افزایش کیفیت بصری و کاهش دمای محیط.

بهتر است از چمن‌های مقاوم به خشکی (مانند چمن بوفالو یا زویسیا) استفاده شود یا به طور کلی با گیاهان جایگزین پوشش گیاهی (مانند شن‌های رنگی، مالچ، یا گیاهان پوششی کم‌آب) جایگزین شود. چمن مصنوعی یک جایگزین مناسب برای چمن طبیعی در مناطق خشک است، زیرا نیازی به آبیاری ندارد. با این حال، در طول روز گرمای زیادی جذب می‌کند و ممکن است باعث افزایش دمای محیط شود. استفاده از سایه‌بان و سیستم خنک‌کننده تبخیری در این مناطق توصیه می‌شود. 

هزینه اولیه کاشت چمن طبیعی نسبتاً کم است، اما هزینه نگهداری (آبیاری، کوددهی، چمن‌زنی) در مناطق خشک بسیار بالا خواهد بود. هزینه اولیه چمن مصنوعی بالاتر است، اما هزینه نگهداری به طور قابل توجهی کمتر است (فقط نیاز به شستشو و تمیزکاری دارد).

·       کاشت درختان سایه‌انداز با رشد سریع در حاشیه حیاط جهت کنترل دما و ایجاد آسایش حرارتی. 

انتخاب درختان بومی و مقاوم به خشکی (مانند گز، اقاقیا، یا سرو) بسیار مهم است. درختان باید قادر به تحمل کم‌آبی و دمای بالای هوا باشند. همچنین، باید از درختانی با ریشه‌های عمیق استفاده شود تا به زیرساخت‌های مدرسه آسیب نرسانند.

هزینه خرید و کاشت درختان بستگی به نوع و اندازه درخت دارد. هزینه نگهداری شامل آبیاری (به ویژه در سال‌های اولیه)، هرس کردن، و کوددهی است.

·       طراحی باغچه‌های کوچک یا باغ‌های آموزشی برای مشارکت دانش‌آموزان در مراقبت از گیاهان. 

استفاده از گیاهان بومی، سبزیجات و گیاهان دارویی مقاوم به خشکی، می‌تواند ضمن کاهش نیاز آبی، به آموزش دانش‌آموزان در مورد اهمیت محیط زیست و کشاورزی پایدار کمک کند.

هزینه اجرا بستگی به اندازه و نوع گیاهان دارد. هزینه نگهداری شامل آبیاری، کوددهی، وجین کردن، و تعویض گیاهان آسیب‌دیده است.

فضای سبز خطی در حیاط (اولویت دوم - ۱۷.۲۷٪):

·       ایجاد مسیرهای سبز خطی در اطراف حیاط مدرسه جهت تفکیک فضاهای بازی و استراحت. 

استفاده از گیاهان پوششی مقاوم به خشکی (مانند آویشن خزنده، رزماری خزنده، یا انواع ساکولنت‌ها) در کنار مسیرها می‌تواند به کاهش دمای سطح زمین و ایجاد یک محیط خنک‌تر کمک کند.

هزینه اجرا بستگی به نوع گیاهان و مصالح مورد استفاده دارد. هزینه نگهداری شامل آبیاری، وجین کردن، و هرس کردن است.

·       استفاده از فلاورباکس‌ها یا گلدان‌های مدولار برای انعطاف‌پذیری بیشتر در طراحی. 

انتخاب گلدان‌های بزرگ با سیستم آبیاری قطره‌ای و استفاده از گیاهان بومی و کم‌آب (مانند کاکتوس‌ها، ساکولنت‌ها، و گیاهان دارویی) ضروری است.

هزینه خرید گلدان‌ها و گیاهان بستگی به اندازه و نوع آن‌ها دارد. هزینه نگهداری شامل آبیاری، کوددهی، و تعویض گیاهان است.

استفاده از سنگفرش‌های نفوذپذیر به جای آسفالت یا بتن، می‌تواند به نفوذ آب به خاک و کاهش رواناب کمک کند.

دیوار سبز در حیاط خلوت (اولویت سوم - ۱۱.۴۴٪):

·       استفاده از دیوارهای سبز عمودی با گیاهان مقاوم به نور کم. 

در حیاط خلوت که نور مستقیم خورشید محدود است، باید از گیاهان مقاوم به نور کم (مانند پوتوس، سرخس، یا آگلونما) استفاده شود.

استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای یا هیدروپونیک برای کاهش مصرف آب و اطمینان از رسیدن آب کافی به گیاهان ضروری است.

·       ترکیب دیوار سبز با نیمکت‌های چوبی یا سایه‌بان‌های سبز برای ایجاد فضای استراحت. 

نصب سایه‌بان بر روی دیوار سبز می‌تواند از تابش مستقیم خورشید جلوگیری کند و به حفظ رطوبت گیاهان کمک کند.

هزینه ساخت دیوار سبز بستگی به نوع سیستم (مدولار، هیدروپونیک، یا سنتی) و نوع گیاهان دارد.

هزینه نگهداری شامل آبیاری، کوددهی، هرس کردن، و تعویض گیاهان آسیب‌دیده است. سیستم‌های هیدروپونیک معمولاً هزینه نگهداری کمتری دارند. 

راهکارهای طراحی و اجرایی برای فضاهای نیمه‌باز

فضای سبز خطی در رواق (اولویت اول - ۲۱.۲۶٪):

·       ایجاد مسیرهای پیاده‌روی با کفپوش‌های طبیعی مانند چوب یا سنگ‌فرش‌های گیاهی. 

چوب (مانند چوب ترموود) مقاوم در برابر شرایط جوی است اما نیازمند نگهداری و مراقبت منظم است. هزینه آن نیز ممکن است بالا باشد.

سنگ‌فرش‌های گیاهی زیبا و کم‌نگهداری است، اما ممکن است در فضاهای کوچک مشکلاتی از نظر دسترسی ایجاد کند. نوع سنگ و گیاهان انتخابی باید با شرایط آب و هوایی سازگار باشد. باید به زهکشی مناسب توجه شود.

ترکیب چوب با سنگ، یا سنگ با بتن، امکان تنوع و ایجاد جلوه‌های بصری مختلف را فراهم می‌کند.

        به لحاظ اجرایی نوع پوشش سقف، ستون‌ها و دیوارهای رواق در انتخاب مصالح و گیاهان تأثیرگذار است. نورپردازی مناسب برای مسیر و گیاهان، زیبایی و امنیت را افزایش می‌دهد. همچنین بهتر است راحتی حرکت در مسیر و دسترسی به نقاط مختلف رواق تضمین گردد.

·       کاشت گیاهان معطر مانند اسطوخودوس و نعناع در حاشیه مسیرها برای ایجاد حس آرامش. 

بهتر است گیاهان معطر بومی یا مقاوم به شرایط آب و هوایی منطقه را انتخاب گردد.

گیاهان معطر را به گونه‌ای کاشته شود که بوی آنها به طور دلخواه در رواق پخش شود، چراکه بوی برخی گیاهان در فضاهای بسته ممکن است آزاردهنده باشد.

بایستی نیاز آبی گیاهان معطر را بررسی شده و سیستم آبیاری مناسبی طراحی گردد.

دیوار سبز در تراس (اولویت دوم - ۲۰.۶۵٪):

·       طراحی تراس‌های سبز با گیاهان عمودی که به عنوان عایق صوتی و حرارتی عمل کنند.

در انتخاب گیاهان بهتر است گیاهان عمودی مقاوم به شرایط آب و هوایی و میزان نور و سایه تراس را انتخاب گردد. گیاهان بومی یا سازگار با آب و هوای منطقه در اولویت قرار گیرند.

دیوارهای سبز را بر روی دیوارهای بتنی یا آجری می‌توان ایجاد کرد. در صورت استفاده از دیوارهای سبز مصنوعی، به کیفیت و دوام آن توجه شود.

 ارتفاع دیوار سبز باید متناسب با ارتفاع تراس و فضای موجود باشد.

·       ترکیب نیمکت‌های چوبی و آلاچیق‌های سبک برای افزایش جذابیت فضایی.

انتخاب مصالح مقاوم در برابر شرایط جوی (مانند چوب ترموود) و سازگار با فضای تراس بسیار مهم است.

نیمکت‌ها و آلاچیق‌ها را به گونه‌ای طراحی کنید که با دیوار سبز و سایر المان‌های تراس هماهنگ باشند.

به لحاظ اجرایی نوع و تراکم گیاهان در دیوار سبز باید به گونه‌ای باشد که نقش عایق صوتی و حرارتی را ایفا کند. سیستم آبیاری مناسب برای دیوار سبز و گیاهان تراس طراحی و اجرا شود. برنامه منظم نگهداری از گیاهان و دیوار سبز ضروری است.

راهکارهای طراحی و اجرایی برای فضاهای بسته

فضای سبز خطی در راهرو (اولویت اول - ۱۸.۹۱٪):

·       استفاده از فلاورباکس‌های خطی در لبه‌های راهرو.

بهتر است گیاهان کم‌نیاز به نور و آبیاری، مقاوم در برابر شرایط داخلی (مانند برخی از انواع گیاهان آپارتمانی) را انتخاب گردد و ارتفاع و نوع گلدان‌ها با ارتفاع سقف و ارتفاع راهرو هماهنگ باشند.

فلاورباکس‌ها بهتر است در لبه‌های راهرو نصب شوند. مکان‌های مناسب برای نصب را با توجه به عبور و مرور و نور موجود انتخاب شده و برای جلوگیری از آسیب به دیوار، از روش‌های نصب ایمن و محکم استفاده گردد.

تعبیه سیستم آبیاری اتوماتیک برای حفظ رطوبت گیاهان ضروری است.

در صورت کمبود نور طبیعی، از نورپردازی مناسب برای گیاهان استفاده گردد. نورپردازی باید با طراحی کلی فضای راهرو هماهنگ باشد.

·       طراحی پنجره‌های بزرگ با دید به فضای سبز برای افزایش نور طبیعی و ارتباط با طبیعت.

پنجره‌های بزرگ با دید به فضای سبز، نور طبیعی بیشتری را وارد راهرو می‌کند. موقعیت پنجره‌ها را طوری انتخاب شوند که دید به فضای سبز برای هر بخش از راهرو فراهم باشد.

می­توان با در نظر گرفتن دید به فضای سبز در طراحی نما، جذابیت بصری راهرو را افزایش داد.

دیوار سبز در کلاس (اولویت دوم - ۱۲.۱۷٪):

·       استفاده از دیوار سبز داخلی با گیاهان کم‌نیاز به نور.

در انتخاب گیاهان بهتر است گیاهان کم‌نیاز به نور و شرایط داخلی انتخاب شوند. توجه به نوع و اندازه گیاهان ضروری است بطوریکه فضای کلاس را شلوغ نکنند.

برای جلوگیری از پوسیدگی ریشه‌ها و ایجاد رطوبت بیش از حد، بایستی سیستم آبیاری و زهکشی مناسب طراحی گردد.

به منظور نگهداری هرچه بهتر گیاهان، بهتر است برنامه‌ای برای نگهداری از گیاهان در طول سال تنظیم گردد.

·       طراحی پنجره‌های قابل باز شدن برای بهبود تهویه و کاهش گرما.

مقتضی است تعداد و موقعیت پنجره‌ها با توجه به میزان نور و تهویه مورد نیاز تعیین گردد.

دیوار سبز در کتابخانه (اولویت چهارم - ۸.۳۵٪):

·       ترکیب دیوارهای سبز با قفسه‌های کتاب برای ایجاد یک محیط آرام و دلنشین.

طراحی و ابعاد دیوار سبز بایستی با قفسه‌های کتاب هماهنگ باشد تا فضای کتابخانه را به طور متناسب و زیبا پر کند.

·       استفاده از گیاهان با برگ‌های پهن برای کاهش سروصدا و جذب آلاینده‌ها.

در انتخاب گیاهان بایستی نوع گیاهان را با فضای کتابخانه و نیازهای محیطی هماهنگ نمود.

نورپردازی مناسب برای گیاهان و قفسه‌های کتاب ضروری است.

به منظور جذب هرچه بیشتر سروصدا بهتر است تراکم و چیدمان گیاهان در دیوار سبز به گونه‌ای تنظیم شود که تا حد امکان صدا را جذب کند.

   جمع‌بندی کلی راهکارها:

1.       در فضاهای باز، طراحی حیاط با فضای سبز گسترده و استفاده از دیوارهای سبز در حیاط خلوت اولویت دارد.

2.       در فضاهای نیمه‌باز، مسیرهای سبز در رواق و دیوارهای سبز در تراس و ایوان، نقش مهمی در بهبود کیفیت فضا دارند.

3.       در فضاهای بسته، ایجاد دیوارهای سبز در راهروها و کلاس‌ها باعث بهبود کیفیت محیط آموزشی می‌شود.

برای اجرای موفق این طرح‌ها، انتخاب گیاهان مقاوم، به‌کارگیری سیستم‌های آبیاری هوشمند، و استفاده از سازه‌های سبک و مدولار توصیه می‌شود. در کنار جنبه‌های زیبایی‌شناسی، باید به ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی و نگهداری کم‌هزینه نیز توجه کرد.

محدودیت­های پژوهش

محدودیت اصلی این پژوهش، حجم نمونه محدود آن است. با توجه به اینکه نمونه مورد مطالعه از تعداد محدودی از افراد تشکیل شده است، تعمیم‌پذیری یافته‌ها به جمعیت‌های بزرگ‌تر یا سایر زمینه‌ها با احتیاط صورت می‌گیرد. اگرچه تلاش شده تا نمونه تا حد امکان نماینده جمعیت مورد نظر باشد، اما کوچک بودن حجم نمونه ممکن است مانع از شناسایی دقیق روابط پیچیده بین متغیرها شده و احتمال بروز خطای نمونه‌گیری را افزایش دهد. در نتیجه، یافته‌های حاصل شده بیشتر جنبه توصیفی داشته و نیاز به تایید در پژوهش‌های آتی با حجم نمونه بزرگتر دارد.

علاوه بر محدودیت حجم نمونه، تمرکز جغرافیایی پژوهش نیز می‌تواند تعمیم‌پذیری نتایج را تحت تاثیر قرار دهد. از آنجایی که پژوهش در یک منطقه جغرافیایی خاص انجام شده است، یافته‌ها ممکن است به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی یا زیست‌محیطی آن منطقه، قابل تعمیم به سایر مناطق نباشند. بنابراین، برای تایید اعتبار و قابلیت تعمیم نتایج، تکرار این پژوهش در مناطق جغرافیایی مختلف با شرایط متفاوت توصیه می‌شود. این امر به شناسایی الگوهای مشترک و تفاوت‌های منطقه‌ای در رابطه با موضوع مورد بررسی کمک کرده و درک جامع‌تری از آن ارائه می‌دهد.

 

تعارض منافع

«هیچ‌گونه تعارض منافع توسط نویسندگان بیان نشده است»

 

 

 

منابع

- بدیعی نیا، عبدالکریم. (1402). طراحی مدرسه در شهر دزفول با رویکرد حس تعلق به مکان، معماری سبز، 9، 5(پیاپی: 36)، 79-88.

- بهزادپور، محمد. (1397). بررسی حس تعلق مکانی در مجتمع های مسکونی و نقش طبیعت بر آن (مطالعه موردی: مجتمع های مسکونی اکباتان، پردیسان، زیتون و مهرگان)، پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 9، شماره 34، 183-200.

- پرتوی، پروین. (1388). اصول و مفاهیم توسعه پايدار از ديدگاه پديدار شناختي، دو فصلنامه معماری و شهرسازی، دوره 2، شماره 2، 12-22.

- پورمهدی قایم مقامی، مهدی. (1399). تقویت حس تعلق دانش آموزان به مدرسه با تاکید بر قابلیت های فضایی دبستان ها، نشریه علمی فناوری آموزش، 14، 2، 274-289.

- حبیبی، داود، حبیبی، دیانا، کسالایی، افسانه، گرجی پور، فاطمه و توکلی، مهرداد. (1397). تبیین حس تعلق به مکان و هویت در فضاهای شهری با تاکید بر بازارهای سنتی، معمارشناسی، سال 1، شماره 3، 1-8.

- خطیبی، ساسان، زارع، لیلا و کابلی، محمدهادی. (1397). تأثیر فضاى سبز و طراحى منظر بر ارتقاء احساس تعلق به مکان در مجتمع هاى مسکونى، هویت شهر، سال 12، شماره 35، 19-28.

- دانشپور، عبدالهادي، سپهري مقدم، منصور و چرخچيان، مريم. (1388). تبيين مدل دلبستگي به مكان و بررسي عناصر و ابعاد مختلف آن، نشريه هنرهاي زيبا، شماره 38، 37-48.

- ذکری، عباس و جمالزاده، سمانه. (1397). ارزیابی عوامل حس تعلق به مکان در بهبود کیفیت زندگی ساکنان خانه سالمندان، معماری و شهرسازی آزمان شهر، شماره 25، 293-300.

- سرمست، بهرام. (1389). بررسی و تحلیل نقش مقیاس شهر در میزان حس تعلق به مکان مطالعه موردی: شهر تهران، مدیریت شهری، شماره بیست و ششم، پائیز و زمستان، 133-146.

- شرقی، علی، مهدی نژاد، جمال الدین و ندومی، راحیل. (1398). حس تعلق به مكان و مطالعة تطبيقي آن در مكان هاي واقعي و مجازي، رسانه و فرهنگ، سال 9، شماره 1، 157-177.

- ضابطیان، الهام و خیرالدین، رضا. (1397). سطوح حس مکان در فضاهای شهری (نمونه موردی : ميدان امام خمينی و امام حسين شهر تهران). دانش شهرسازی، دوره 2، شماره 2، 47-63.

- عباسی، زهرا، حبیب، فرح و مختاباد امرئی، مصطفی. (1402). فهم مؤلفه های محیطی مؤثر بر شکل گیری حس تعلق مکانی در بازار سنتی ایران و مقایسه آن با مجتمع های تجاری مدرن (مطالعه موردی: بازار سنتی کاشان و مجتمع تجاری صفویه کاشان)، هویت شهر، سال 17، شماره 54، 17-32.

- عرفانی، دل آرام و دشتی تهرانی، مهران. (1395). نقش تعلق مکانی در دستیابی به اهداف پایداري اجتماعی، کنفرانس بین­المللی نخبگان عمران، معماري و شهرسازي. تهران.

- فلاحت، محمدصادق. (1384). نقش طرح كالبدي در حس مكان مسج ،د نشريه علمي - پژوهشي هنرهاي زيبا، دوره 8، 35-42.

- فلاحت، محمدصادق. (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن، هنرهای زیبا، شماره 26، 57-66.

- فلاحت، محمدصادق، کمالی، لیلا و شهیدی، صمد. (1396). نقش مفهوم حس مکان در ارتقای کیفیت حفاظت معماری، باغ نظر، دوره 14، شماره 46، 15-22.

- فلاحت، محمدصادق و نوحی، سمیرا. (1391). ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری، هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 1، 17-25.

- قاسمی سعادتی، نیما. (1396). طراحی مدرسه ابتدایی با رویکرد افزایش حس تعلق خاطر کودکان به مکان مدرسه، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه معماری، موسسه آموزش عالی حافظ شیراز.

- قنبران، عبدالحمید، صالحی، بهروز، فردوسیان، سیما و فتح الهی، سجاد. (1397). شناسایی عوامل مؤثر بر حس تعلق به مکان در فضاهای دانشگاهی شهر تهران، آموزش عالی ایران، سال 10، شماره 2، 47-65.

- کلالی، پریسا و مدیری، آتوسا. (1391). تبیین نقش مؤلفه معنا در فرایند شکل گیری حس مکان، هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 2، 43-52.

- لطف عطا، آیناز. (1387). تاثیر عوامل محیطی بر یادگیری و رفتار در محیط­های آموزشی (ابتدایی) در شهر، مدیریت شهری، 21، 73-90.

- مطلبی، قاسم و فروزنده، علی. (1390). مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکيل دهنده آن، نشریه هویت شهر، سال پنجم، شماره 7، 27-37.

- نکوئی، نسیم السادات، مومنی، کوروش و عطاریان، کوروش. (1397). بررسي حس تعلق به مكان در بناهاي مذهبي-تاريخي در راستاي افزايش تعامل ساكنين محله با بنا (نمونه موردي: مسجد جامع اصفهان)، معماری و شهرسازی ایران، دوره 9، شماره 16، 85-100.

- یمانی، نیکو، دل زنده، مژده، بذرافشان، میترا، ادیبی، پیمان و بیگ زاده، امین. (1402). کاربرد رویکرد تحلیل سلسله مراتبی در اولویت بندی مشکلات آموزش بالینی از دیدگاه اساتید بالینی و متخصصین آموزش پزشکی، آموزش در علوم پزشکی، دوره 23، شماره 22، 128-136.

- Altman, I. & Setha Low (ed.). (1992). Place Attachment, Plenum Prwss, New York.

- Arefi, M. (1999). Non Place and Placelessness as Narratives of Loss. Journal of Urban Design, 4(2):179-193.

- Bonaiuto, M., Fornara, F., & Bonnes, M. (2002). Indexes of perceived residential environment quality and neighborhood attachment in urban environments: a confirmation study on the city of Rome. Landscape and Urban Planning, 998, 1-12.

- Brinckerhoff Jackson, J. (1994). A Sense of Place, a Sense of Time. Yale University Press, New Haven and London.

- Carmona, M. (2006). Public Places, Urban Spaces. Architectural press, Elsevier, Oxford.

- Giuliani, V. (1991). Towards on analysis of mental representation of attachment to the home, journal of architectural and planning research. pp: 246-133.

- Gustafson, per. (2001). «Meaning of Place: Everyday Experience and Theoretical Conceptualization», Journal of Environmental Psychology, Volume 21, Pages 5-16.

- Hay, R. (1998). Sense of place in developmental context, Journal of Environmental Psychology, 18(1), 5-29.

- Hidalgo C, Hernandez B. (2001). Place attachment: conceptual and empirical question, Enviroment Psychology, pp. 273-281.

- Hummon, D. (1992). Community Attachment: Local Sentiment and Sense of Place. Place Attachment, Plenum, New York: 253-278.

- Jorgensen, B. S; and Stedman, R. (2001). Sense of Place as an Attitude: Lakeshore Property Owners’ Attitudes toward their Properties. Journal of Environmental Psychology, 21(3): 233-248.

- Mazumdar, S., & Mazumdar, S. (2004). Religion and place attachment: A study of sacred places. Journal of environmental psychology, 24(3), 385-397.

- Salvesen, D. (2002). The Making of Place; Research on Place and Space Website. 20 Feb.

- Shamai, S. (1991). Sense of Place: An Empirical Measurement. Geoforum, 22(3): 347-358.

- Smith, K.M., (2011), The Relationship between Residential Satisfaction, Sense of Community, Sense of Belonging and sense of Place in a Westem Australian Urban Planned Community, PhD Dissertation, Perth, Western Australia: Edith Cowan University.

- Stedman, R. (2003). Is it really just a social construction: The contribution of the physical environment to sense of place. Society &Natural Resources, 16(8), 671-685.

- Steele, F. (1981). The Sense of Place, Massachusetts. CBI Publishing Company.

- Williams, Daniel R., & Roggenbuck, Josph W. (1989), measuring place attachment: Some preliminary results. In J. Gramann (Compiler) Proceedings of the Third Symposium on Social Science in Resource Management, 72-70.

 

 

* Corresponding author. E-mail address: [e-mail]