تعامل عرفان و سیاست در عصر مشروطه
الموضوعات :کامیار شعبانی 1 , محمودرضا اسفندیار 2 , جمشید جلالی شیجانی 3
1 - دانشجوی دکتری گروه ادیان و عرفان، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.( نویسنده مسؤل) Mresfandiar@gmail.com
3 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: نعمت‌اللّهیه, تصوف, سیاست, انقلاب مشروطه, تجدد.,
ملخص المقالة :
این مقاله با روش تحلیلی- تاریخی، به بررسی تعامل بین عرفان و سیاست در عصر انقلاب مشروطه می‌پردازد. دو دسته از متفکران سیاسی در شکل¬گیری انقلاب مشروطیت نقش¬داشتند. یک دسته متفکران مذهبی بودند که خود نیز به سه دسته شریعت¬محوران، عدالت¬محوران و نوگرایان دینی تقسیم¬می¬شدند. اندیشمندان سیاسی نیز به سه دسته روشنفکران سکولار، روشنفکران اصلاح-گرا، روشنفکران مصلحت¬جو و واقعگرا تقسیم¬می‌شدند؛ اما در نهایت این دسته به¬ هر نحو تحت¬تأثیر تجدد غرب بودند. عارفان و صوفیان نیز در قبال نهضت مشروطه، روش‌های مختلفی را درپیش-گرفتند. به¬عنوان مثال مشایخ شاخة گنابادی از طریقه نعمت اللّهی با اینکه به حمایت از خواست جامعه در راستای تحقق انقلاب مشروطه پرداختند، اما از ورود در منازعات سیاسی و جناح‌بندی‌های حزبی خودداری¬کردند؛ شاخة مونس‌علی¬شاهی و صفی¬علی¬شاهی وارد در معرکۀ انقلاب مشروطیت شدند و اما شاخة کوثریه به صف مخالفان مشروطه پیوستند. در دوران انقلاب مشروطیت - برخلاف گذشته- تصوف تا حدودی از فضایی آرام برخوردارشد، اما به¬¬دلیل ورود تجدد به ایران، روشنفکران وابسته به جریان تجدد، علی¬رغم ایفای نقش فعالانه برخی از سلسله¬های تصوف و عرفان در جریان انقلاب مشروطیت، از زوایای معرفت¬شناسانه، تولید و تقسیم کار اجتماعی با شدّت به نقد تصوف پرداختند. در مجموع در این دوره، تصوف و عرفان نسبت به دوران قبل، از نقش کم¬رنگ¬تری برخورداربوده¬است.
منابع و مآخذ
1) آجدانی، لطف الله (1383)، علماء و انقلاب مشروطیت، تهران: اختران.
2) آخوند زاده، میرزافتحعلی (1357)، مقالات فلسفی، ویراسته ح صدیق، تبریز: کتاب ساوالان.
3) ----------------- (1350)، مکتوبات، تبریز: نشر احیاء.
4) آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه¬های میرزافتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
5) ------ ( 1363) اندیشه¬های طالبوف تبریزی، تهران: دماوند.
6) ---------- (1355)، ایدئولوژي نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام.
7) اسدآبادی، سیدجمال¬الدین (1355)، مقالات جمالیه، به کوشش ابوالحسن جمالی، تهران: طلوع آزادی.
8) اسفندیار، محمودرضا (1398)، تاریخ تصوف و عرفان اسلامی از آغاز عصر صفوی تا اواخر دوره قاجاریه، تهران: سمت.
9) اسمیت، فلیپ (1370)، در آمدی بر نظریه¬های فرهنگی، ترجمه حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
10) الگار، حامد (1366)، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
11) امداد، حسن (1387)، فارس درعصرقاجار، شیراز: نوید.
12) انصاری، مهدی (1369)، شیخ فضل¬الله نوری و مشروطیت، تهران، نشر امیرکبیر.
13) براون، ادوارد گرانویل (1376)، انقلاب مشروطیت ایران، مترجم مهری قزوینی، ویراستار سیروس سعدوندیان، تهران: نشر کویر.
14) بشیری، احمد (1362)، کتاب آبی، گزارش¬های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره مشروطیت ایران، تهران: نشرنو.
15) بیانی، شیرین (1367)، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
16) پارسانيا، حمید (1380)، عرفان و سياست، تهران: مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات.
17) تابنده¬گنابادی، سلطان¬حسین(1384)، نابغۀ علم و عرفان در قرن چهاردهم: شرح حال حاج¬ملا سلطان¬محّمد سلطانعلی‌شاه گنابادی، تهران: حقیقت، چاپ سوم.
18) تفرشی¬حسینی، احمد (1351)، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
19) جعفری، محمدتقی (1378)، پاورقی عرفان اسلامی، تهران: مؤسسه نشر کرامت.
20) جوادي آملي، عبدالله (1384)، بنيان مرصوص امام خميني(ره) در بيان و بنان، قم: اسراء، چاپ هشتم.
21) خدایار، دادخدا و رهدار، احمد (1392)، نسبت عرفان و سیاست، مجله حکمت متعالیه، سال اول، شماره سوم.
22) خلخالی، سیدمحی‌الدین و پوزش، محمد (1395)، بررسی جریان¬های فکری عصر مشروطه، تاریخ نامه خوارزمی، فصلنامه علمی - تخصصی، سال چهارم.
23) درويش، محمدرضا (1378)، عرفان و دموكراسي، تهران: قصيده، چاپ اول.
24) رضازاده¬ملک، رحیم (1377)، انقلاب مشروطه ایران؛ به روایت اسناد وزارت خارجه انگلیس(کتاب¬هاي آبی)، تهران: مازیار و معین.
25) رکن¬زاده آدمیت، محمدحسین (1340)، دانشمندان و سخن¬سرایان فارس، تهران: بینا.
26) رودگر، جواد (1392)، عرفان و سیاست، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
27) رهبری، مهدی (1389)، مشروطه ناکام: تأملی بر رویارویی ایرانیان با چهره ژانوسی تجدد، تهران: انتشارات کویر.
28) زیباکلام، صادق (1389)، سنت و مدرنیته، تهران، انتشارات روزنه.
29) سروش، عبدالکریم (1393)، تفرج صنع «بحث تطبيقي درباره ادراكات اعتباري»، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
30) شعله، ارسطو (1385)، انقلاب مشروطیت در فارس، شیراز: ادیب مصطفوي.
31) شفیعی¬سروستانی، مسعود (1383)، فارس در انقلاب مشروطیت، شیراز: بنیاد فارس-شناسی.
32) شیروانی، (بی¬تا)، بستان السیاحه، تهران: کتابخانه اسناد ملی.
33) صدقی، ناصر (1390)، جریان¬های تفکر و اندیشه عرفانی در عصر سلجوقی، مطالعات فرهنگی، پژوهش¬نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال سوم، شماره نهم.
34) صفا، ذبیح الله (1378)، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج ۴، تهران: فردوس.
35) طاوسی، محمدعلی؛ اسفندیار، محمودرضا و پازوکی، شهرام (1400)، نسبت تصوّف با فرهنگ و تمدن جدید: بررسی آراء حاج¬ملاعلی نورعلی¬شاه گنابادی، فصلنامه پژوهش¬های تاریخی، سال57، شماره52.
36) طاوسی، محمّدعلی و اسفندیار، محمودرضا (پاییز و زمستان 1401)، سلوک صوفیانه و مسؤولیت اجتماعی: بررسی آراء و رفتار حاج¬ملاعلی نورعلی¬شاه گنابادی، فصلنامه پژوهشنامه ادیان، سال16، شماره32.
37) طباطبايي، جواد (1372)، درآمدي فلسفي بر تاريخ انديشه سياسي در ايران، تهران: كوير، چاپ سوم.
38) ظهیرالدوله، علی بن محمد ناصر (1367)، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله تاریخ صحیح بی-دروغ، به¬کوشش ایرج افشار، تهران: زرین.
39) فاضلی، قادر (1392)، درآمدی بر سیاست و حکومت در عرفان اسلامی،قم: انتشارات بوستان کتاب.
40) فراستخواه، مقصود (1373)، سرآغاز نواندیشی معاصر (دینی و غیردینی): تاریخچه پیدایش و برآمدن اندیشه نوین «دینی و غیردینی» در ایران و دیگر کشورهای مسلمان¬نشین (از سده 19 تا اوایل سده 20(، تهران: شرکت سهامی انتشار.
41) کرمانی، میرزا آقاخان (بی¬تا)، صد خطابه، ویراسته دکتر محمدجعفر محجوب، تهران: شرکت کتاب.
42) کربن، هانری، (1398)، اسلام در سرزمین ایران: چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی تشیع دوازده¬امامی، ترجمه رضا کوهکن، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم.
43) کسروی، احمد (1322)، حافظ چه می¬گوید، بی¬جا، چاپ دوم.
44) ---------- (1379)، تاریخ مشروطه ایران، جلد دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
45) لمبتون، آن (1379)، نظریه‌های دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران: نشر گیو.
46) متولی¬امامی، سیدمحمدحسین (1398)، «عرفان سیاسی و تمدن‌سازی اسلامی»،تهران: انتشارات کتاب فردا.
47) معصوم شیرازی، محمد معصوم (1382)، طرائق الحقایق، با تصحیح محمدجعفرمحجوب، ج1، تهران: سنایی.
48) ملکم¬خان، ناظم¬الدوله (1381)، رساله¬های میرزا ملکم¬خان، گردآوری حجت¬الله اصیل، تهران: نی.
49) ناظم¬الاسلام کرمانی(1389)، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام محمدرضا حسن بیگی، تهران: انتشارات دبیر با همکاری نشر میقان.
50) نصر، سيدحسين (1382)، آموزه¬هاي صوفيان، ترجمه حسين حيدري و محمدهادي اميني، تهران: قصيده سرا.
51) نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزاملکم خان ناظم الدوله، تهران: شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.
52) نیّرشیرازي، عبدالرسول (1383)، تحفه نیر، تصحیح و توضیح محمدی یوسف نیری، شیراز: بنیاد فارس¬شناسی.
53) هدایت، رضاقلی¬خان (بی¬تا)، اصول¬¬الفصول فیحصول الوصول، کتابخانه مجلس، شماره2103 خطی.
54) هدایت، مهدي‌قلی¬خان (1361)، خاطرات و خطرات، تهران: کتاب¬فروشی زوار.
