رقم المقالة : 140401081202830 زيارة : 15 الصفحة: 126 - 136

نوع المخطوط: مراجعة

تحلیل گرایش‌ به زینت در زنان و مردان مبنی‌بر تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی با استناد به آیات ۱۸ زخرف و 31 نور

الموضوعات :

1 - گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ الهایت و علوم‌اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

تاريخ الإرسال : 28 الخميس , ربيع الثاني, 1446 تاريخ التأكيد : 10 الخميس , ذو القعدة, 1446 تاريخ الإصدار : 06 الخميس , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: آیۀ 18 سورۀ زخرف, آیۀ 31 سورۀ نور, زینت در زنان و مردان, هویت فردی و اجتماعی, انحرافات اجتماعی.,

ملخص المقالة :

زینت، به‌عنوان جلوه‌ای از زیبایی و جذابیت، دراین پژوهش از منظر قرآنی باتمرکزبر آیۀ 18 سورۀ زخرف و آیۀ 31 سورۀ نور بررسی شده است تا تفاوت‌های گرایش به زینت در زنان و مردان و تأثیر آن بر هویت فردی و اجتماعی تحلیل گردد. این مطالعه با روش تحلیل محتوای کیفی، مبتنی‌بر تفاسیر معتبر (المیزان، مجمع‌البیان)، و منابع معاصر، به‌بررسی فطری یا اکتسابی بودن این گرایش، نقش بافت اجتماعی-تاریخی، و تعامل زینت ظاهری و باطنی می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهند گرایش به زینت در هر دو جنس ریشۀ فطری دارد، اما در زنان به‌دلیل نقش‌های خانوادگی و اجتماعی برجسته‌تر است. آیات قرآنی ضمن تأیید این گرایش، بر مدیریت آن در چارچوب اخلاق اسلامی تأکید دارند تا از انحرافات اجتماعی جلوگیری شود. این پژوهش با تحلیل مصادیق مدرن زینت (به‌مانند مدگرایی و جراحی‌های زیبایی)، و نقد دیدگاه‌های سنتی، به بازتعریف هویت جنسیتی و تقویت پیوندهای خانوادگی کمک می‌کند. هدف مطالعه، ارائۀ چارچوبی برای فهم عمیق‌تر تأثیرات زینت بر ساختارهای اجتماعی و خانوادگی در جامعۀ اسلامی امروزی است.

المصادر:

ابراهیمی، قربان. (1400). بررسی نظر تفسیری علامه طباطبایی پیرامون مبانی تفاوت‌های زن و مرد باتأکیدبر آیۀ 18 سورۀ زخرف. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، دورۀ 10، شمارۀ 1؛ (پیاپی 19)، 60-43.
ابراهیمی، قربان. حکیم، سیدمنذر. (1401). بررسی دیدگاه مفسران معاصر در تفسیر آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 13، شمارۀ 51، 26-7.
ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. (1363). معجم مقاییس اللغه. ترجمۀ: عبدالسلام‌محمد هارون. چاپ‌ششم، قم: دفتر تبليغات اسلامی حوزۀ علميه قم.
ابوحيان، محمدبن‌يوسف. (1387). البحر المحيط في التفسير. چاپ‌اول، بیروت: انتشارات دارالفكر.
امین. نصرت‌بیگم. (1361). مخزن العرفان در تفسير قرآن (جلد13). چاپ‌دوم، اصفهان: انتشارات گلبهار.
باشی‌زاده‌مقدم، مهرناز. راد، علی. (1396). زینت‌گرایی و جوانی از دیدگاه آیات قرآن. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حدیث و اندیشه، دورۀ 12، شمارۀ 23، 61-47.
جعفرى، محمدتقی. (1392). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه (مقدمه: رسالت انسانی و شخصیت علی(ع)، (جلد 1). چاپ‌دوم، مشهد: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار استاد علامه جعفری.
جمشیدی، اسدالله. (1388). زن در فرهنگ و اندیشۀ اسلامی: جستاری در هستی‌شناسی زن. چاپ‌سوم، قم: مؤسسه آموزش و پژوهش امام‌خمینی(ره).
جوادی‌آملی، عبدالله. (1400). زن در آینۀ جلال و جمال. ویراستار: محمود لطیفی‌، چاپ‌سی‌ویک، قم: انتشارات اسراء.
جوهری، ابونصر. (1365). تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ. چاپ‌چهارم، بیروت: انتشارات دارالعلم للملایین.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (1370). المفردات فی غریب القرآن. چاپ‌دوم، بیروت: انتشارات دارالعلم الشامیه.
رفعت‌جاه، مریم. (1386). هویت انسانی زن در چالش آرایش و مد. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات راهبردی زنان، دورۀ 10، شمارۀ 38، 179-135.
شاه‌عبدالعظیم، حسین. (1393). تفسیر اثنی عشری(جلد13). چاپ‌اول، تهران: انتشارات آذرنیا.
شيبانى، محمدبن‌حسن‏. (1377). نهج‌البیان عن کشف معانی القرآن(جلد5). چاپ‌سوم، قم: نشر الهادى‏.
طباطبایی، سيد محمدحسين. (1380). ترجمه تفسير الميزان (جلد 1). ترجمۀ: محمدباقر موسوی‌همدانی، چاپ‌چهاردهم،‌ قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‌، دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (1393). ترجمه تفسیر جوامع الجامع (جلد1). چاپ‌هشتم، مشهد: ناشر پژوهش‌های اسلامی.
عسکری‌یزدی، علی. موسوی، سیدعلی‌محمد. (1401). تحلیل مقایسه‌ای تفسیر آیات حجاب در تفاسیر الکشاف و المیزان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 13، شمارۀ 51، 204-189.
کریمی‌عقدا، هادی. و حسینی‌زاده، سیدعلی. (1400). بررسی تفاوت‌های زن و مرد در اسلام و دلالت‌های آن در اهداف تربیتی عمومی رسمی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 8، شمارۀ 16، 274-264.
گل‌محمدی، محمدتقی. کمالی، علیرضا (1397). بررسی حدود پوشش زنان در آیۀ اخفاء زینت. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 9، شمارۀ 33، 96-81.
هاشمی‌رکاوندی، سیدمجتبی. (1379). مقدمه‌ای بر روانشناسی زن (با نگرشی علمی و اسلامی). چاپ‌سوم، قم: انتشارات شفق.

نص كامل:

Type Of Article (Review Article)

Analyzing The Inclination Toward Adornment In Women And Men Based On Socio-Cultural Differences With Reference To Verses 18 Of Surah Az-Zukhruf And 31 Of Surah An-Nur

¹Nayyer Zaki Dizaji: Department of Islamic Teachings, Faculty of Theology and Islamic Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

Abstract

Article Einfo

Adornment, as a manifestation of beauty and attraction, is examined in this study from a Quranic perspective, with a focus on verse 18 of Surah Az-Zukhruf and verse 31 of Surah An-Nur. The aim is to analyze the differing tendencies toward adornment in women and men and its influence on individual and social identity. Utilizing a qualitative content analysis method and drawing upon authoritative exegeses (Al-Mizan, Majma’ al-Bayan) alongside contemporary sources, the study investigates whether the inclination toward adornment is innate or acquired, the role of socio-historical contexts, and the relationship between external and internal forms of adornment. Findings indicate that the tendency toward adornment is inherently present in both genders, yet it is more prominent in women due to their significant familial and social roles. While affirming this inclination, the Quranic verses emphasize its regulation within the framework of Islamic ethics in order to prevent social deviation. By analyzing contemporary expressions of adornment—such as fashion trends and cosmetic surgeries—and critiquing traditional perspectives, this study contributes to redefining gender identity and strengthening familial bonds. The ultimate goal is to provide a framework for a deeper understanding of how adornment affects social and familial structures in contemporary Islamic societies.

Received: 2024/10/31

Accepted: 2025/05/08

PP: 126-136.

Keywords:

Verse 18 Of Surah Az-Zukhruf

Verse 31 Of Surah An-Nur

Adornment In Women And Men

Individual And Social Identity

Social Deviations

Citation: Zaki Dizaji, Nayyer. (2025). Analyzing The Inclination Toward Adornment In Women And Men Based On Socio-Cultural Differences With Reference To Verses 18 Of Surah Az-Zukhruf And 31 Of Surah An-Nur. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 126-136.

DOI:

[1] Corresponding Author: Nayyer Zaki Dizaji

E-mail Address: n.zaky@tabrizu.ac.ir

Tel: +989148377560

Extended Abstract

Introduction

The concept of adornment and beautification is one of the fundamental elements in shaping both individual and social identity. Beyond mere physical attractiveness, it reflects cultural affiliation, social roles, and gender interactions within historical and cultural contexts. From an Islamic perspective, adornment also holds significant importance and is addressed in the Qur'an with a nuanced and multidimensional approach. Verses 18 of Surah Az-Zukhruf and 31 of Surah An-Nur specifically articulate the Qur’anic view on adornment in relation to gender differences. Verse 18 of Az-Zukhruf, while critiquing pre-Islamic attitudes, reflects a particular cultural perception of women and adornment; in contrast, verse 31 of An-Nur outlines the legal boundaries of adornment, emphasizing the role of religious norms in regulating gender relations. The inclination toward adornment in both women and men, in addition to biological and psychological factors, is profoundly influenced by cultural and social structures. Women often perceive adornment as a means of identity formation and gaining social acceptance, whereas men tend to associate it with power and status. This study adopts an interpretive and interdisciplinary approach, seeking a deeper understanding of the gendered representation of adornment in the Qur’an and its socio-cultural dimensions, based on an analysis of the aforementioned verses.

Methodology

This study employs qualitative content analysis and a thematic-interpretive approach to examine Qur'anic concepts related to the inclination toward adornment in women and men, focusing specifically on verses 18 of Surah Az-Zukhruf and 31 of Surah An-Nur. The verses are analyzed within their historical and cultural context using authoritative Shi‘a exegeses, such as Al-Mizan by Allama Tabataba’i and Majma‘ al-Bayan by Tabrisi, which, due to their linguistic, contextual, and thematic precision, enable a more comprehensive interpretation of the subject of adornment. Furthermore, to facilitate comparative analysis and deepen the understanding of cultural and psychological underpinnings, scholarly sources from the fields of sociology of religion, gender psychology, and cultural studies are utilized. The data are conceptually categorized and analyzed according to key components such as the innate or acquired nature of the inclination, the role of social context, and the relationship between adornment and individual/social identity. The validity of findings is ensured through cross-source triangulation and interdisciplinary integration, contributing to the coherence of the results with the research aims of elucidating the semantic and social dimensions of adornment.

Results and Discussion

The findings reveal that the Qur’an presents a distinct perspective on the inclination toward adornment in women and men. While verse 18 of Surah Az-Zukhruf points to women’s natural and socially reinforced tendency toward adornment—interpreting it within both innate and cultural frameworks—verses related to men, such as verse 14 of Surah Al-‘Imran and verse 8 of Surah An-Nahl, link men’s desires more closely to symbols of power, wealth, and social standing. The Qur’an treats adornment as a multi-layered concept, encompassing both material attractions (such as gold, clothing, and transport) and spiritual adornments like faith. Comparative analysis of the verses and Shi‘a commentaries indicates that, for women, adornment is more often associated with identity expression, emotional connection, and social interaction, whereas for men it functions as a symbol of dominance and status-seeking. These differences in meaning and function stem from inherent distinctions between the sexes, while also being shaped by education and cultural context. The results of this study suggest that the inclination toward adornment is an innate human trait—particularly pronounced in women—that is analyzed in the Qur’an through a systematic and ethically grounded approach. The Qur’an recognizes this inclination and guides it within the bounds of religious and social norms, seeking a balance between external and internal forms of beauty through verses 18 of Az-Zukhruf and 31 of An-Nur. Although women are more prone to outward adornment, this tendency, when rightly directed, can reinforce moral and familial identity. Conversely, in men, adornment appears more as an expression of authority and a measure of social success. The Qur’an, by critiquing excessive self-display (tabarruj) and promoting inner beauty, provides an ethical framework for managing this desire. Adopting an integrative approach, this study challenges reductionist views of women and emphasizes the roles of education, culture, and religion in properly shaping the inclination toward adornment. It also opens the door to broader research in the fields of gender studies and Islamic education.

نوع‌مقاله (علمی‌مروری)

تحلیل گرایش‌ به زینت در زنان و مردان مبنی‌بر تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی با استناد به آیات ۱۸ زخرف و 31 نور

¹نیر زکی‌دیزجی: گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ الهایت و علوم‌اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

[1] نویسندۀ مسئول: نیر زکی‌دیزجی

آدرس پست‌الکترونیک: n.zaky@tabrizu.ac.ir

تلفن: 09148377560

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت: 10/08/1403

تاریخ پذیرش: 00/00/1404

شمارۀ صفحات: 136-126.

واژگان کلیدی:

آیۀ 18 سورۀ زخرف

آیۀ 31 سورۀ نور

زینت در زنان و مردان

هویت فردی و اجتماعی

انحرافات اجتماعی

استناد: زکی‌دیزجی. نیر. (1404). تحلیل گرایش‌ به زینت در زنان و مردان مبنی‌بر تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی با استناد به آیات ۱۸ زخرف و 31 نور. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 136-126.

DOI:

مقدمه

مسئلۀ زینت و آراستگی، ازجمله مفاهیم بنیادین در شناخت هویت فردی و اجتماعی انسان‌ها محسوب می‌شوند که در طول تاریخ و فرهنگ‌های مختلف، نقش مهم و متنوعی ایفاء کرده‌اند. این مفهوم، فراتر از زیبایی ظاهری، نمادی از هویت، تعلق فرهنگی و کُنش‌های اجتماعی است و مطالعۀ آن نیازمند رویکردی میان‌رشته‌ای است‌که ابعاد دینی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی را دربرگیرد. قرآن‌کریم، به‌عنوان منبع اصلی آموزه‌های اسلامی، در آیات متعددی به موضوع زینت پرداخته و با تعیین حدود شرعی و اخلاقی، نقش آن را در نظام هویت و روابط اجتماعی ترسیم کرده است. از میان این آیات، آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف و آیۀ ۳۱ سورۀ نور، به‌طورخاص به موضوع زینت و تفاوت‌های جنسیتی مرتبط‌با آن می‌پردازند. آیۀ ۱۸ زخرف، ضمن نقد نگرش‌های جاهلی و فرهنگی گذشته نسبت‌به زنان، بازتاب‌دهندۀ دیدگاه‌های جنسیتی و فرهنگی جامعۀ آن زمان است‌که گرایش به زینت را اغلب محدود به زنان می‌دانست. درمقابل، آیۀ ۳۱ نور، با ترسیم ضوابط و حدود زینت در فضای عمومی، نقش هنجارهای شرعی و اجتماعی را در تنظیم تعاملات میان جنس‌ها نشان می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهند که گرایش به زینت در زنان و مردان نه‌تنها متأثر از عوامل زیستی و روانی است، بلکه به‌شدت تحت‌تأثیر ساختارهای فرهنگی، هنجارهای اجتماعی و انتظارات جنسیتی قرار دارد. به‌طوری‌که زنان به‌دلیل فشارهای اجتماعی و نقش‌های فرهنگی، اغلب زینت را ابزاری برای ابراز هویت و کسب پذیرش اجتماعی می‌دانند، درحالی‌که مردان آن را به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت و جایگاه اجتماعی به‌کار می‌برند. این تفاوت‌های معناشناختی و عملکردی نیازمند بازخوانی دقیق و مبتنی‌بر منابع دینی و علمی است. این پژوهش با رویکردی تفسیری و بین‌رشته‌ای، باتمرکزبر آیات ۱۸ سورۀ زخرف و ۳۱ سورۀ نور، به تحلیل گرایش به زینت در زنان و مردان می‌پردازد و تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی این گرایش را در پرتو آموزه‌های قرآنی تبیین می‌کند. هدف این مطالعه، ارائۀ تصویری جامع و چندبعدی از نقش زینت در شکل‌گیری هویت و روابط اجتماعی و همچنین فراهم آوردن فهم عمیق‌تر نسبت‌به بازنمایی‌های جنسیتی در قرآن است.

- پرسش‌های پژوهش

1. آیات ۱۸ سورۀ زخرف و ۳۱ سورۀ نور چگونه گرایش به زینت در زنان و مردان را تبیین کرده و چه تفاوت‌های در ابعاد فرهنگی-اجتماعی را نشان می‌دهند؟

2. تا چه حد گرایش به زینت در دو جنس، نتیجه‌ای از عوامل فرهنگی-اجتماعی است و نه صرفاً ویژگی ذاتی یا زیستی؟

پیشینۀ تحقیق

علی عسکری‌یزدی و سیدعلی‌محمد موسوی (1401)، با بررسی «تحلیل مقایسه‌ای تفسیر آیات حجاب در تفاسیر الکشاف و المیزان»؛ به روش‌های تفسیر دو مفسر مشهور (الکشاف و المیزان) پرداخته و حجاب و زینت را از منظر متفاوت تحلیل کرده است. طوری‌که این مقاله نگاهی دقیق به تحلیل حد و حدود پوشش براساس آیۀ ۳۱ نور دارد (عسکری‌یزدی، موسوی، 1401: 204-189). قربان ابراهیمی و سیدمنذر حکیم (1401)، در مطالعه‌ای با «بررسی دیدگاه مفسران معاصر در تفسیر آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف»؛ به‌صورت تطبیقی دیدگاه‌های معاصر دربارۀ دو صفت مندرج در آیه ۱۸ سورۀ زخرف (علاقه‌مندی به زینت و ضعف در مخاصمه) پرداخته‌اند. این مقاله نشان می‌دهد برخی مفسران، معنا را از منظر مشرب جاهلی ارائه کرده و برخی برداشت‌های قرآنی–اجتماعی متفاوت ارائه داده‌اند. (ابراهیمی، حکیم، 1401: 60-43). و در پژوهشی دیگر ابراهیمی، (1400)، باعنوان «بررسی نظر تفسیری علامه طباطبایی پیرامون مبانی تفاوت‌های زن و مرد باتأکیدبر آیۀ 18 سورۀ زخرف»؛ با تبیین تفصیلی و نقد دیدگاه علامه طباطبایی (المیزان)، دربارۀ تفسیر آیۀ ۱۸زخرف، برآن است‌که ضعف عقل زن در آیۀ مذکور یک ویژگی ذاتی نیست بلکه ناشی از نظام فرهنگی و تربیت اجتماعی فرد است. به‌طورخاص به تحلیل نظریۀ زنانۀ حیات عاطفی و مردانۀ عقلانی ارائه شده است (ابراهیمی، 1400: 60-43). محمدتقی گل‌محمدی و علیرضا کمالی (1397)، در تفحصی به «بررسی حدود پوشش زنان در آیۀ اخفاء زینت»؛ به واکاوی لغوی و معانی کلیدواژۀ «زینت»، و مصادیق پوشش ظاهری براساس آیۀ ۳۱ سورۀ نور می‌پردازد. همچنین نقدهای فرهنگی–اجتماعی دربارۀ برداشت‌های مرسوم ارائه می‌دهد (گل‌محمدی، کمالی، 1397: 96-81).

ادبیات و مبانی‌نظری

زینت‌گرایی، به‌عنوان یک مفهوم کلیدی در قرآن، به توازن و تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد در ابعاد ظاهری و باطنی اشاره دارد. این واژه نه‌تنها به زیبایی‌های ظاهری و آرایش جسمانی مرتبط است، بلکه به ابعاد عمیق‌تری از شخصیت انسانی و تعاملات اجتماعی نیز توجه می‌کند. در قرآن، زینت‌گرایی به‌ویژه در خطاب به زنان، به‌معنای توجه‌به زیبایی‌های طبیعی و درونی آن‌ها به‌عنوان یک نعمت الهی و مفهوم زینت‌گرایی در قرآن به‌عنوان بخشی از هویت آنان مطرح گردیده است. زینت و مشتقات آن در ۲۸ سورۀ قرآن به‌کار رفته مجموعاً در قرآن‌کریم ۴۵بار به‌صُور متفاوت مطرح شده است. در قرآن دو واژه معادل در معنای زینت «جمال» و «حلیة»، مطرح شده است.

- زینت

زینت از 3حرف اصلی (ز-ی-ن)؛ زين: خلافُ الشَّيْن، و جمعه أَزْيان‏ - زین ضدش زشتی و جمعش ازیان است. بعضی از لغویون نیز آن را به‌معنی نیکویی و حسن در قبال شین و زشتی دانسته‌اند. از مشتقات زین واژۀ زینت است‌که اسم بوده برای هر آن چیزی که با آن آراستگی صورت گیرد. به‌مانند زیورآلات و لباس و مانندِ آن «زین»، بیانگر نیکویی در ظاهر هر چیز است، خواه این نیکویی عرضی باشـد یا ذاتی (ابن‌فارس، 1363: 41). زینت در طبیعت و هستی مثل زینت دادن آسمان به ستارگان و ماه و زینت دادن زمین به تمام زیبایی‌ها (إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها)¹ (كهف/18/7). زینت باطنی: زينت باطنى مثل علم و اعتقادات خوب (كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ)² (انعام/108) و (وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ...)³، (حجرات/7). زینت ظاهری و زینت بدنی: زينت بدنى مثل نيرومندى و غيره، زينت خارجى مثل زیور و مال و غيره، (الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا...)⁴ (كهف/46/18) و (وَ لكِنَّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ...)⁵ (طه: 87/20). زينت در اين آيات در زيور و مال و وسائل زندگى به‌كار رفته است (گنابادی، 1408، ج 10: 317). زینت به‌معنای زیورهای بیرونی که ارتباطی با کمالات وجودی ندارد، دراین تحقیق دنبال می‌شود این همان زینت‌هایی است‌که در آیاتی به‌مانند آیۀ 32 سورۀ اعراف (قل من حرم زینه الله...)، و آی، 31 سورۀ نور (و لا یبدین زینتهن...،) آمده است و در تأیید مطلب در برخی تفاسیر اهل سنت مثل ابن کثیر و ابوحیان، زینت در آیه به‌معنای زیورآلات عاریتی ازقبیل: انگشتری و دستواره و گوشواره دانسته ‌شده‌است.

- جمال

در کتب معروف لغت برای کلمۀ «جمال»، معانی مختلفی باتوجه‌به ریشۀ (ج-م-ل)، ذکر شده است زیبایی و حسن در مقابل زشتی و قبح. جمال و تجمل از ریشۀ جمل به‌معنی زیبایی بسیار است و آن بر دو قسم است قسمی مختص خود انسان و به بدن انسان و یا فعل اوست و قسمی دیگر؛ آنچه که از انسان به غیرش می‌رسد. جوهری نیکویی و زیبایی زن را مثال آورده‌است (و الْجَمَالُ‏: الحُسْنُ. و المرأةُ جَمِيلَةٌ) (جوهری، 1365: 166). ابن‌فارس، دومعنی برای ریشه «جمل»، یاد می‌کند که یکی انباشتگی فیزیکی که جُمله مجموعه، و دیگری زیبایی است. (الجيم و الميم و اللام أصلان: أحدهما تجمُّع و عِظَم الخَلْق، و الآخر حُسْنٌ. و الأصل الآخر الجَمَال‏، و هو ضدُّ القبح. و رجلٌ‏ جميل‏ و جُمال‏، أصله من‏ الجمِيل)‏. و جمال برصور و معانی مختلفی است نیکویی در افعال و یا زیبایی در زن است‌که مراد اینجا دومی است. پس «جمال»، دارای دو معنای کلی انباشتگی و زیبایی و حُسن است‌که این امر مرتبط‌با ریشۀ کلمه می‌باشد اگر به‌معنای زیبایی باشد و ارتباطش با زینت می‌تواند یکی از اقسام زینت در لسان قرآن باشد. یکی‌از عام‌ترین جلوه‌های جمال خودآرائی و خودنمائی است این دو ازحیث مفهوم و واقعیت متمایز هستند. خودآرائی امری فطری است بر اثر این تمایل، انسان آنچه را زیبا بداند دوست دارد و علاقه‌مند است خود نیز از زیبایی و جمال همه‌جانبه بهره‌مند شود (باشی‌زاده‌مقدم، راد، 1396: 50).

- حلیه

واژۀ «حلیه»، دارای ارتباط معنایی با زینت دارد که در کلام اربابان لغت بدان اشاره شده است: بعضی از لغویون میان «حلیه» و «زینت»، تفاوت روشنی قائل است. گرچه «حلیه»، را نیز زینت می‌داند لکن صرفاً آن را زینت ظاهری و عرضی دانسته برخلاف «زینت»، که هم زینت‌ها و زیبایی‌های عرضی و هم ذاتی یا به دیگر سخن هم ظاهری و هم باطنی را شامل می‌گردد. حلیه دارای دو ریشه و معنا آورده شده؛ جوهری ذکر می‌کند: «حلو»؛ یعنی خوشایند و دل‌خواه نفس بودن و دیگری «حلی»؛ زیبا کردن و آراستن که (حُلّی المرأة)، به‌معنای زیورهای زن، از نمونه‌های آن است. الحلي: زیورآلات زنان، و جمع آن «حلي»، است. «حلیه»، در قرآن که به‌وسیلۀ آن شیء زیبا می‌شود و اکثراً در زینتی که مورد دید است استفاده می‌شود و بین مفسرین در معنای حلیه و زینت در آیه - و لا يبدين زينتهن - اشتباه صورت گرفته‌است (راغب‌اصفهانی، 1370: 254). در آیات قرآن برای زینت اگر پای زیورآلات زنانه و ساخت بشر به میان باشد قرآن‌مجید نام حلیه بر ن می‌نهد و در آیات ذیل واژه حلیة به‌کار رفته مراد از آن‌ها زیورآلات ساخت بشراست. زخرف/۱۸؛ رعد/17⁶؛ انسان/21⁷؛ نحل/14⁸؛ کهف/31⁹؛ فاطر/12و33¹⁰؛ حج/23¹¹.

- گرایش به زینت، طبیعت مشترک انسان

قرآن آنگاه که از خلقت زن و مرد سخن می‌گوید هر دو را خلقت یافته از نفس واحده می‌داند. در آیۀ 6 سورۀ زمر می‌فرماید: (خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا)¹²، «خطاب دراين آيه به عموم بشر است. و مراد از «نفس واحده»، به‌طورى‌كه نظاير اين آيه تأييد مى‏كند، آدم ابوالبشر است و مراد از «زوج‌ها»، همسر اوست‌كه از نوع خودِ او است. و در انسانيت مثل او است». مفسری دیگر در تبیین مراد الهی از آیه آورده‌است: خداى تعالى اين نوع را خلق كرد، و افراد آن را از نفس واحد و همسرش گسترش داد (طبرسی، 1393: 148). باید به این نکته توجه نمود که آیه در مقام شگفتی آفرینش نوع انسان است که در فرایند آن رازهای قدرت خداوند نمایان شده و نشان داده می‌شود و مي‌گويد: (خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ)؛ «آفريد شما را از يك تن» كه آدم باشد چه اينكه همه افراد بشر از نسل او مى‏باشند و اختلاف انسان‌ها با همۀ شگفتی‌های گوناگون، تنوع‌ها و اختلافات در سلایق و استعدادها با حفظ وحدت نفس با فطرتی الهی و با گرایش‌های خاص انسانی قابل تحلیل است. این همان فطرتی است‌که در آیۀ دیگر همۀ مردمان را خلق شده با آن فطرت دانسته‌است: (فطره الله التی فطر الناس علیها)¹³، همۀ مردم بر فطرت یگانه الهی خلق شده‌اند و لذا انتظار می‌رود گرایش‌های یکسانی درمورد زن و مرد وجود داشته باشد. موضوع گرایش به زینت در بشر، به‌ویژه در مورد زن و مرد، به چالشی عمیق و پژوهشی تبدیل شده است‌که در آن دو دیدگاه اصلی را می‌توان تقسیم‌بندی کرد. این دیدگاه‌ها به‌بررسی فطری بودن این گرایش و تمایز آن در جنسیت‌های مختلف می‌پردازند.

v دیدگاه نخست: فطری بودن گرایش به زینت

برخی از پژوهشگران و متفکران براین باورند که گرایش به زینت بخشی فطری و ذاتی طبیعت انسانی است. این دیدگاه به‌طورخاص براین نکته تأکید می‌کند که در هر دو جنس زن و مرد، این گرایش به‌طرز متفاوتی تجلی می‌یابد. از منظر این دسته از کارشناسان، این تمایل به زینت ناشی از نوع خلقت بشر بوده و به‌عنوان بخشی از سرشت انسانی شناخته می‌شود. باتوجه‌به آیۀ 18 سورّ زخرف از معنای واژه ینشأ می‌توان فهمید گرایش به زینت جزء فطریات زنان استأي: ينشأ في الحلية و الزّينة (شیبانی، 1377: 381). این دیدگاه همچنین براین نکته تأکید دارد که گرایشات فطری نوع بشر، به‌مانند میل به زیبایی و زینت، با ویژگی‌های ذاتی و طبیعی آن‌ها ارتباط دارد. در قرآن نیز به‌وجود این تمایل به زینت اشاره شده است؛ به‌عنوان مثال، در آیات متعدد، مال، اولاد و زیورآلات به‌عنوان نمونه‌هایی از جذابیت‌های دنیوی برای انسان‌ها معرفی شده‌اند. علامه سیدمحمدحسین طباطبايي، در تفسیر المیزان ضمن تأیید فطری بودن این گرایش، باتوجه‌به اينكه منشأ تفاوت‌هاي حقوقي زن و مرد را در فقه اسلامي به عقلاني بودن حيات مردان و احساسي بودن حيات زنان مي‌داند. در ذات زنان این گرایش تکویناً به ودیعت نهاده شده است (طباطبایی، 1388: 90).

v دیدگاه دوم: تمایز در شدت و ظهور

این تمایل بیشتر ناشی‌از عوامل محیطی و تربیتی است تا ویژگی‌های ذاتی انسانی. این دیدگاه تأکید می‌کند که گرایشات به زینت، به‌ویژه در زنان، درنتیجۀ شرایط اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد و نه به‌عنوان یک ویژگی ذاتی یا فطری. براساس این دیدگاه، زنان و مردان تحت‌تأثیر نقش‌ها و انتظارات جنسیتی قرار دارند و این عوامل می‌توانند تأثیر قابل‌توجهی بر شکل‌گیری شخصیت و گرایشات آن‌ها داشته باشند. به‌عبارتی، آنچه که به‌عنوان گرایش‌های زینتی در زنان تعبیر می‌شود، ممکن است به‌طور عمده نتیجۀ تعلیم و تربیت دریک محیط خاص باشد. شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌توانند پیامدهای معناداری در پرورش این گرایشات داشته باشند و به‌نوبۀ خود به شکل‌گیری هویت و شخصیت افراد منجر شوند. اگر این دیدگاه را درخصوص گرایش زنان به زینت به‌عنوان یک فرض پذیرفتنی درنظر بگیریم، می‌توان اذعان داشت که اگر زنان تحت‌تربیت مناسب و بدون نگاه جنسیتی قرار گیرند، همانند مردان قادر خواهند بود مراحل ترقی را طی کنند «اگر زن راه فراگيری علوم و معارف را پيش گيرد و زينت دنيا را رها كند، چون مرد سيره و سخنش حجت است و اگر مرد راه علوم الهی را رها كند و به زيور دنيا سرگرم شود، همانند زن‌هايی از اينگونه خواهد بود و سر اين تقسيم، همانا غلبۀ خارجي است‌كه در اثر نارسايی‌ها تعليم و تربيت نظام‌های غيراسلامی به نسل‌های ديگر منتقل شده است (جوادی‌آملی، 1400: 326). در تأیید دیدگاه ذکر شده طبری و قرطبی بیان می‌کنند. من ينبت في الحلية و يزين بها - أي: يتربّى فى الزّينة و النّعمة، یعنی زنان در زینت و نعمت رشد و تربیت می‌شوند. و در کلام علامه محمدتقی جعفري، آمده است: «اگر صنف زنان به‌طور كامل از عوامل تعليم و تربيت برخوردار شوند، به‌جهت داشتن نقش اساسي در خلقت و چشيدن طعم واقعي حيات و برخوردار بودن از احساسات عالي، با امكان تصعيد احساسات خام به احساسات عالي كه در صنف زنان قوي‌تر است، ميتوان ادعا كرد كه زمينۀ رشد شخصيت انساني در زن‌ها كمتر از اين زمينه در صنف مردان نيست (جعفری، 1392، 299).

مواد و روش‌تحقیق

دراین پژوهش از روش تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تفسیری-موضوعی بهره گرفته شده است تا مفاهیم قرآنی مرتبط‌با گرایش به زینت در زنان و مردان، برمبنای آیات ۱۸ سورۀ زخرف و ۳۱ سورۀ نور، به‌دقت استخراج و تبیین گردد. تحلیل آیات باتمرکزبر زمینه‌شناسی تاریخی-فرهنگی آن‌ها انجام شده و دراین‌راستا، تفاسیر معتبر شیعی مانند المیزان اثر علامه طباطبایی و مجمع‌البیان اثر طبرسی به‌عنوان منابع اصلی دینی به‌کار رفته‌اند. این منابع به‌دلیل دقت بالا در تحلیل‌های زبانی، سیاقی و محتوایی، قابلیت بالایی برای ارائۀ خوانشی عمیق و جامع از آیات مربوط‌به زینت دارند. در کنار منابع تفسیری، از آثار منتخب در حوزه‌های جامعه‌شناسی دین، روان‌شناسی جنسیت، و مطالعات فرهنگی نیز به‌عنوان منابع پشتیبان استفاده شده تا زمینۀ تحلیل تطبیقی بین آموزه‌های قرآنی و واقعیت‌های معاصر فراهم گردد. داده‌های کیفی با روش مفهومی و دسته‌بندی موضوعی، در چارچوب مؤلفه‌هایی چون «فطری یا اکتسابی بودن گرایش»، «نقش بافت اجتماعی»، و «نسبت زینت با هویت فردی و اجتماعی»، تحلیل شده‌اند. تأیید اعتبار یافته‌ها ازطریق تطبیق چندمنبعی و بهره‌گیری از رویکرد بین‌رشته‌ای انجام گرفته است. این شیوه، هم با روش‌شناسی مطالعات تفسیری هم‌خوانی دارد و هم با اهداف پژوهش در تبیین لایه‌های معنایی و اجتماعی مفهوم زینت سازگار است.

بحث و یافته‌های تحقیق

- تفاوت مردان و زنان در گرایش به زینت از منظر قرآن

در قرآن‌مجید، خداوند در آیاتی متفاوت به تبیین گرایش‌های زنان و مردان پرداخته و بر وجود تفاوت‌های ذاتی در تمایلات درونی آن‌ها و دل‌بستگی‌هایشان به زیبایی‌ها تأکید کرده است. این آیات نشان‌دهندۀ توجۀ خاص قرآن به نسبت‌های مختلف گرایش‌های انسانی و تمرکز بر دل‌بستگی‌های جنسیتی است. قرآن در آیات مرتبط‌با دل‌بستگی‌های مردان بر موضوعاتی خاص تأکید دارد، درحالی‌که در آیات مربوط‌به زنان، موضوعاتی دیگر برجسته گردیده‌اند. این نکته به‌روشنی نشان می‌دهد که دل‌بستگی‌های مردان و زنان در ساحت تمایلات درونی مبتنی‌بر ویژگی‌های ذاتی و فطری آن‌ها بایکدیگر متفاوت است.

v مظاهر گرایش به زینت در مردان

در برخی از آیات قرآن، به‌ویژه در آیۀ 14 سورۀ آل‌عمران و آیۀ 8 سورۀ نحل، به گرایش‌ها و تمایلات مردان و دل‌بستگی‌های آنان اشاره شده است. با تحلیل و تأمل دراین آیات، می‌توان به نگرش قرآن به تمایلات و گرایش‌های مردان به زینت و زیبایی پی برد. آیۀ 14 سورۀ آل‌عمران به موضوع جذابیت‌ها و شهوات مادی در زندگی دنیوی می‌پردازد و تأثیر این جذابیت‌ها بر گرایشات انسانی را به‌تصویر می‌کشد: زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطِرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ....¹⁴، (آل‌عمران/14)، در قرآن، مفهوم «زینت»، به زیبایی‌ها و جذابیت‌هایی که خداوند برای انسان‌ها آفریده، اشاره دارد. آیۀ 7 سورۀ حجرات (وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ...)¹⁵، نیز به این حقیقت اشاره دارد که خداوند ایمان را در قلب مؤمنان زینت بخشیده است. در قرآن، اصطلاح «زینت»، به زیبایی‌ها و جذابیت‌های دنیوی اشاره دارد و این مفهوم به‌معنای زیبایی‌هایی است که در زندگی دنیوی وجود دارد همانا برای مردم شهوات جسمانی و لذات دنیوی زینت داده شده (اگرچه همه این‌ها فانی است و آثارش باقی می‌ماند). و معمولاً به خداوند نسبت داده می‌شود. به‌عبارتی، خداوند به انسان‌ها اجازه می‌دهد تا زیبایی و جذابیت‌های مادی را تجربه کنند و این احساس زیبایی در آن‌ها برانگیخته می‌شود (انعام/18)¹⁶. زینت‌های دنیوی می‌توانند به‌عنوان ابزاری برای آزمون و آزمایش ایمان انسان‌ها درنظر گرفته شوند. این زینت باطنی باید دربرابر زینت‌هایی که شیطان ایجاد می‌کند، درک شود، که غالباً باعث انحراف و فریب انسان‌ها می‌گردد (انفال: 48)¹⁷. و در بیانی دیگر خداوند زينت‌دهندۀ چيزهايى است‌كه از او نيك است و شيطان زينت‌دهندۀ چيزهاى زشت مي‌باشد. جذابیت‌ها و شهوات مادی به‌ویژه عشق به زنان، فرزندان و ثروت، به‌طوری که خداوند در دل انسان‌ها زیبا ساخته، آزمونی برای بررسی ایمان و اعمال آن‌ها فراهم می‌آورد. این شهوات به نوعی طراحی شده‌اند که انسان را در معرض آزمایش قرار دهند (شاه‌عبدالعظیم، 1393: 29). آیۀ 14 آل‌عمران همچنین به7 موضوع دل‌بستگی مردان اشاره دارد که می‌توان آن‌ها را در ابعاد مختلف جسمی، روحی، عاطفی و اقتصادی دسته‌بندی کرد. انسان‌ها علاوه‌بر پی‌گیری عوامل کسب قدرت و نیازهای ایمنی و جسمی درپی رسیدن به کمالات دیگری مثل خودنمایی و برتری‌نمایی هستند و با عوامل کمیاب مثل جواهرات، لباس‌های پر تجمل و خانه‌ها و ماشین‌های لوکس و غیره، ارضاء می‌کنند (رفعت‌جاه، 1386: 140). زینت‌هایی مانند طلا و نقره، که به‌عنوان نشانه‌هایی از ثروت و زیبایی معرفی شده‌اند، با زینت‌های ظاهری مردان هم‌راستا هستند. بااین‌حال، سایر موارد پیرامون عشق به اسب‌ها و چهارپایان جنبۀ زینتی کمتری نسبت‌به زینت‌های مادی دارند و بیشتر به علایق و نیازهای روزمره اشاره می‌کنن.. «الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِيرَ...» (نحل/16/8). (اسب‌ها و استرها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آن‌ها سوار شوید و آرایشی برای شما باشد) (جمشیدی، 1388: 170). در روایات اسلامی نیز به زینت‌ها و زیبایی‌های ظاهری توجه شده است. پیامبراکرم(ص) مصداقی از دل‌بستگی به زیبایی‌ها را در رفتارهای خود، نظیر بوی خوش و استفاده‌از زیورآلات نظیر انگشتر عقیق به نمایش گذاشته است. این نوع زینت، هم در متون دینی و هم در رفتارهای روزمرۀ مسلمانان، به‌عنوان الگو به‌شمار می‌آید. انگشتر عقیق و امثال آن بیشتر با مبنای زینت ظاهری و زیورآلات برای مردان سازگاری دارد. شایان ذکر است که قرآن در آیۀ 31 سورۀ اعراف به مؤمنان توصیه می‌کند «اى فرزندان آدم! زینت خود را به‌هنگام رفتن به مسجد همراه بردارید و غیره»، این نشان‌دهندۀ اهمیت زینت در زندگی دینی و اجتماعی مسلمانان است و می‌تواند به تفسیر بهتر زیبایی‌شناسی در اسلام کمک کند. در مجموع، آیۀ 14 سورۀ آل‌عمران به‌وضوح به تأثیر شهوات مادی در آدمی اشاره دارد و تأکید می‌کند که این جذابیت‌ها نه‌تنها بخشی از حقیقت انسانی است بلکه ابزاری برای آزمون نهایی در زندگی دینی و معنوی محسوب می‌شود. زینت‌های مادی و ظاهری باتأکیدبر زیبایی‌های باطنی و ایمان هم‌زمان است و درنهایت، هدف از این آزمایشات می‌تواند به رشد و تقویت ایمان انسان‌ها و آگاهی آن‌ها از دنیای پیرامون و طریقت درست زندگی بازگردد. درنهایت اینکه موضوع زینت و تجمل با مصادیق مختلف در قرآن مطرح شده است، اما تعاریف ارائه‌شده دراین بحث نشان می‌دهد که هیچ‌یک ازاین مصادیق نمی‌تواند دلیل روشنی بر تمایل مردان به زینت باشد. این امر به‌این دلیل است‌که تمایلات مادی دیگر مردان، مانع از تمرکز ایشان بر زینت می‌شود، به‌طوری‌که زینت زنان نیز به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مردان محسوب می‌گردد. در آیات مربوط‌به زینت، به‌جای استناد به خداوند، بااستفاده‌از فعل مجهول «زین»، صرفاً به‌وجود این جلوه‌گری‌ها اشاره شده و احتمالاً فاعل این جلوه‌گری‌ها، شیطان است، چنانکه در آیه‌ای دیگر نیز به‌این موضوع تأکید شده است: «و زین لهم الشیطان ما کانوا یعملون»¹⁸ (انعام/43/6)

v مظاهرگرایش به زینت در زنان

آیات قرآن به‌طورخاص بر زینت ظاهری زنان تأکید دارند و این موضوع نیازمند بررسی دقیق‌تری در زمینۀ محدوده‌های تعریف‌شده زینت زنان است. در دلالت نزول آیات برگرایش به زینت در زنان یعنی در نزول آیات شاید در تربیت زنان هنگام نزول آیات شرایطی وجود داشته و یا خطابات ناشی از تأثیرپذیری از محیط و جامعه آن زمان بوده که زنان در حلیه پرورش یافتهاند ویا تفاوت در فطرت، باعث نزول آیات شده است. در آیۀ 18 سورۀ زخرف بر زیورطلبی زنان «أَوَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي الْخِصامِ غَيْرُ مُبِين»؛ «آيا كسى را كه در زر و زيور زنانه رشد مي‌‌كند درحالى‌كه زنان قدرت گفتگو و بحث را ندارند؟». بابررسی این آیه می‌توان این‌چنین بیان کرد که زنان در محیطی از ناز، نعمت و زیور زندگی می‌کنند. این نکته در آثار لغویون و مفسران به وضوح مورد اشاره قرار گرفته است.

برخی از لغویون به‌این نکته پرداخته‌اند که واژه «يُنَشَّؤُا» به‌گونه‌ای معنا شده است‌که بر فطری بودن گرایش به زینت در زنان تأکید می‌کند. این فهم به‌این معنی است‌که علاقه و تمایل زنان به زیورآلات و زینت‌ها، نه‌تنها یک میل اجتماعی یا فرهنگی، بلکه امری ذاتی و فطری در وجود آن‌ها به‌شمار می‌آید. تحلیل آیۀ «أَوَ مَن يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ» (زخرف/18)، نشان می‌دهد که گرایش زنان به زینت، از منظر برخی مفسران و لغویان، دارای ریشه‌ای فطری است. واژۀ «يُنَشَّؤُ»؛ به‌معنای «ایجاد همراه با رشد و تربیت»، است (راغب اصفهانی، 1412: 807). براین اساس، برخی معتقدند خداوند زنان را با تمایل به زینت آفریده و محیط نیز به تقویت این گرایش کمک کرده است. این نگاه دلالت برآن دارد که زنان گویی در زینت پرورش یافته‌اند و این میل، چنان نهادینه است‌که در توصیف آن از تمثیل استفاده شده است. ازسوی‌دیگر، دیدگاه دوم ضمن پذیرش گرایش طبیعی، بر نقش تربیت و تأثیرات فرهنگی و اجتماعی در تشدید یا تعدیل این میل تأکید دارد. علامه عبدالله جوادی آملی، باتکیه‌بر این آیه تأکید می‌کند که گرایش به زینت فصل مقوم و ذاتی زن نیست و با تربیت صحیح قابل جهت‌دهی است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که این گرایش اگرچه ریشه در طبیعت زن دارد، اما شکل‌گیری و بروز آن تحت‌تأثیر عوامل محیطی و فرهنگی قرار می‌گیرد. درراستای بررسی قرآنی، آیات متعددی به هدایت این گرایش و جلوگیری از انحرافات ناشی‌از آن پرداخته‌اند. ازجمله آیۀ 31 سورۀ نور که می‌فرماید: «وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ... وَ لَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ»، زن را از آشکارسازی زینت خویش برای بیگانگان منع می‌کند. سیده‌نصرت امین‌ بیگم اصفهانی،‌ این نهی را ناشی‌از طبع آراستگی زنان دانسته‌اند که باید در محدودۀ خاص خود کنترل و مدیریت شود (امین، 1389، 12). «ابداء»، به‌معنای آشکارسازی است و براین اساس، نهی‌الهی ناظر به کنترل بروز بیرونی میل درونی است. آنچه آیۀ متعرض آن است، نه صرف وجود گرایش به زینت، بلکه چگونگی بروز و ابراز آن در سطح جامعه است. آیۀ دیگر که در همین راستا قابل‌بررسی است، آیۀ 33 سورۀ احزاب است: «وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى». واژۀ «تبرّج» به‌معنای اظهار زینت و جلوه‌گری است. این آیه نیز ضمن نهی از خودآرایی آشکار، بر ضرورت رعایت حدود اخلاقی و اجتماعی در تعاملات زن تأکید دارد. بدین‌سان، از مجموع این آیات می‌توان نتیجه گرفت که میل به زینت در زنان امری پذیرفته‌شده و فطری است، اما نیازمند جهت‌دهی در چارچوبی است‌که با اخلاق اسلامی و سلامت اجتماعی هم‌ساز باشد.

از منظر علل گرایش به زینت، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. نخست، برخی بر گرایش فطری و ذاتی زن به زینت تأکید دارند. براین‌اساس، زنان به‌واسطۀ لطافت روحی و جاذبه طبیعی، تمایل بیشتری به زیباسازی خود دارند. مخالفان این دیدگاه معتقدند که این گرایش ذاتی مطلق نیست و می‌توان آن را با تربیت صحیح تعدیل یا هدایت کرد (هاشمی‌رکاوندی، 1379: 222). افزون‌براین، تجربه نشان داده است‌که گرایش به زینت تنها محدود به زنان نیست و در مردان نیز به اشکال دیگری بروز می‌یابد. دومین دیدگاه، به نقش ضعف جسمانی و روحی زنان در برابر مردان اشاره دارد. براساس این نگاه، علاقۀ شدید زنان به زینت، نماد نوعی وابستگی به محیط و پرورش‌یافتگی در بستر زیبایی‌ها تلقی می‌شود. دیدگاه سوم، که مورد نقد بیشتری قرار دارد، گرایش به زینت را نتیجۀ نقصان عقلانی زنان می‌داند. اما این برداشت، ازسوی بسیاری از مفسران و روان‌شناسان دینی رد شده است، چراکه نمی‌توان علاقه به زیبایی را دلیلی بر ضعف عقل یا منطق دانست. همانگونه که ابوحیان، نیز تصریح می‌کند، نباید علاقه به زینت را معادل نقصان عقلانی دانست (ابوحیان، 1387: 363). براین‌اساس، گرایش به زینت امری چند‌علتی است‌که باید در پرتو تفاوت‌های طبیعی، فرهنگی و تربیتی موردتحلیل قرار گیرد (کریمی‌عقدا، حسینی‌زاده، 1400: 247).

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

گرایش به زینت، یکی‌از ویژگی‌های بنیادین فطرت انسانی، در متون دینی و مطالعات فرهنگی جایگاه برجسته‌ای دارد. قرآن‌کریم، به‌ویژه در آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف و آیۀ ۳۱ سورۀ نور، این گرایش را نه‌تنها تأیید می‌کند، بلکه با تبیین تفاوت‌های جنسیتی دراین زمینه، آن را در چارچوبی از هنجارهای اخلاقی و اجتماعی سامان می‌بخشد. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و استناد به تفاسیر معتبر، نشان‌دادکه زینت در قرآن مفهومی عام دارد که هم به مظاهر بیرونی مانند لباس و جواهرات اشاره دارد و هم به زیبایی‌های باطنی همچون ایمان و اخلاق. تمایز این واژه با مفاهیمی چون «حلیه» و «جمال»، چارچوبی نظری برای تحلیل تفاوت‌های جنسیتی در گرایش به زینت فراهم ساخت. گرایش به زینت در هر دو جنس، امری فطری است، اما نحوۀ بروز و شدت آن تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و نقش‌های جنسیتی متفاوت قرار دارد. قرآن در آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف، به گرایش طبیعی زنان به زینت اشاره دارد، اما هم‌زمان بر ضرورت تربیت و هدایت این میل درراستای ارزش‌های اخلاقی تأکید می‌کند. درمقابل، گرایش مردان به زینت بیشتر به‌شکل علاقه به نمادهای قدرت و ثروت به‌مانند طلا، نقره و دارایی‌های مادی ظاهر می‌شود. این تفاوت‌ها نه صرفاً ناشی‌از ساختار فطری، بلکه برخاسته از بافت فرهنگی جوامع مختلف نیز هستند. آیات قرآن با اصلاح کارکرد اجتماعی زینت، به‌ویژه در آیۀ ۳۱ سورۀ نور، نقش مهمی در بازتعریف هنجارهای اخلاقی و کنترل آسیب‌های ناشی‌از خودنمایی غیراخلاقی ایفاء کرده‌اند. تحلیل بافت اجتماعی-تاریخی نزول آیات نشان داد که در جامعۀ جاهلی، زینت برای زنان ابزاری جهت کسب توجه و اعتبار اجتماعی بود؛ وضعیتی که زمینه‌ساز انحرافاتی چون تبرج شد. قرآن با نزول آیاتی چون آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب و آیۀ ۳۱ سورۀ نور، این رفتارها را نقد و چارچوبی برای مدیریت اخلاقی گرایش به زینت ارائه کرد. برخلاف برخی قرائت‌های سنتی که گرایش زنان به زینت را ناشی از ضعف عقلانی می‌دانستند، نتایج این پژوهش نشان‌دادکه این میل بیشتر با نقش‌های اجتماعی، عاطفی و فرهنگی مرتبط است و درصورتی‌که به‌درستی هدایت شود، می‌تواند به تحکیم روابط خانوادگی و تقویت هویت معنوی بیانجامد. از مهمترین یافته‌های این تحقیق، تأکید قرآن بر تعادل میان زینت ظاهری و باطنی است؛ تعادلی که می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای جایگاه زن و تقویت بنیان خانواده ایفاء کند. همچنین، تحلیل مصادیق مدرن زینت همچون مدگرایی و جراحی‌های زیبایی نشان‌دادکه فشارهای رسانه‌ای و صنعتی، گرایش به زینت را از مسیر فطری و اخلاقی آن منحرف ساخته‌اند. قرآن باتأکیدبر پرهیز از تبرج و ترویج زیبایی درونی، چارچوبی برای بازگشت به تعادل میان زیبایی و معنویت فراهم می‌سازد. این مطالعه با رویکردی تلفیقی میان منابع سنتی و دیدگاه‌های نو، به بازتعریف گرایش به زینت در بستر فرهنگ قرآنی کمک کرده و زمینه‌ساز پژوهش‌های گسترده‌تر در حوزه‌های جنسیت، زیبایی‌شناسی و تربیت اسلامی شده است.

منابع

− ابراهیمی، قربان. (1400). بررسی نظر تفسیری علامه طباطبایی پیرامون مبانی تفاوت‌های زن و مرد باتأکیدبر آیۀ 18 سورۀ زخرف. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ تفسیر و زبان قرآن، دورۀ 10، شمارۀ 1؛ (پیاپی 19)، 60-43.

− ابراهیمی، قربان. حکیم، سیدمنذر. (1401). بررسی دیدگاه مفسران معاصر در تفسیر آیۀ ۱۸ سورۀ زخرف. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 13، شمارۀ 51، 26-7.

− ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. (1363). معجم مقاییس اللغه. ترجمۀ: عبدالسلام‌محمد هارون. چاپ‌ششم، قم: دفتر تبليغات اسلامی حوزۀ علميه قم.

− ابوحيان، محمدبن‌يوسف. (1387). البحر المحيط في التفسير. چاپ‌اول، بیروت: انتشارات دارالفكر.

− امین. نصرت‌بیگم. (1361). مخزن العرفان در تفسير قرآن (جلد13). چاپ‌دوم، اصفهان: انتشارات گلبهار.

− باشی‌زاده‌مقدم، مهرناز. راد، علی. (1396). زینت‌گرایی و جوانی از دیدگاه آیات قرآن. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-حدیث و اندیشه، دورۀ 12، شمارۀ 23، 61-47.

− جعفرى، محمدتقی. (1392). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه (مقدمه: رسالت انسانی و شخصیت علی(ع)، (جلد 1). چاپ‌دوم، مشهد: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار استاد علامه جعفری.

− جمشیدی، اسدالله. (1388). زن در فرهنگ و اندیشۀ اسلامی: جستاری در هستی‌شناسی زن. چاپ‌سوم، قم: مؤسسه آموزش و پژوهش امام‌خمینی(ره).

− جوادی‌آملی، عبدالله. (1400). زن در آینۀ جلال و جمال. ویراستار: محمود لطیفی‌، چاپ‌سی‌ویک، قم: انتشارات اسراء.

− جوهری، ابونصر. (1365). تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ. چاپ‌چهارم، بیروت: انتشارات دارالعلم للملایین.

− راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (1370). المفردات فی غریب القرآن. چاپ‌دوم، بیروت: انتشارات دارالعلم الشامیه.

− رفعت‌جاه، مریم. (1386). هویت انسانی زن در چالش آرایش و مد. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات راهبردی زنان، دورۀ 10، شمارۀ 38، 179-135.

− شاه‌عبدالعظیم، حسین. (1393). تفسیر اثنی عشری(جلد13). چاپ‌اول، تهران: انتشارات آذرنیا.

− شيبانى، محمدبن‌حسن‏. (1377). نهج‌البیان عن کشف معانی القرآن(جلد5). چاپ‌سوم، قم: نشر الهادى‏.

− طباطبایی، سيد محمدحسين. (1380). ترجمه تفسير الميزان (جلد 1). ترجمۀ: محمدباقر موسوی‌همدانی، چاپ‌چهاردهم،‌ قم: جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم‌، دفتر انتشارات اسلامی.

− طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (1393). ترجمه تفسیر جوامع الجامع (جلد1). چاپ‌هشتم، مشهد: ناشر پژوهش‌های اسلامی.

− عسکری‌یزدی، علی. موسوی، سیدعلی‌محمد. (1401). تحلیل مقایسه‌ای تفسیر آیات حجاب در تفاسیر الکشاف و المیزان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 13، شمارۀ 51، 204-189.

− کریمی‌عقدا، هادی. و حسینی‌زاده، سیدعلی. (1400). بررسی تفاوت‌های زن و مرد در اسلام و دلالت‌های آن در اهداف تربیتی عمومی رسمی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 8، شمارۀ 16، 274-264.

− گل‌محمدی، محمدتقی. کمالی، علیرضا (1397). بررسی حدود پوشش زنان در آیۀ اخفاء زینت. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات تفسیری، دورۀ 9، شمارۀ 33، 96-81.

− هاشمی‌رکاوندی، سیدمجتبی. (1379). مقدمه‌ای بر روانشناسی زن (با نگرشی علمی و اسلامی). چاپ‌سوم، قم: انتشارات شفق.

[1] . ما آنچه را روى زمين است زينت آن قرار داديم، تا آن‌ها را بيازماييم كه كدامينشان بهتر عمل مى‏كنند.

[2] . اينچنين براى هر امّتى عملشان را زينت داديم.

[3] . خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل‌هايتان زينت بخشيده...

[4] . مال و فرزند، زينت زندگى دنياست...

[5] . بلكه مقدارى از زيورهاى قوم را كه باخود داشتيم افكنديم...

[6] . «أَنْزَلَ... وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُه‏» خداوند از آسمان آبى فرستاد؛... و از آنچه (در كوره‏ها)، براى به‌دست آوردن زينت‌آلات يا وسايل زندگى، آتش روى آن روشن مى‏كنند نيز كف‌هايى مانند آن به‌وجود مى‏آيد.

[7] . عالِيَهُمْ ثِيابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَق‏ وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّ ... بر اندام آن‌ها [بهشتيان‏] لباس‌هايى است از حرير نازك سبز رنگ، و از ديباى ضخيم، و با دستبندهايى از نقره آراسته‏اند..

[8] . تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها و زيورى براى پوشيدن (مانند مرواريد)، از آن استخراج كنيد.

[9] . يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَق در آنجا با دستبندهايى از طلا آراسته مى‏شوند؛ و لباس‌هايى (فاخر)، به رنگ سبز، از حرير نازك و ضخيم، دربر مى‏كنند.

[10] . تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها... و وسايل زينتى استخراج كرده مى‏پوشيد...؛ ُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِير. آنان با دستبندهايى از طلا و مرواريد زينت مى‏شوند؛ و در آنجا لباس‌هايشان از حرير است.

[11] . جنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِير (پاداش آنان)، باغ‌هاى جاويدان بهشت است‌كه درآن وارد مى‏شوند در الى‌كه با دستبندهايى از طلا و مرواريد آراسته‏اند، و لباسشان درآنجا حرير است.

[12] . خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها... او شما را از يك نفس آفريد، و همسرش را از (باقيمانده گِل)، او خلق كرد.

[13] . اين فطرتى است كه خداوند، انسان‌ها را برآن آفريده.

[14] . محبت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌هاى ممتاز و چهارپايان و زراعت، درنظر مردم جلوه داده شده است.

[15] . ولى خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دل‌هايتان زينت بخشيده.

[16] . «وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِير» اوست كه بر بندگان خود، قاهر و مسلّط است؛ و اوست حكيم آگاه‏.

[17] . «وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْم‏» و (به يادآور)، هنگامى را كه شيطان، اعمال آنها [مشركان‏]، را در نظرشان جلوه داد.

[18] . و شيطان، هر كارى را كه مى‏كردند، در نظرشان زينت داد.

شارک

عنوان URL للمقالة

تحلیل گرایش‌ به زینت در زنان و مردان مبنی‌بر تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی با استناد به آیات ۱۸ زخرف و 31 نور

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية