زمینه های کاربست برنامه های هوش مصنوعی به منظور پشتیبانی تحصیلی از دانش آموزان ناتوان در یادگیری
الموضوعات :
زهرا اسدی
1
,
سجاد امینی منش
2
1 - گروه روانشناسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
2 - استادیار گروه روانشناسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
الکلمات المفتاحية: برنامه های هوش مصنوعی, پشتیبانی تحصیلی, دانش آموزان, ناتوان در یادگیری, تحلیل مضمون ,
ملخص المقالة :
توجه به مسائل دانش آموزان و برنامه ریزی برای حل مشکلات آموزشی آنها از مأموریت های اجتناب ناپذیر نظام آموزشی هر کشور محسوب می شود. در این خصوص ظهور فناوری های مدرن مانند هوش مصنوعی به نسبت زیادی توانسته اند برخی از مشکلات آموزشی دانش آموزان را با سرعت و سهولت بیشتری حل کنند. لذا تصمیم برای کاربست این فناوری به آسانی و بدون توجه موقعیت و شرایط حاکم بر جامعه معقول به نظر نمی رسد. توجه به این امر با در نظر گرفتن دانش آموزان ناتوان و کم توان در یادگیری نیازمند ملاحظات بیشتری است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف مطالعه و بررسی زمینه های کاربست برنامه های هوش مصنوعی به منظور پشتیبانی تحصیلی از دانش آموزان ناتوان در یادگیری، با رویکرد کیفی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه پژوهش شامل تمامی متخصصان، دانشگاهیان، پژوهشگران و افراد خبره بوده اند. از میان این افراد 29 نفر نمونه مورد بررسی را تشکیل داده اند و تعیین این افراد استفاده از تکنیک اشباع نظری بوده است. داده های این پژوهش با استفاده از تحلیل مضمون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته ها نشان داد که استفاده از هوش مصنوعی نیازمند وجود ضرورت های اثربخش، مشتمل بر «نهادمندسازی»، «کاربرمحوری» و «فراگیر بودن» می باشد. در این مسیر موانع کاربستی متعددی از جمله: «کاستی های ساختاری»، «نواقص رویه ای»، «خلاءهای علمی و تجربی» و »محدودیت های کاربران» می باشد. از دیگر مضامین پژوهش «پیامدهای دوگانه» بوده است که خود شامل «پیامدهای مثبت» و «احتمالات منفی» می باشد.
اهرمی، راضیه؛ شوشتری، مژگان؛ گلشنی منزه، فرشته؛ کمرزرین، حمید. (1390). اثربخشي آموزش دقت بر توانايي خواندن دانش آموزان نارساخوان دختر پاية سوم ابتدايي شهر اصفهان، روانشناسی افراد استثنایی، 3 (1)، 139- 152.
ایروانی، محمدحسین؛ میر، علی؛ سعادتمند منشادی، درسا. (1402). مرور سیستماتیک تاثیر هوش مصنوعی بر نظام های آموزشی جهان. 6 (69).
حنیفه، مینا. (1402). بررسی نقش هوش مصنوعی به عنوان ابزاری در جهت بهبود عملکرد تحصیلی در دانش¬آموزان با اختلال یادگیری ریاضی. تهران: سومین کنفرانس بین المللی و ششمین کنفرانس ملی مدیریت، روان شناسی و علوم رفتاری.
حنیفه زاده نودهی، فاطمه. (1402). استفاده از هوش مصنوعی و فناوری های نوین آموزشی در محتوای آموزشی مدارس. تهران: اولین کنفرانس بین المللی پژوهش های مدیریت، تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش.
رضایی، فهیمه؛ فقیه عبدالهی، احمد. (1402). بررسی کاربرد هوش مصنوعی در نظام تعلیم و تربیت. هشتمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش.
صفاری¬نیا، مهزاد. (1403). هوش مصنوعی و حق برآموزش کودکان. دوفصلنامه مطالعات فقه و حقوق رسانه، ۶ (۱)، 133- 152.
کافی، سید موسی؛ زینعلی، شینا؛ خسروجاوید، مهناز؛ میاه¬نهری، فریده. (1392). مقایسه¬ی ویژگی¬های رفتاری و رشد اجتماعی کودکان با و بدون ناتوانی یادگیری. ناتوانی های یادگیری، 2 (4)، 139- 124.
متقی دستنائی، افشین؛ کرمی، علی؛ پیری فتح‌آباد، میلاد. (1403). آسیب شناسی کاربردهای هوش مصنوعی در آموزش با استفاده از روش تحلیل سوآت. تعامل انسان و اطلاعات، 11 (2).
Ajani, O. A., Gamede, B., & Matiyenga, T. C. (2025). Leveraging artificial intelligence to enhance teaching and learning in higher education: Promoting quality education and critical engagement. Journal of Pedagogical Sociology and Psychology, 7(1), 54-69.
Bressane, A., Zwirn, D., Essiptchouk, A., Saraiva, A. C. V., Carvalho, F. L. C., Jorge Kennety Silva Formiga, Líliam César de Castro Medeiros, Rogério Galante Negri, Understanding the role of study strategies and learning disabilities on student academic performance to enhance educational approaches: A proposal using artificial intelligence, Computers and Education: Artificial Intelligence, Volume 6.
Dahri, N. A., Yahya., N, Al-Rahmi, W. M., Vighio, M. S., Alblehai, F., Soomro, R. B., Shutaleva, A. (2024). Investigating AI-based academic support acceptance and its impact on students’ performance in Malaysian and Pakistani higher education institutions. Education and Information Technologies, Volume 10, Issue 11.
Drigas, A., & Ioannidou, R. (2012). Artificial intelligence in special education: a decade review. International Journal of Engineering Education, 28, 1366-1372.
Drigas, A., & Ioannidou, R.-E. (2013). A review on artificial intelligence in special education. Communications in Computer and Information Science, 385–391.
Harry, A., Sayudin, S. (2023). Role of AI in Education. Injuruty: Interdiciplinary Journal and Humanity, 2 (3), 260- 268.
Lal, Rai., Saluja, N., Pimplapure, A. (2023). AI and Learning Disabilities: Ethical and Social. Educational Administration: Theory and Practice. Considerations in Educational Technology, 29 (4), 1-8.
Micheni, E., Machii, J., Murumba, j. (2024). The Role of Artificial Intelligence in Education. Information Technology, 7(1), 43-54.
Ouherrou, N., Elhammoumi, O., Benmarrakchi, F., & El Kafi, J. (2019). Comparative study on emotions analysis from facial expressions in children with and without learning disabilities in virtual learning environment. Education and Information Technologies, 24(2), 1777–1792.
Panjwani-Charani, S. & Zhai, X. (in press). AI for Students with Learning Disabilities: A Systematic Review. In X. Zhai & J. Krajcik (Eds.), Uses of Artificial Intelligence in STEM Education (pp. xx-xx). Oxford, UK: Oxford University Press.
Rello, L., Romero, E., Rauschenberger, M., Ali, A., Williams, K., Bigham, J. P., & White, N. C. (2018). Screening dyslexia for English using HCI measures and machine learning. Proceedings of the 2018 International Conference on Digital Health, 80–84.
Zvoncak, V., Mekyska, J., Safarova, K., Smekal, Z., & Brezany, P. (2019). New approach of dysgraphic handwriting analysis based on the tunable q-factor wavelet transform. In 2019 42nd International Convention on Information and Communication Technology, Electronics and Microelectronics (MIPRO).
| |||
Fields of application of artificial intelligence programs in order to support students with learning disabilities
| |||
Zahra Asadi1, Sajjad Amini Manesh=2
| |||
1. Master of Psychology, Department of Psychology, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
2.= Assistant Professor Department of Psychology, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran. | |||
|
|
Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1202557
DOI: https://doi.org/10.82548/bzkf-4j92 |
|
|
| ||
Article Information ABSTRACT | |||
Paying attention to students' problems and planning to solve their educational problems is one of the inevitable missions of the educational system of every country. In this regard, the emergence of modern technologies such as artificial intelligence have been able to solve some of the educational problems of students with greater speed and ease. Therefore, the decision to use this technology easily and without considering the situation and conditions governing the society does not seem reasonable. Paying attention to this matter, taking into account disabled and weak students in learning, requires more considerations. Based on this, the current research was conducted with a qualitative approach with the aim of studying and investigating the fields of application of artificial intelligence programs in order to support academically disabled students. The study population of the research included all specialists, academics, researchers and experts. Among these people, 29 people made up the sample under investigation and the determination of these people was using the theoretical saturation technique. The data of this research has been analyzed using thematic analysis. The findings showed that the use of artificial intelligence requires the existence of effective requirements, including "organization", "user-centered" and "comprehensiveness". In this way, there are many application obstacles, including: They are "structural deficiencies", "procedural deficiencies", "scientific and experimental gaps" and "user limitations". Another theme of the research was "dual consequences", which includes "positive consequences" and "negative possibilities". Keywords: artificial intelligence programs, educational support, students, learning disabled, thematic analy
| Article History: Received; 2025/04/09 Revised; 2025/05/12 Accepted; 2025/05/12 Published; 2025/07/01 | ||
Article Type: Research Article | |||
Subject Area: Psychology of Technology Communicationn | |||
=Corresponding Author: Sajjad Amini Manesh | |||
E-mail: sajadaminimanesh@gmail.com
| |||
ORCID:
| |||
Citation This Paper:Asadi, Zahra., & Amini Manesh, Sajad. (2025). Fields of application of artificial intelligence programs in order to support students with learning disabilities. Quareterly of Communicatons Psychology, 2(3), pp. 32-50. [In Persian] https://doi.org/10.82548/bzkf-4j92 | |||
Publisher: Islamic Azad University Press, Iran ISSN: 3092-6432 ISSN (Online): 3092-6440
|
Quarterly of Communications Psychology(CPQ) Summer 2025, Volume 2, Number 3, (pp. 32-50) |
| |||
زمینههای کاربست برنامههای هوش مصنوعی بهمنظور پشتیبانی تحصیلی از دانشآموزان ناتوان در یادگیری | |||
1.کارشناس ارشد روانشناسی کودکان استثنایی، گروه روانشناسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران. 2= استادیار گروه روانشناسی، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران. | |||
|
Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1202557
DOI: https://doi.org/10.82548/bzkf-4j92 |
|
|
|
| ||
اطلاعات مقاله چکیده | |||
تاریخ های مقاله: تاریخ دریافت؛ 02/01/1404 تاریخ بازنگری؛ 22/02/1404 تاریخ پذیرش؛ 22/02/1404 تاریخ انتشار: 10/04/1404 | توجه به مسائل دانشآموزان و برنامهریزی برای حل مشکلات آموزشی آنها از مأموریتهای اجتنابناپذیر نظام آموزشی هر کشور محسوب میشود. در این خصوص ظهور فناوریهای مدرن مانند هوش مصنوعی به نسبت زیادی توانستهاند برخی از مشکلات آموزشی دانشآموزان را با سرعت و سهولت بیشتری حل کنند. لذا تصمیم برای کاربست این فناوری به آسانی و بدون توجه موقعیت و شرایط حاکم بر جامعه معقول بهنظر نمیرسد. توجه به این امر با در نظر گرفتن دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری نیازمند ملاحظات بیشتری است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف مطالعه و بررسی زمینههای کاربست برنامههای هوش مصنوعی بهمنظور پشتیبانی تحصیلی از دانشآموزان ناتوان در یادگیری، با رویکرد کیفی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه پژوهش شامل تمامی متخصصان، دانشگاهیان، پژوهشگران و افراد خبره بودهاند. از میان این افراد 29 نفر نمونه مورد بررسی را تشکیل دادهاند و تعیین این افراد استفاده از تکنیک اشباع نظری بوده است. دادههای این پژوهش با استفاده از تحلیل مضمون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافتهها نشان داد که استفاده از هوش مصنوعی نیازمند وجود ضرورتهای اثربخش، مشتمل بر «نهادمندسازی»، «کاربرمحوری» و «فراگیر بودن» میباشد. در این مسیر موانع کاربستی متعددی از جمله: «کاستیهای ساختاری»، «نواقص رویهای»، «خلاءهای علمی و تجربی» و »محدودیتهای کاربران» میباشد. از دیگر مضامین پژوهش «پیامدهای دوگانه» بوده است که خود شامل «پیامدهای مثبت» و «احتمالات منفی» میباشد. واژگان کلیدی: برنامههای هوش مصنوعی، پشتیبانی تحصیلی، دانشآموزان، ناتوان در یادگیری، تحلیل تماتیک | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||
حوزه موضوعی: روانشناسی ارتباطات فناوری | |||
=نویسنده مسئول: سجاد امینی منش | |||
رایانامه: sajadaminimanesh@gmail.com | |||
ارکید: | |||
ناشر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی شاپا: 6432-3092 شاپا الکترونیکی: 6440-3092 | |||
استناد به این مقاله: اسدی، زهرا.، و امینی منش، سجاد. (1404). زمینههای کاربست برنامههای هوش مصنوعی بهمنظور پشتیبانی تحصیلی از دانشآموزان ناتوان در یادگیری. فصلنامه روانشناسی ارتباطات، 2(3)، صص. 32-50. https://doi.org/10.82548/bzkf-4j92 | |||
مقدمه و بیان مسئله
دستیابی به عملکرد تحصیلی مطلوب یک چالش چند وجهی است که مستلزم درک عمیق راهبردهای مطالعه و تعامل آنها با ناتوانیهای یادگیری است. پیگیری رویکردهای آموزشی مؤثر که نیازهای متنوع دانشآموزان را برآورده میکند، همچنان تلاش مستمری است که با ادغام همیشه در حال تکامل پیشرفتهای محاسباتی مشخص میشود (برسان و همکاران1، 2024: 1). بهنحوی که از چندین سال پیش محققان و متخصصان مختلف علوم محاسباتی شروع به مطالعه پیادهسازی تکنیکهای هوش مصنوعی در آموزش کردهاند (دریگاس و یوانیدو2، 2012: 1366). نتیجه بسیاری از پژوهشها حاکی از این است که تکنیکهای هوش مصنوعی در آموزش، محیط‌های یادگیری قدرتمند ایجاد میکنند و تجربیات تعاملی مثبتی را برای همۀ دانشآموزان افزایش میدهند (دریگاس و یوانیدو، 2012: 1366). با استفاده از هوش مصنوعی، دانش آموزان می توانند مهارتهای تفکر انتقادی و حل مسئله را که در قرن بیست و یکم ضروری است، توسعه دهند. علاوه بر این، هوش مصنوعی میتواند تجربیات یادگیری منحصر به فرد و جذابی را برای دانش آموزان فراهم کند. با این حال، ادغام هوش مصنوعی در آموزش نیز خطراتی را به همراه دارد، از جمله سوگیریهای احتمالی و مسائل مربوط به حریم خصوصی دادهها. بنابراین، ایجاد تعادل بین پیشرفت فناوری با ملاحظات سیاسی، اخلاقی و سایر ملاحظات اضطراری برای استفاده کامل از هوش مصنوعی برای افزایش آموزش بسیار مهم است (میچنی و همکاران3، 2024: 51).
اوهرو و همکاران4 (2019)، نشان دادند که ناتوانیهای یادگیری، دانشآموزان را در طیف گستردهای از مهارتهای تحصیلی تحت تاثیر قرار میدهد، و میتواند بر احساسات و تواناییهای اجتماعی آنها نیز تاثیر بگذارد. تحقیقات نشان داده است که دانشآموزان دارای ناتوانیهای یادگیری احساسات منفی بیشتری مانند افسردگی و تنهایی را نسبت به همتایان خود بدون اختلال یادگیری تجربه میکنند. بنابراین، حمایت از آنها در غلبه بر نیازهای تحصیلی خود، بر رشد اجتماعی و عاطفی آنها تأثیرات مثبتی دارد. بنابراین، تجهیز مکانها و فضاهای آموزشی به ابزارهای پیشرفتهای مانند برنامههای کاربردی هوش مصنوعی یک جهتگیری معقولی تلقی میشود تا به این شیوه به آنها کمک کند تا نیازها و استراتژیهای منحصر به فرد این دانشآموزان را برای برآورده کردن آنها شناسایی کنند. ناکامیهای تحصیلی دانشآموزان ناتوان در یادگیری بر وضعیت عاطفی آنها تأثیر میگذارد، و استفاده از هوش مصنوعی برای حمایت از آنها میتواند به کاهش احتمال افسردگی یا تنهایی این دانش آموزان کمک کند (پنجوانی- پارانیا و ژی5، 2023: 2).
هوش مصنوعی دارای ظرفیت مناسبی برای توسعۀ آموزش در غالب زمینهها و برای همه افراد است. بهنحوی که عدم دسترسی یکپارچه به واسطههای آموزشی (از قبیل منابع انسانی آموزشدهنده و تجهیزات کمک آموزشی مناسب) و همچنین متعدد بودن روشهای آموزش کودکان و رویکردهای آموزشی، استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی را موجه و مفید کرده است. قرار گرفتن کودکان ناتوان در یادگیری در معرض فناوریهای آموزشی هوش مصنوعی میتوان محدودیت امکانات و منابع را بهمیزان زیادی جبران نماید و بخش قابلتوجهی از نیازهای این افراد را پوشش دهد. لذا مسئلهای که در این میان برجسته است، رویهها و شگردهای استفاده از این فناوریها در مراکز آموزشی ایران میباشد. بهعبارت دیگر جهت نیل به وضعیتی که در آن کودکان ناتوان در یادگیری، با استفاده از فناوری هوش مصنوعی بتوانند همانند کودکان عادی مشمول اهداف و مقاصد آموزش قرار بگیرند، چه موانعی و محدودیتهای وجود دارد؟ و برای مرتفع نمودن آنها چه اقداماتی لازم است؟. بنابراین پژوهش حاضر ، پس از معرفی توانمندیهای فناوری هوش مصنوعی، بهصورت مشخص بهدنبال چگونگی کاربست برنامههای کاربردی هوش مصنوعی به منظور پشتیبانی تحصیلی از دانشآموزان ناتوان در یادگیری میباشد.
پیشینه تجربی پژوهش
متقی دستنائی و همکاران (1403)، معتقدند که جهت استفاده از هوش مصنوعی در آموزش معاصر هم فرصتها و هم تهدیدهایی وجود دارد. از جنبههای مختلف به نظر می‌رسد که هوش مصنوعی حالتی تبلیغاتی دارد، اما مانند سایر حوزههای تبلیغاتی، پتانسیل رشد با کاربردهای مشخص در فعالیتهای آموزشی و یادگیری را دارد و چنین نتیجه میگیرند که آگاهی از هوش مصنوعی و مطالعه در مورد نقش هوش مصنوعی در آموزش خطر جایگزینی آموزش مصنوعی بهجای استفاده از هوش مصنوعی در آموزش را کمرنگتر خواهد کرد. صالحنژاد و همکاران (1403) نشان دادند که پیشایندهای بهکارگیری هوش مصنوعی در نظام آموزش‌وپرورش کشور شامل توانمندسازی معلمان، زیرساختهای فنی و پذیرش امنیت داده و پیامدهای آن شامل کیفیت آموزش، کیفیت ارزشیابی و خلق یاددهی/یادگیری بود است. ایروانی و همکاران (1402)، بر اهمیت و نقش فراگیر هوش مصنوعی در نظامهای تعلیم و تربیت تأکید کردهاند و چنین استدلال میکنند که در زمینه آموزش با هوش مصنوعی، تعداد زیادی پروژه و سیستم موفق وجود دارد که بهبود فرآیند آموزش و یادگیری را تسهیل کردهاند.
حنیفهزاده نودهی (1402) به این نتیجه دست یافت که از طریق ارائه محتواهای تعاملی، بازیهای آموزشی و ویدیوهای آموزشی در محتوای آموزشی، فناوریهای هوش مصنوعی به افزایش تمرکز و توجه دانشآموزان و تحول مثبت در فرآیند یادگیری آنها کمک نمایند. رضایی و عبدالهی (1402)، نشان دادند که علاقه و تاثیر تحقیقات هوش مصنوعی در حوزه آموزش و پرورش، پیوسته در حال افزایش است. در همین راستا حنیفه (1402)، چنین استدالال کرده است که کودکان مبتلا به اختلال یادگیری با اینکه دارای هوش معمولی هستند در فرآیندهایی مانند گوش دادن، خواندن، نوشتن یا شمارش اعداد دچار مشکل میشوند. گوناگونی رفتارها و پیچیدگی شرایط در افراد با اختلال یادگیری، موجب دشواری طبقهبندی رسمی این اختلالها شده است. وی برای حل این دشواری، شناسایی نیازها و توانمندیهای دانشآموزان، شخصیسازی آموزش با توجه به ویژگیهای هردانشآموز، ایجاد تجربههای یادگیری متمایز و جذاب با استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی و ارتقا مهارتهای مسئلهگری وتفکر انتقادی در دانشآموزان را مورد تأکید قرار داده است. وی همچنین تاثیرات اجتماعی و فرهنگی هوش مصنوعی در آموزش و یادگیری را بهعنوان نکتهای مهم شمرده و اهمیت مساویسازی فرصتهای آموزشی و ایجادتوازن در دسترسی به آموزش را ضروری عنوان نموده است.
یافتههای برسان و همکاران (2024) حاکی از این است که با بهکارگیری چارچوب از قبل تعریف شدۀ هوش مصنوعی، مربیان میتوانند تصمیمات آگاهانهای برای سفارشی کردن رویکردهای آموزشی بگیرند که با پروفایلهای شناختی منحصر به فرد دانش آموزان هماهنگ باشد. از طریق مداخلات شخصی که توسط الگوهای شناخته شده هدایت میشوند، فرآیندهای تحصیلی فراگیرتر و موثرتر میشود و همه یادگیرندگان صرف نظر از زمینههای شناختی یا چالشهای یادگیری میتوانند از آن بهرهمند شوند. دهری و همکاران6 (2024) به این نتیجه رسیدندکه اهداف رفتاری دانشآموزان در تعیین پذیرش ابزارهای هوش مصنوعی بسیار مهم است. این نتیجه با مدل‌های پذیرش فنآوری تثبیت‌شده مطابقت دارد و اهمیت مقاصد کاربر در شکل‌دهی به پذیرش فناوری را برجسته میکند. علاوه بر این، آنها نشان دادند که یک همبستگی مثبت بین پذیرش ابزار هوش مصنوعی و رضایت دانشآموز در همه موارد مشاهده شد که نشان‌دهنده تأثیر مثبت پذیرش فناوری بر تجربیات آموزشی کلی است. یافتههای مطالعۀ پنجوانی- چارنیا و ژایی7 (2023)، پتانسیل هوش مصنوعی را در حمایت از دانشآموزان ناتوان در یادگیری را نشان داد. آنها به این نتیجه رسیدند که جهت پشتیبانی از دانشآموزان دارای مشکلات یادگیری با استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی، خلاءهای تحقیقاتی زیادی وجود دارد.
مرور ادبیات پژوهش
از نظر هامن و همکاران8 (2003)، ناتواني يادگيري يك اصطلاح عام است كه به گروهي ناهمگن از اختلالات اطلاق ميشود و بهصورت دشواريهاي جدي در اكتساب و كاربرد گوش دادن، حرف زدن، خواندن و نوشتن، استدلال كردن، يا ناتوانيهاي رياضي تظاهر ميكند (اهرمی و همکاران، 1390: 140).كودكان مبتلا به اختلال يادگيري دامنه توجه كوتاهي دارند، از عزت نفس پاييني برخوردارند، در ارتباط با اعضاي خانواده، اطرافيان و مردم مشكل دارند و به آساني ناكام ميشوند (کافی و همکاران، 1392: 125). مطابق تعریف انجمن آموزش افراد داری معلولیت9 آمریکا (2007)، ناتوانیهای یادگیری شامل هیچگونه مشکل یادگیری نمیشود که ممکن است ناشی از ناتوانیهای بینایی، شنوایی، عاطفی یا حرکتی باشد، و همچنین شامل هرگونه مشکل یادگیری که ممکن است ناشی از آسیبهای محیطی، فرهنگی یا اقتصادی باشد. ناتوانیهای یادگیری که به عنوان اختلالات رشد عصبی نیز شناخته میشوند، توسط عوامل ژنتیکی یا عصبی زیستی ایجاد میشوند که عملکرد مغز را تغییر میدهند. اختلالی که بر یک یا چند فرآیند اساسی روانشناختی درگیر در درک یا استفاده از زبان، گفتاری یا نوشتاری تأثیر میگذارد، که میتواند منجر به مشکلات در گوش دادن، فکر کردن، صحبت کردن، خواندن، نوشتن، املا یا انجام محاسبات ریاضی شود. این اختلالات عبارتند از نارساخوانی، حداقل اختلال عملکرد مغز، آسیب مغزی، ناتوانی های ادراکی و آفازی رشدی (قانون آموزش افراد دارای معلولیت، 2007).
معلمان به دانشآموزان دارای ناتوانیهای یادگیری در کلاس کمک میکنند، اما از آنجایی که اختلال یادگیری هر دانشآموز متفاوت است، رفع نیازهای هرکدام از آنها در کلاس میتواند دشوار باشد. در نتیجه، برای کمک به آنها در شناخت نیازهای منحصر به فرد هر دانش آموز و ایجاد راههایی برای رفع آنها، معلمان به فناوریهای پیچیده مانند برنامههای کاربردی هوش مصنوعی نیاز دارند (ری10، 2023: 1).
هوش مصنوعی بهعنوان یکی از فناوریهای پیشرفته، میتواند در فراهم آمدن شرایط بهتری برای آموزش و یادگیری دانشآموزان نقش مهمی ایفا کند. سیستمهای هوش مصنوعی میتوانند با تجزیه و تحلیل اطلاعات بزرگ و بهبود توانایی ارزیابی دانشآموزان، فرصتهای بیشتری برای شخصیسازی آموزش فراهم کنند (حنیفهزاده نودهی، 1402: 2). یکی از ابزارهای مهم و کاربردی هوش مصنوعی در آموزش رباتها میباشد. بهنحوی که توانايیهای حل مسئله، مهارتهای گروهی و همکاری، از جمله مزايای استفاده از رباتها بهعنوان ابزاری برای پیشرفت در آموزش است. پژوهشگران معتقدند که استفاده از رباتها در فعالیتهای آموزشی مختلف، کودکان را تشويق به تبديل شدن به عضو گروه میکند و به آنها در بهبود مهارتهای حل مسئله کمک میکند. علاوهبراين، استفاده از رباتها بهعنوان ابزاری برای آشنايی بیشتر دانشآموزان با علوم و بهبود مهارتهای تحلیلی آنها نیز مفید است. همچنین، رباتها بهعنوان معلم، دوست و راهنمای آموزش زبان خارجی برای کودکان استفاده میشوند که در کشورهايی که معلمان مجرب در اين حوزه کم هستند، بسیار حائز اهمیت است (صفارینیا، 1403: 140).
دریگاس و یوانیدو11 (2013) بر این باورند که اگرچه هوش مصنوعی ممکن است برای آزمایش یا تشخیص نارساخوانی و همچنین علائم اختلالات دیگر از جمله دامنه توجه ضعیف استفاده شود. بنابراین هوش مصنوعی این توانایی را دارد که بهطور خودکار به مطالب امتیاز دهد، چالشهای خواندن و نوشتن افراد ناتوان در یادگیری را تعیین کند، پروفایلهای روانشناختی برای این افراد ایجاد کند و مسائل املایی آنها را ارزیابی کند. اما تمرکز اصلی برخی از مطالعات (رلو و همکاران12، 2018؛ زوونچاک و همکاران13، 2019) غربالگری و تشخیص ناتوانی در یادگیری است. اگرچه غربالگری و تشخیص مهم هستند، اما استفاده از آنها برای معلمان بهمنظور حمایت از دانشآموزان دارای معلولیت و ایجاد طرحهای درسی فردی برای آنها کافی نیست. با توجه به ادبیات موجود، برخی از برنامه‌ها مانند سیستمهای آموزشی هوشمند ممکن است توسعه مهارتهای اجتماعی، گفتار درمانی و بازخورد شخصی را ارائه دهند.
استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی در آموزش همیشه با خوشبینی همراه نبوده است. برخی از پژوهشگران و صاحبنظران این حوزه بکارگیری این فناوریها را مشروط به رعایت برخی از جوانب نمودهاند. این افراد معتقدند که علیرغم اینکه استفاده از هوش مصنوعی در آموزش مزایای زیادی دارد، چالش‌ها و نگرانیهای متعددی نیز وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. موسسات باید به دقت هزینهها و مزایای اجرای سیستمهای هوش مصنوعی را در کلاسهای درس خود در نظر بگیرند و اطمینان حاصل کنند که اقدامات مناسبی را برای محافظت از حریم خصوصی دانشآموزان و جلوگیری از سوگیری انجام میدهند. با ایجاد تعادل بین مزایا و چالشهای هوش مصنوعی در آموزش، می‌توانیم تجربه یادگیری شخصی‌تر، کارآمدتر و مؤثرتری را برای همه دانشآموزان ایجاد کنیم (هری و سیدین14، 2023: 265). برخی دیگر بر این باورتد که اطمینان از استفاده اخلاقی و فراگیر از فناوریهای هوش مصنوعی مستلزم سیستمهای پشتیبانی قوی برای مربیان، توسعه حرفهای مداوم و تعهد به پر کردن شکاف دیجیتال است. در این راستا لازم است متصدیان و متولیان این امر به تأثیرات بلندمدت هوش مصنوعی بر رشد جامع دانشآموزان و ادغام مؤثر فناوری با آموزش متمرکز باشند. با ایجاد تعادل بین نوآوری و ملاحظات اخلاقی، می‌توانیم از پتانسیل کامل هوش مصنوعی برای بهبود نتایج آموزشی و ایجاد یک محیط یادگیری فراگیرتر و مؤثرتر استفاده کنیم (آجانی و همکاران15، 2025: 66).
روش پژوهش
این پژوهش با رویکرد کیفی و به روش تحلیل تماتیک انجام شده است. جامعه آماری شامل تمامی صاحبنظران دانشگاهی، پژوهشگران، متخصصین حوزههای فنآوری اطلاعات، مدیران مراکز آموزشی و توانبخشی بوده است. دادهها از طریق اجرای مصاحبههای نیمهساختاریافته جمعآوری شده است و مصاحبهشوندگان با روش نمونهگیری هدفمند از نوع گلولهبرفی و حداکثر تنوع استفاده شده است. این اطلاعات تا جایی ادامه یافت که محقق به اشباع نظری دست یافته است و تعداد 31 نفر نمونه مورد مطالعه پژوهش را شامل شدند. پس از خاتمۀ فرآیند گردآوری دادهها پژوهشگران، جستجو در نظرات و عقاید مشارکتکنندگان را آغاز نمودند و در قالب روش کلایزی بهعنوان یکی از رایجترین شیوههای تحلیل دادههای مصاحبهای، دادههای مورد نظر را تحلیل نمودند. مراحل انجام تحلیل در روش تحلیل کلایزی شامل؛ 1) بازخوانی کردن اظهارات شرکتکنندگان پژوهش؛ 2) شناسایی نکات اساسی مربوط به بسترهای استفاده از هوش مصنوعی برای کودکان کمتوان و ناتوان با رجوع مکرر به متن مصاحبهها؛ 3) فهم و شناسایی معناهای مستفاد از اظهارات مشارکتکنندگان در خصوص تجربیات و نظرات آنان از هوش مصنوعی در آموزش افراد کمتوان و ناتوان در یادگیری؛ 4) شناسایی مضامین و درونمایهها؛ 5) ارائه توصیف مضامین ناظر بر زمینههای استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی در آموزش ناتوانان و کمتوانان یادگیری؛ 6) فشردهسازی توصیفات از تجارب عملی و نظری مشارکتکنندگان؛ 7) به اشتراکگذاری مضامین استخراج شده با هفت نفر از مشارکتکنندگان و سادهسازی و تشریح آن بهمنظور ارزیابی مشابهت و یکسانی تجارب نظری و عملی آنها با مضمونها و مفاهیم ارئه شده (بازرگان، 1389). در جدول شماره (2) مشخصات مصاحبهشوندگان ارائه شده است.
[1] Bressane et al.
[2] Drigas and Ioannidou
[3] Micheni et al.
[4] Ouherrou et al.
[5] Panjwani-Charania and Zhai
[6] Dahri et al.
[7] Panjwani-Charania and Zhai
[8] Hamman at al.
[9] Individuals with Disabilities Education Act
[10] Rai
[11] Drigas and Ioannidou
[12] Rello et al.
[13] Zvoncak et al
[14] Harry and Sayudin
[15] Ajani et al.
جدول شماره 1. مشخصات مشارکتکنندگان پژوهش
ردیف | نام/ نام مستعار | تحصیلات | زمینه کاری | ردیف | نام/ نام مستعار | تحصیلات | زمینه کاری |
1 | قادری | دکتری روانشناسی بالینی | پژوهشگر | 16 | ابوترابی | دکتری روانشناسی تربیتی | معلم آموزش ابتدایی |
2 | عبدالجبار | دکتری مشاوره | معلم | 17 | برغمدی | دکتری روانشناسی کودکان استثنایی | استاد دانشگاه |
3 | سونیا | کارشناسی ارشد مهندسی آی- تی | مدیر مرکز پیشدبستانی | 18 | جلالی | کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی | معلم |
4 | معروفی | دکتری مددکاری اجتماعی | مدیر کلینیک مددکاری | 19 | قهرمان | کارشناس ارشد گفتار درمانی | کارمند بهزیستی |
5 | سنگین استادی | کارشناسی ارشد مددکاری اجتماعی | معاونت آموزشی دانشگاه | 20 | سراج | دکتری مهندسی کامپیوتر | پژوهشگر |
6 | بزیک | دکتری علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) | معلم- مدیر مرکز مشاوره | 21 | پورمند | کارشناس ارشد علوم تربیتی | مربی مهدکودک |
7 | یاسین | دکتری آی تی | استادیار دانشگاه | 22 | کمالی | کارشناسی ارشد روانشناسی | مربی مهد کودک |
8 | حیدری | دکتری مهندسی کامپیوتر | مدیر روابط عمومی دانشگاه | 23 | میرزایی | دکتری علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) | دبیر آموزش و پرورش |
9 | بختیاری | کارشناس ارشد علوم تربیتی | معلم | 24 | هاشمیان | دکتری علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) | دبیر آموزش و پرورش |
10 | پارسا | دکتری روانشناسی تربیتی | مدیر مرکز بهزیستی | 25 | بنداد | کارشناس ارشد علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) | دبیر آموزش و پرورش |
11 | صالحزاده | دکتری روانشناسی تربیتی | استادیار داشگاه | 26 | بهنیازاده | کارشاس ارشد مدیریت آموزشی | مدیر مدرسه |
12 | عبدالهی | دکتری فناوری ارتباطات و اطلاعات | مرکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان | 27 | عزیزپور | کارشناس ارشد علوم تربیتی (تکنولوژی آموزشی) | دبیر آموزش و پرورش |
13 | محمودی | کارشناسی ارشد مشاوره | دبیر آموزش و پرورش | 28 | سپهوند | دکتری روانشناسی بالینی | کلینیک مشاوره |
14 | عباسآبادی | دکتری علوم تربیتی (برنامهریزی آموزشی) | مدرس دانشگاه | 29 | محمدی | کارشناسی ارشد علوم کامپیوتر | دبیر هنرستان |
15 | خدایاری | دکتری علوم کامپیوتر | معاونت فناوری اطلاعات اداره آموزش و پرورش |
|
|
|
|
یافتههای پژوهش
تحلیل دادههای پژوهش حاکی از سه (3) مضمون اصلی، ده (10) مقوله و 51 عبارت مفهومی بوده است. بنابر این یافتهها در یک نگاه کلی، استفاده از فنآوری هوش مصنوعی برای پشتیبانی از دانشآموزان و کودکانی که فاقد توانایی لازم برای یادگیری هستند در زمینههایی قابل بحث و پیگیری است که بر مبنای آن «ضرورتهای اثربخش»، «موانع کاربستی»، «پیامدهای دوگانه»، «اعتبار دادهها» حاکم بر شرایطی است که آموزش و پرورش مطلوب و سازنده را محقق میکند. این یافتهها پس از تحلیل دادههای میدانی (با استفاده از روش کُدگذاری استراوس و کوربین) حاصل شده است.
ضرورتهای اثربخش
این مضمون ناظر بر این مسئله است که کاربست هوش مصنوعی در امر آموزش، نیازمند فراهم بودن مقدماتی است که به واسطۀ آنها اثربخش بودن استفاده از این فناوری مدرن را تضمین میشود. بهبیانی دیگر، هدف از ضرورتهای اثربخش مشخص نمودن رویههایی است که تحقق اهداف را ممکن مینمایند. مقولههای این مضمون عبارت از «نهادمندسازی»، «کاربرمحوری» و «فراگیر بودن» میباشد. قبل از تشریح مقولههای مورد نظر، لازم بهذکر است که بنابر دادههای پژوهش مضامین، مقولهها و مفاهیم مورد بررسی از جانب جامعه مورد مطالعه با تمرکز ویژه بر کودکان و دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری مورد عنایت قرار گرفته است. خلاصه این مضمون در جدول شماره 2 ارائه شده است.
جدول شماره 2. مفاهیم و مقولههای مضمون ضرورت های اثربخش
مضامین اصلی | مقولهها | مفاهیم |
ضرورتهای اثربخش | نهادمندسازی | موجودیت محتوای آموزشی متناسب با نیازها، توانمندی دانشی متصدیان، فراهم بودن زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری، تعریف مرجع وضعکنندۀ قواعد و استانداردها، امکان مدیریت مؤثر آموزش |
کابرمحوری | همسو بودن آموزش با سطح هوش کاربران، توسعۀ ابزارهای دریافت بازخورد در سطح فرد، کاربر محور بودن وسایط آموزشی، امکان ارزیابی مستمر در فرآیند آموزش، تنوع و انعطاف در ارائه آموزش، لحاظ نمودن پروتکلهای امنیت حریم خصوصی | |
فراگیر بودن | تسهیل دسترسی به پلتفرمها، لحاظ نمودن توان مالی کاربران، قابلیت بکارگیری در موقعیتهای مختلف جغرافیایی، لحاظ نمودن مؤلفههای اجتماعی- فرهنگی و سیاسی جامعه مخاطب |
مأخذ: یافتههای پژوهش
نهادمندسازی
دادههای پژوهش حاکی از این است که کاربست هوش مصنوعی بهمنظور پشتیبانی از کودکان ناتوان و کمتوان در یادگیری نیازمند وجود فضایی است که چارچوبهای آن مشخص و قابل رصد باشد. به عقیده افراد موردمصاحبه محتواهای آموزشیای که از دریچه هوش مصنوعی کودکان و دانشآموزان کمتوان یا ناتوان در معرض آن قرار میگیرند، ضروری است که متناسب با نیازهای جامعۀ هدف بهصورت ویژه و تمامی دانشآموزان بهصورت عام باشد. دادههای پژوهش حاکی از این است که عدم هماهنگی محتواهای آموزشی با نیازهای موجود اثربخش بودن آموزش و یادگیری را مختل مینماید. در این راستا توانمندی دانش متصدیان و کسانی که در رویه ارائۀ آموزشها نقش دارند، نیز مهم و حساس محسوب شده است. علاوه بر این، فراهم بودن زیرساختهای نرمافزاری و سختافزاری موضوعی است که بدون وجود آنها نمیتوان اثربخش بودن نهادمند کاربست هوش مصنوعی در آموزش را انتظار داشت. مزید بر این موارد تعریف مرجع وضعکنندۀ قواعد و استانداردها و امکان مدیریت مؤثر آموزش از دیگر ضرورتهایی است که اثربخشی آموزش بهمیانجی هوش مصنوعی وابستگی زیادی به آنها دارد. در این خصوص نظر یکی از افراد مورد مصاحبه برای نمونه ارائه میشود:
"...دانشآموزی که مشکل یادگیری نداره بالاخره آموزش لازم دریافت میکنه، زیرساخت مناسب و مواد مناسب و مقررات مناسب برای استفاده از هوش مصنوعی برای اون دسته از افرادی که توانمندی یادگیری آنها پایینه ضروریه .. اگر ما بخواهیم آموزشهایمان اثر داشته باشه باید به این مسائل بهصورت خیلی جدی توجه بشه ..."
کاربرمحوری
کاربرمحوری به انجام اقداماتی اشاره دارد که بهصورت مستقیم کودکان کمتوان یا ناتوان در یادگیری را بهعنوان جامعۀ هدف در نظر میگیرد. دادههای پژوهش حاکی از آن است که برای اینکه بتوان استفاده از هوش مصنوعی در آموزش کودکان مورد نظر را بهصورت اثربخش بکار گرفت، لازم است تا به مقتضیات و نیازهای متنوع این افراد توجه ویژهای بشود. عقیده غالب مشارکتکنندگان پژوهش بر این بوده است که جهت توانمندسازی کودکان ناتوان و کمتوان در یادگیری همسو نمودن محتواهای آموزشی با سطوح هوش این افراد ضرورتی انکارناپذیر دارد. بحث حاضر با بهحساب آوردن تکنیکها و فنون نوین آموزشی ویژه این کودکان قابل طرح است. از موارد مدنظر در این رابطه میتوان به مواردی از قبیل توسعۀ ابزارهای دریافت بازخورد در سطح فرد، امکان ارزیابی مستمر در فرآیند آموزش، تنوع و انعطاف در ارائه آموزش، لحاظ نمودن پروتکلهای امنیت حریم خصوصی اشاره نمود. نظر یکی از مصاحبهشوندگان در این رابطه به شرح زیر است:
"... ما زمانی که از هوش مصنوعی بر آموزش صحبت میکنیم، طبیعتاً آموزش دغدغۀ اولیۀ ماست و جایی که کودکان ناتوان در یادگیری هم کنار این بیاد، مسئلۀ ما عمیقتر میشود. پس اولویت اساسی و نخستین ما برای اینکه بتوانیم بهترین بازخورد و نتیجه ممکن را بگیریم اینه که پروسۀ آموزش و ارزیابی و غیره را متناسب با توانایی این کودکان در نظر بگیرم، اگر واقعاً هدف ما رفع مسئله و مشکل این کودکان باشد ...."
فراگیر بودن
«فراگیر بودن» فناوری هوش مصنوعی یکی دیگر از مقولههایی است که اثربخش بودن آموزش را تحت تأثیر قرار میدهد. دادههای پژوهش نشان داد که دسترسی آسان و بدون محدودیتهای فنی و تکنیکی برای کودکات ناتوان و کمتوان در یادگیری از اهمیت بالایی برخوردار است. از فراگیر بودن معانیای همچون توزیع عادلانۀ امکانات آموزشی و عدالت فضایی در آموزش نیز مستفاد میشود. بهزعم تعدادی از مشارکتکنندگان پژوهش؛ از آنجا که کاربران این آموزشها افرادی هستند که آموزشپذیری آنها در سطح پایینی قرار دارد، کاربست هوش مصنوعی برای پشتیبانی از آنها نیازمند اتخاذ تدابیری است که با اتکا به آن امر یادگیری برای این افراد دارای جذابیت و تنوع باشد، لذا زمانی که دسترسی به این آموزشها با وقفه و دشواری صورت بگیرد، یادگیری این افراد رشد معناداری نخواهد کرد. علاوه بر این در نظر گرفتن جوانب اقتصادی کاربران و مراکزی که تصدی امکانات مورد نیاز را برعهده دارند، از موارد مهمی دیگری است که فراگیر بودن فناوری مورد نظر را تعیین مینماید. در مجاورت چنین ضرورتهایی توجه به مسائل جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و غیره نیز از موارد مورد تأکید افراد مصاحبهشونده بوده است. در خصوص موارد مطرح شده نظر یکی از مصاحبهشوندگان بهعنوان نمونه در ادامه نقل میگردد:
"... استفاده از هوش مصنوعی برای آموزش اختصاصی کودکان با نیازهای خاص مثلاً مثل استفاده از چت جیپیتی نیست که من و شما براحتی میتونیم ازش استفاده کنیم، چون افرادی که ازش استفاده میکنند خیلی از توانمندیهای ارتباطی لازم رو ندارند، پس بایستی شرایط ویژه و شرایطی که این افراد در آن بزرگ شدهاند رو در نظر گرفت و اینم بگم بایستی دسترسی این افراد در اکثر مواقع راحت باشه تا از یادگرفتن زده نشن ..."
موانع کاربستی
به گواه دادههای پژوهش، شرایط و موقعیت حاکم بر جامعه همواره در مسیری نیست که بتوان به سهولت فناوری هوش مصنوعی را در راستای پشتیبانی از دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری به خدمت گرفت. اکثر مصاحبهشوندگان موانع متعددی را ارائه میکنند که کاربست این فناوری را بهصورت جدی محدود مینماید. مقولههای مرتبط با این مضمون عبارت از «کاستیهای ساختاری»، «نواقص رویهای»، «خلاءهای علمی و تجربی» و «محدودیتهای کاربران» میباشد. خلاصه این مضمون و مقولههای مرتبط با آن در جدول زیر ارائه شده است.
جدول شماره 3. مفاهیم و مقولههای مضمون موانع کاربستی
مضامین اصلی | مقولهها | مفاهیم |
موانع کاربستی | کاستیهای ساختاری | عدم کفایت زیرساختهای ارتباط الکترونیکی، فقدان عدالت آموزشی در سطح کشور، پایین بودن دانش و آمادگی الکترونیکی، پایین بودن سواد رسانهای مدیران و آموزگاران، ناهمخوانی محتواهای آموزشی موجود با توانایی دانشی یادگیرندگان |
نواقص رویهای | فقدان نهاد متولی، کمرنگ بودن حمایتهای نظام آموزشی، کمبود منابع انسانی حرفهای و آموزش دیده، ضعف مدیریت دانش، فقدان مکانیزمهای سنجش توان یادگیری پیش از آموزش، سلیقهای بودن آموزش مهارتهای زندگی، عدم تجهیزات مکمل آموزش کودکان کمتوان و ناتوان در یادگیری، بالا بودن هزینه تجهیزات و عدم تخصیص بودجههای عمومی | |
خلاءهای علمی و تجربی | کمبود دانش لازم برای طراحی پلتفرم متناسب با نیاز دانشآموزان ناتوان، پایین بودن ارتباط اثربخش با مراجع فراملی تولید دانش، دشوار بودن فرآیندهای ورود تکنولوژیکی به کشور | |
محدودیتهای کاربران | زمانبر بودن آموزشپذیری کودکان ناتوان و کمتوان برای استفاده از فناوری هوش مصنوعی، دشواری تأمین نیروهای ناظر مستمر بر فعالیتهای آموزشی دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری، عدم اطمینان از توانایی مدیریت و تعامل دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری با وسایط هوش مصنوعی |
مأخذ: یافتههای پژوهش
کاستیهای ساختاری
یکی از موانع قابل تأمل استفاده از هوش مصنوعی جهت پشتیبانی از دانشآموزان ناتوان در یادگیری از نظر مشارکتکنندگان کاستیها و کمبودهایی هستند که خصلتی ساختاری دارند. این موانع باعث شدهاند تا نتوان از مزایا و موهبتهای هوش مصنوعی در آموزش عمومی بهصورت عام و آموزش دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیر بهصورت خاص، استفاده بهعمل آورد. از جمله موارد برجستۀ این مقوله (مبتنی بر دادههای میدانی) ناکافی بودن زیرساختهای ارتباط الکترونیکی است که مانع از پیادهسازی فناوری هوش مصنوعی میشود. جهتگیری غالب مصاحبهشوندگان در این ارتباط بر این بوده است که برخی از فناوریها بهدلیل مسائلی چون پایین بودن پهنای باند، سرعت کم و مواردی از این قبیل قابلیت بکارگیری در کشور را ندارند. در همین راستا از جمله موارد مورد توجه مشارکتکنندگان فقدان عدالت آموزشی در سطح کشور بوده است که بهزعم آنها چنین مسئلهای از یکپارچگی آموزش مفید و اثربخش ممانعت بهعمل آورده است. از دیگر موارد مورد توجه مشارکتکنندگان که مانع از کاربست فناوری هوش مصنوعی میباشد، پایین بودن دانش و آمادگی الکترونیکی، پایین بودن سواد رسانهای مدیران و آموزگاران بوده است که مرتفع نمودن آن نیازمند بازآرایی ساختار آموزش متناسب با ضرورتها و نیازهای موجود میباشد. مزید بر مواردی که مورد اشاره قرار گرفت، ناهمخوانی محتواهای آموزشی موجود با توانایی دانشی یادگیرندگان نیز از جمله موانعی است که عملکرد و تأثیر آن ساختاری و گریزناپذیر میباشد. در این رابطه نظر یکی از مصاحبهشوندگان بهعنوان نمونه در ادامه نقل میشود.
"... واقعیتهای موجود اینو میگن که ما از نظر رشد تکنولوژیکی وضعیت خوبی نداریم و به اون سطح از توسعه در آموزش و پرورش نرسیدهایم که بتوانیم مشکلات اساسی آموزش و پرورش کشور را حل کنیم. پشتیبانی از دانشآموزی که در یادگیری ضعف داره به هزار و یک عامل وابسته است. مثال میگم خدمتتون، آیا واقعاً مدیران و معلمان ما خودشون آموزش دیدهاند که نحوه کارکردن با برنامههای هوش مصنوعی رو به دانشآموز یاد بدن؟! همینها هم مقصر نیستن، این مسائل ساختاری هستن ...."
نواقص رویهای
بسیاری از مشارکتکنندگان پژوهش، حاکمیت رویههای ناقص را یکی موانعی دانستهاند که استفاده از هوش مصنوعی برای پشتیبانی از دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری را با مشکل مواجه نموده است. این موانع بهصورت رویهای باعث نادیده گرفتن مسئله آموزش دانشآموزان مورد نظر شده است. بهنظر بسیاری از مشارکتکنندگان بهرغم وجود نهادهای رسمی آموزش در کشور و اهمیت افزایش بهرهوری آموزشی در کشور، هنوز برنامه، سرمایه و بودجهای که بهصورت مشخص استفاده از هوش مصنوعی را در دستور کار قرار بدهد وجود ندارد و چنین امری در عمل هنوز محقق نشده است و با وجود اذعان کارشناسان این حوزه به اهمیت این امر، در عمل حمایت معنیداری از آن بهعمل نیامده است. در کنار این مسئله، تعداد نیروهای متخصص و زبدهای که بتوانند فناوری هوش مصنوعی را بهمنظور پشتیبانی از دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری رهبری و اجرا نمایند، ناچیز است. علاوه بر این ضعف مدیریت دانش در ذخیره و انتقال، فقدان مکانیزمهای سنجش توان یادگیری پیش از آموزش و همچنین سلیقهای بودن آموزش مهارتهای زندگی از جمله موارد دیگری هستند که در این ارتباط بهصورت رویهای در قامت موانع عمل میکنند. در این خصوص نظر یکی از مشارکتکنندگان پژوهش بهعنوان نمونه در ادامه نقل شده است.
"... شما اگر بتوانید یک بخش رسمی متولی حمایت از آموزش دانشآموز کمتوان را تأسیس کنید و بهصورت رسمی یکی از مأموریتهایش استفاده از هوش مصنوعی باشد، مطمئن باشید یک کار بینظیریه، اما مسئله اینجاست که به این کار توجه نمیشه، یعنی هیچ مسیری برای آن تعریف نشده. یک مسئله هم هست و آن اینه که ما هیچ مکانیزمی برای تشخیص توانمندی یادگیری دانشآموز کمتوان قبل از اینکه در مدرسه ثبتنام بشه رو نداریم ...."
خلاءهای علمی و تجربی
تعداد قابلتوجهی از مصاحبهشوندگان بر این باور بودهاند که درسآموزی و اتخاذ تجارب سیستمهای آموزشی کشورها و جوامع توسعهیافته میتواند نقش مهمی در تحول نظام آموزش کشور داشته باشد. علاوه بر این وجود دانش طراحی و توسعه میانجیهای هوش مصنوعی با هدف آموزش افراد مورد نظر مسیر نیل به اهداف را هموار میکند. همچنین دسترسی و اتخاذ تکنولوژیهایی که این امر را محقق میکنند، مسیر رسیدن به هدف را به میزان قابلتوجهی کاهش میدهد. با این وجود کمبود و فقدان این عوامل در دامن زدن به محدودیتهای موجود نقش اثرگذاری دارند. لازم بهذکر است که وجود ارتباط اثربخش و پویا با مراجع تولید دانش میتواند در مرتفع نمودن چنین موانعی راهگشا باشد. مشارکتکنندگان در خصوص اینکه در حال حاضر خلاءهای تجربی و علمی از کاربست هوش مصنوعی در پشتیبانی از دانشآموزان کمتوان و ناتوان ممانعت مینمایند هم عقیده بودهاند. برای نمونه، نظر یکی از آنها به شرحی که در ادامه نقل میشود بوده است.
"... درسته جامعه علمی ما خیلی توانایی داره و جزء بهترینهای دنیا در این زمینه هستیم ولی باید قبول کنیم که توسعه و رشد با تعامل و ارتباط مؤثر و چندجانبه حاصل میشه و استفاده از تجارب جوامع پیشرفته است که نتایج مثبت رو ایجاد میکنه، از نظر من این اشکال کمی نیست که ما تا حالا اراده اینو نداشتیم که از هوش مصنوعی برای دانشآموز نیازمندمون استفادهای درخور و اثرگذار داشته باشیم. این ایراد کمی نیست واقعا که شاید هنوز این سری مسائل رو درک نکردهایم ...."
محدودیتهای کاربران
مقولۀ محدودیتهای کاربران، بیان مانعی است که بهصورت مشخص مرتبط با ویژگیهای شخصی دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری میباشد. دادههای پژوهش در این رابطه حاکی از این است که زمانبر بودن آموزشپذیری کودکان ناتوان و کمتوان برای استفاده از فناوری هوش مصنوعی، مانع مهمی است که نیازمند بازاندیشی در بسیاری دیگر موارد مرتبط با آموزش میباشد. در این راستا دشواری تأمین نیروهای ناظر مستمر بر فعالیتهای آموزشی دانشآموزان مورد نظر نیز دارای چنین نقشی میباشد. بهعبارت دیگر برای دستیابی به نتایج رضایتبخش لازم است، فرآیند یادگیری و آموزش بهصورت مستمر بهوسیله نیروهای آشنا و مسلط به جزئیات یادگیری و یاددهی پیگیری شود، لذا ادشواری تأمین چنین نیروهایی در مقام یک مانع اساسی عمل میکند. عدم اطمینان از توانایی مدیریت و تعامل دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری با وسایط هوش مصنوعی از دیگر موانعی است ناشی از محدودیتهای اجتنابناپذیر بسیاری از این دانشآموزان میباشد. در ادامه نظر یکی از مصاحبهشوندگان بهعنوان نمونه نقل میگردد.
پیامدهای دوگانه
بخشی از دادههای پژوهش حاکی از این است که علیرغم اینکه برنامههای هوش مصنوعی توانایی بالایی در تسهیل یادگیری دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری دارد، میتوانند دارای اثرات منفی و زیانباری نیز باشند. به اعتقاد بسیاری از مشارکتکنندگان مدیریت و نظارت غیر اصولی ممکن است علاوه بر مسئله یادگیری دانشآموزان ناتوان و کمتوان، به خلق مسائل دیگری نیز منجر شود. علاوه بر این از معایب استفاده از فناوری هوش مصنوعی در برنامههای آموزشی تضمین اعتبار دادهها و اطلاعاتی است که در برنامههای یادگیری دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری در معرض آن قرار میگیرند. از آنجایی که پایایی مراجع اتخاذ و پایایی دادهها در این فناوری بهسهولت امکانپذیر نیست، نگرانیهای معقولی در این خصوص وجود دارد که مرتفع نمودن آن نیازمند دانش، تخصص و مدیریت اصولی است. مقولههایی مرتبط به این مضمون عبارت از «اعتبار مرجع»، «اعتبار محتوا«، «اعتبار نتیجه» میباشند که قبل از تشریح آنها در جدول شماره 4 ارائه شده است.مقولات برجستۀ این مضمون عبارت از «پیامدهای مثبت»، «احتمالات منفی» و «اعتبار دادهها» میباشد که در ادامه جزئیات آنها مورد بررسی قرار گرفته است.
جدول شماره 4. مفاهیم و مقولههای مضمون پیامدهای دوگانه
مضامین اصلی | مقولهها | مفاهیم |
پیامدهای دوگانه
| پیامدهای مثبت | رشد و توسعۀ فردی، افزایش سطح دانش و آگاهی عمومی فرد، منطقی شدن فرآیند جامعهپذیری، افزایش توان تعامل و تصمیمگیری در روابط فرد، افزایش کارآمدی فردی، شکوفایی استعداد و توانمندیهای مسکوت فرد، تقویت و رشد خودشفقتی |
احتمالات منفی | احتمال تشدید انزوای کودکان ناتوان و کمتوان در یادگیری، احتمال شکلگیری عادت به تعاملات غیر زنده، احتمال مشروط شدن یادگیری به آموزش الکترونیکی، احتمال رشد انگیزههای درونگرایی، احتمال افت اعتماد به دیگرانِ غیرمجازی، احتمال کاهش انعطاف در تعاملات اجتماعی | |
اعتبار دادهها | دشوار بودن سنجش شگردها و شیوههای انتقال محتواهای آموزشی، دشوار بودن تشخیص اطلاعات معتبر از نامعتبر توسط فراگیران، زمانبر بودن کنترل صحت کمّی و کیفی محتوا، فقدان مکانیزم راستیآزمایی تعلق محتوا به مؤلف، پایین بودن ثبات در ارائه محتواهای یکدست، ناشناس بودن منبع اصلی محتواها، پایین بودن تضمین اطمینان منبع محتوا، دشواری تشخیص روزآمد بودن اطلاعات آموزشی، پایین بودن کنترل بر انتخاب مرجع دریافت دادهها، فقدان مکانیزم سنجش اعتبار مراجع مشترک، فقدان مکانیزم مقایسه مراجع هممحور با همدیگر، تنوع و تکثر بالای محتواهای ارائه شده و دشواری انتخاب محتوای مناسب |
مأخذ: یافتههای پژوهش
پیامدهای مثبت
کاربست هوش مصنوعی در تقویت و تسهیل یادگیری دانشآموزان کمتوان و ناتوان امر اجتنابناپذیری است. تجربۀ عملی و دانش نظری غالب مشارکتکنندگان پژوهش به صراحت بر جنبههای ارزشمند استفاده از چنین برنامههای هوشمند گواهی میدهد. از نظر آنها اگر امکان بهرهبرداری سنجیده و اصولی از هوش مصنوعی برای آموزش دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری فراهم گردد، بهزودی میتوان شاهد رشد و توسعۀ فردی این افراد بود. بهبیان دیگر، مرتفع شدن مشکل یادگیری دانشآموزان میتواند به افزایش روحیه و خودکارآمدی آنها در دیگر جوانب زندگی آنها منجر گردد. از دیگر اثرات سازندۀ این فناوریهای مدرن افزایش سطح دانش و آگاهی عمومی فرد میباشد و با ایجاد دریچههایی جدید در دنیای آنها موجبات منطقی شدن فرآیند جامعهپذیریشان با سهولت بیشتری مقدور میگردد. از دیگر موارد مورد تأکید مشارکتکنندگان پژوهش میتوان به افزایش توان تعامل و تصمیمگیری در روابط فرد، شکوفایی استعداد و توانمندیهای مسکوت فرد اشاره نمود. در همین ارتباط نظر یکی از مصاحبهشوندگان به شرح زیر بوده است.
"... همیشه حل شدن مشکل و مخصوصاً مشکلاتی که در درون فرد وجود دارد، باعث شادکامی و افزایش روحیات مثبت میشود. شما فرض کنید دانشآموزی که مداوم بهخاطر مسئله یادگیری مورد سرزنش قرار میگیره یا اینکه خودش بهخاطر این مسئله ناراحته، اگر این مشکلش حل بشه قطعاً امیدواریش بیشتر میشه و مطمئناً اعتماد به نفسش بالا میره، بهتر تصمیم میگیره، سرخوردگیش کمتر میشه، ارتباطاتش بهبود پیدا میکنه ..."
احتمالات منفی
بدل شدن برنامههای آموزشی هوش مصنوعی به یکی از اصلیترین مراجع آموزش دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری همواره با خوشبینی مفرط همراه نمیباشد. تعدادی از مشارکتکنندگان پژوهش بر این باورند که این فناوریها دارای استعداد زیادی در خلق اثرات نامطلوب هستند و در صورت عدم مدیریت، برنامهریزی و کنترل منطقی و معقول امکان پدید آوردن مشکلات متعددی برای جامعۀ کاربران دارند. دادههای پژوهش حاکی از این است که دانشآموزانی که توانایی یادگیری کافی را ندارند، نسبت به دیگران مستعد پذیرش آسیبهای روانی بیشتری هستند و در صورتی که برنامههای هوش مصنوعی را بهعنوان یک میانجی امن و قابل اعتماد تصور کنند، ممکن است جذابیت ارتباط و تعامل با دنیای خارج و محیط پیرامون خود را تا حدود زیادی از دست بدهند. این تأثیرا با توجه به ساختار شخصیت و برخی از عوامل بیرونی متفاوت میباشد؛ لذا در هر حال احتمال اثرگذاری ناخوشایند بر این دانشآموزان دور از انتظار نیست. نظر یکی از افراد مصاحبهشونده در این راستا به شرح زیر بوده است.
"... یکی از عیبهای هوش مصنوعی در آموزش بچهها اینه که دانشآموز به این نتیجه برسه که بدون هیچ واهمهای میتونه هر پرسشی رو مطرح کنه و بهترین جوابو بگیره، خُب بیشتر میره سمتش و اعتمادش بهش بیشتر میشه و این بده واقعاً. حالا شما نباید فکر کنید که اینا [دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری] فقط و فقط پرسشای درسیشونو میپرسن، بلکه ممکنه هر سؤالی بپرسن و ازش یک پارتنر عاطفی هم بسازن، من نمیگم هوش مصنوعی مفید نیست ولی باید ابزار کنترل و مدیریتش هم همراش باشه ...."
اعتبار دادهها
اطمینان کامل از سازگاری و مناسبت محتواهای آموزشی با نیازهای کودکان ناتوان و کمتوان در یادگیری از دغدغههای قابل تأمل غالب مشارکتکنندگان پژوهش بوده است. تأمین نیازهای کاربران بهصورت کامل و محقق شدن نتیجۀ مطلوب همواره ارزشمندترین هدفی است که استفاده از فناوری هوش مصنوعی را بهعنوان یک گزینۀ در دسترس برجسته میکند، بر این مبنا محتواهای آموزشی معتبر را موادی تشکیل میدهند که این هدف را محقق نمایند. این در حالیست که در این فناوریها بهصورت اختصاصی جامعه و گروه خاصی را بهعنوان «کابر ویژه» تعریف نشده است و همین مسئله باعث شده است که نتوان اعتبار محتواهای آموزشی متناسب با کودکان ناتوان و کمتوان در یادگیری را با اطمیان ضمانت کرد. منابع و مراجعی که اطلاعات و دادههایی که کاربران هوش مصنوعی به آنها نیاز دارند، همیشه مشخص و همواره معتبر نیست. برای نمونه ممکن است که این فناوری برای پوشش یک درخواست دادههایی را به کاربران ارائه دهد که منسوخ، تأیید نشده و غیرمرتبط با هدف از دریافت اطلاعات باشد. بر این اساس، تشخیص و تعیین اعتبار مرجع دادهها بهدلیل ماهیت هوش مصنوعی به میزان زیادی دشوار و در پارهای از مواقع ممکن است غیرقابل دسترس باشد. به این ترتیب از جمله مسائلی که مدنظر مشارکتکنندگان بوده است، دشواری شناسایی اعتبار مراجعی است که این فناوری اطلاعات مقتضی را از آنها اتخاذ میکند. همانگونه که در مباحث قبلی اشاره شد، در حال حاضر فناوری فعلی هوش مصنوعی هیچ درخواستی را بدون پاسخ رها نمیکند ، بهعبارت دیگر فیلتر کردن و اعمال محدودیت برای دریافت اطلاعات در غالب شرایط عملی نمیشود. بنابراین دارا بودن مأخذ اطلاعات بهعنوان یکی از ضرورتهای محتواهای آموزشی تحت این ویژگی هوش مصنوعی بهدشواری و با لحاظ هزینههای خارج از قاعده امکانپذیر خواهد بود. در خصوص این مسئله نظر یکی از مشارکتکنندگان برای نمونه نقل میشود.
".... هوش مصنوعی رفرنس نمیده بهتون، شما مثلاً ازش یه چیزی بخواین، اون حتماً براتون جور میکنه و به راحتی یه رفرنس هم بهتون میده، هرچند کنترل این موضوع برای افراد حرفهای مقدوره ولی برای کودک ناتوان در یادگیری و حتی مربی اون کودک ساده نیست و امکان داره آدرس اشتباه بده و کسی هم متوجه این موضوع نشه و این چیزیه که واقعاً نیاز به کار و پشتکار و هزینههای بالایی داره ... شما هر پرسش یا خواستهای که از این رباتها داشته باشین میتونین پاسخشو دریافت کنید، یعنی هوش مصنوعی در مقابل در خواستهایی که ازش میشه، هیچوقت معذور نیست و این مسئله برای دانشآموزانی که مشکل یادگیری دارن میتونه مشکلزا باشه و یک بحث دیگه هم که بهشدت هم مهمه اینه که آیا این محتواها کارساز هستن؟ آیا همان است که باید باشد یا نه ؟ ...."
نتیجهگیری
از هوش مصنوعی بهصورت فزایندهای بهعنوان ابزار آموزش از جانب صاحبنظران مختلف توصیه میشود و در بسیاری از کشورهای دنیا از آن برای مقاصد مختلف آموزشی بهرهبرداری میشود. مصادیق تجربی و نظری فراوانی را میتوان یافت که کاربست این فناوری را امری مفید و مثبت معرفی میکنند. با این حال خلاءهای قابلتوجهی نیز وجود دارد که پوشش و مرتفع نمودن آنها میتواند، استفاده از این فناوری را با هوشمندی و عقلانیت ملازم سازد. نتیجه این پژوهش بیانگر آن است که شرایط و موقعیت کنونی کشور، بکارگرفتن این فناوری برای پشتیبانی از کودکان و دانشآموزان کمتوان و ناتوان در یادگیری را محدود نموده است.
چنانچه یافتههای پژوهش نشان میدهد، پارهای از الزامات و بسترهای پیادهسازی برنامههای هوش مصنوعی بهصورت هماهنگ و یکپارچه در کشور وجود ندارد و موانعی که در این مسیر وجود دارد، قابل تأمل و جدّی میباشند. علیرغم اینکه استفاده از هوش مصنوعی امری مطلوب و مناسب در نظر گرفته میشود (ایروانی و همکاران، 142) لذا در هرحال مشمول تهدیدها و فرصتهای (دستنائی و همکاران، 1403) ویژه خود میباشد. یکی از این تهدیدات که میتوان آن را ذیل محدودیت نیز تعریف نمود، مسائل خاص دانشآموزان کمتوان و ناتوان (حنیفه، 1402) در یادگیری است. بههمین دلیل برنامهریزی و تعریف چارچوبهای مقتضی (برسانی و همکاران، 2024) و همچنین تجهیز و تقویت زیرساختها (صالحنژاد و همکاران، 1403) و توجه درخور به نیازهای دانشآموزان (دهری و همکاران، 2024) ناتوان و کمتوان در یادگیری از ضرورتهای کاربست این فناوری در امر آموزش است که در کشور ما بهصورت جدّی مورد عنایت کارگزاران مربوطه قرار نگرفته است.
بهصورت کلی در حال حاضر استفاده از برنامههای هوش مصنوعی جهت پشتیبانی و توانمندسازی دانشآموزان ناتوان و کمتوان در یادگیری، یکی از بهترین گزینههای ممکن برای دریافت نتایج مطلوب ارزیابی میباشد. لذا پارهای از مسائل ساختاری و پایین بودن خواست متولیان نظام آموزش برای مرتفع نمودن این مسائل، زمینههای استفاده را با چالش همراه نموده است. چنانچه یافتههای این پژوهش نشان داد، استفاده از امکانها و فواید هوش مصنوعی نیازمند فراهم بودن مواد و مصالح بهنسبت زیادی میباشد. بهعبارت دیگر، کاربست این فناوری در کشور مشمول ملاحضات، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی دقیق و همهجانبه است.
منابع
اهرمی، راضیه.، شوشتری، مژگان.، گلشنی منزه، فرشته.، وکمرزرین، حمید. (1390). اثربخشي آموزش دقت بر توانايي خواندن دانشآموزان نارساخوان دختر پاية سوم ابتدايي شهر اصفهان، روانشناسی افراد استثنایی، 3 (1)، صص. 139- 152.
ایروانی، محمدحسین.، میر علی، و سعادتمند منشادی، درسا. (1402). مرور سیستماتیک تاثیر هوش مصنوعی بر نظامهای آموزشی جهان. 6 (69).
حنیفه، مینا. (1402). بررسی نقش هوش مصنوعی بهعنوان ابزاری در جهت بهبود عملکرد تحصیلی در دانشآموزان با اختلال یادگیری ریاضی. تهران: سومین کنفرانس بینالمللی و ششمین کنفرانس ملی مدیریت، روانشناسی و علوم رفتاری.
حنیفهزاده نودهی، فاطمه. (1402). استفاده از هوش مصنوعی و فناوریهای نوین آموزشی در محتوای آموزشی مدارس. تهران: اولین کنفرانس بین المللی پژوهش های مدیریت، تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش.
رضایی، فهیمه.، و فقیه عبدالهی، احمد. (1402). بررسی کاربرد هوش مصنوعی در نظام تعلیم و تربیت. هشتمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش.
صفارینیا، مهزاد. (1403). هوش مصنوعی و حق برآموزش کودکان. دوفصلنامه مطالعات فقه و حقوق رسانه، ۶ (۱)، صص.133- 152.
کافی، سید موسی.، زینعلی، شینا.، خسروجاوید، مهناز.، و میاهنهری، فریده. (1392). مقایسهی ویژگیهای رفتاری و رشد اجتماعی کودکان با و بدون ناتوانی یادگیری. ناتوانی های یادگیری، 2 (4)، صص. 139- 124.
متقی دستنائی، افشین.، کرمی، علی.، و پیری فتح‌آباد، میلاد. (1403). آسیب شناسی کاربردهای هوش مصنوعی در آموزش با استفاده از روش تحلیل سوآت. تعامل انسان و اطلاعات، 11 (2).
Refrences
Ajani, O. A., Gamede, B., & Matiyenga, T. C. (2025). Leveraging artificial intelligence to enhance teaching and learning in higher education: Promoting quality education and critical engagement. Journal of Pedagogical Sociology and Psychology, 7(1), 54-69.
Bressane, A., Zwirn, D., Essiptchouk, A., Saraiva, A. C. V., Carvalho, F. L. C., Jorge Kennety Silva Formiga, Líliam César de Castro Medeiros, Rogério Galante Negri, Understanding the role of study strategies and learning disabilities on student academic performance to enhance educational approaches: A proposal using artificial intelligence, Computers and Education: Artificial Intelligence, Volume 6.
Dahri, N. A., Yahya., N, Al-Rahmi, W. M., Vighio, M. S., Alblehai, F., Soomro, R. B., Shutaleva, A. (2024). Investigating AI-based academic support acceptance and its impact on students’ performance in Malaysian and Pakistani higher education institutions. Education and Information Technologies, Volume 10, Issue 11.
Drigas, A., & Ioannidou, R. (2012). Artificial intelligence in special education: a decade review. International Journal of Engineering Education, 28, 1366-1372.
Drigas, A., & Ioannidou, R.-E. (2013). A review on artificial intelligence in special education. Communications in Computer and Information Science, 385–391.
Harry, A., Sayudin, S. (2023). Role of AI in Education. Injuruty: Interdiciplinary Journal and Humanity, 2 (3), 260- 268.
Lal, Rai., Saluja, N., Pimplapure, A. (2023). AI and Learning Disabilities: Ethical and Social. Educational Administration: Theory and Practice. Considerations in Educational Technology, 29 (4), 1-8.
Micheni, E., Machii, J., Murumba, j. (2024). The Role of Artificial Intelligence in Education. Information Technology, 7(1), 43-54.
Ouherrou, N., Elhammoumi, O., Benmarrakchi, F., & El Kafi, J. (2019). Comparative study on emotions analysis from facial expressions in children with and without learning disabilities in virtual learning environment. Education and Information Technologies, 24(2), 1777–1792.
Panjwani-Charani, S. & Zhai, X. (in press). AI for Students with Learning Disabilities: A Systematic Review. In X. Zhai & J. Krajcik (Eds.), Uses of Artificial Intelligence in STEM Education (pp. xx-xx). Oxford, UK: Oxford University Press.
Rello, L., Romero, E., Rauschenberger, M., Ali, A., Williams, K., Bigham, J. P., & White, N. C. (2018). Screening dyslexia for English using HCI measures and machine learning. Proceedings of the 2018 International Conference on Digital Health, 80–84.
Zvoncak, V., Mekyska, J., Safarova, K., Smekal, Z., & Brezany, P. (2019). New approach of dysgraphic handwriting analysis based on the tunable q-factor wavelet transform. In 2019 42nd International Convention on Information and Communication Technology, Electronics and Microelectronics (MIPRO).
