تعامل انسان و محیط در دشت خوزستان طی عصر هولوسن
الموضوعات :رحیم سلامتی گول قشلاقی 1 , عبدالحمید رضایی 2
1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، استان زنجان، ایران.
2 - پژوهشکده باستان‌شناسی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: خوزستان, هولوسن, جغرافیا, محیط, اقلیم.,
ملخص المقالة :
دشت خوزستان به‌عنوان یکی از مناطق کلیدی در پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، بینش‌های مهمی درباره شکل‌گیری نخستین سکونتگاه‌های انسانی در عصر هولوسن و تغییرات نظام زیستی و استقراری جوامع از دوره نوسنگی تا دوران تاریخی ارائه می‌دهد. این پژوهش به بررسی تأثیر عوامل محیطی و اقلیمی بر الگوهای استقراری جوامع باستانی در این منطقه می‌پردازد. هدف اصلی، تحلیل نقش ظرفیت‌ها و دگرگونی‌های زیست‌محیطی در شکل‌گیری و تحولات فرهنگی ـ معیشتی جوامع است. پرسش‌های اصلی شامل تأثیر تغییرات اقلیمی و جغرافیایی بر استقرارهای انسانی و ارتباط بین دگرگونی‌های زیست‌بوم‌شناختی و روندهای فرهنگی است. روش‌شناسی تحقیق مبتنی بر تحلیل عوامل مؤثر بر مکان‌گزینی سکونتگاه‌ها و تغییر الگوهای استقراری است. نتایج نشان می‌دهد که در هولوسن قدیم، استقرارهای انسانی در مناطق مرتفع‌تر شکل گرفتند، در حالی که در هولوسن میانه، گسترش مرداب‌ها و دریاچه‌ها منجر به جابجایی استقرارها به مناطق پست‌تر شد. در هولوسن جدید، تغییرات اقلیمی و افت تراز آب‌های سطحی و زیرزمینی، توسعه سامانه‌های مهندسی آبی و تغییر شیوه‌های معیشتی را به دنبال داشت. یافته‌ها حاکی از آن است که تعامل بین تغییرات محیطی و نوآوری‌های انسانی، نقش کلیدی در تکامل فرهنگی و پایداری استقرارهای بلندمدت در دشت خوزستان داشته است. این مطالعه با تأکید بر اهمیت رویکردهای میان‌رشته‌ای، درک عمیق‌تری از رابطه بین عوامل زیست‌بوم‌شناختی و توسعه تمدن‌های باستانی ارائه می‌دهد.
افشار سيستاني، ايرج (1380). يادگارهاي خوزستان باستان. تهران: روزنه.#
دلفوس، ژنوييو (1376). اشغال شوشان در هزاره پنجم و آغاز هزاره چهارم، در شوش و جنوب غربي ايران. به کوشش ژ. پرو و ژ. دلفوس، ترجمه هايده اقبال (صص. 1۳۸-1۵۰). انتشارات مرکز نشر دانشگاهي، انجمن ايران شناسي فرانسه در ايران.#
رامشت، محمد حسين (1380). درياچه‌هاي دوران چهارم بستر تبلور و گسترش مدنيت در ايران. فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، ۱۶(۱)، ۹۰-۱۱۱.#
رامشت ، محمدحسین (1366). هور العظيم (جغرافيايي طبيعي). اصفهان: دانشگاه اصفهان.#
رحمانی، احمد، جلیلی، عادل، درگاهیان، فاطمه، لطفی نسب، سکینه، رضوی زاده، سمانه، زندی فر، سمیرا، سعیدی فر، زهرا (1400). بررسی مدیریت آب در حوزه‌های کارون، کرخه، زهره ـ جراحی و ارتباط آن با گرد و غبار خوزستان. طبیعت ایران، ۶(۴)، ۱۱۱-۱۳۱. https://doi.org/10.22092/irn.2021.124821#
عبادی، سارا، اویسی، غلامعلی، ولی‌پور، حمیدرضا، صادقی‌راد، مسعود، شرقی، سیامک، جوادی‌نیا، زهرا، رستمزاد، سید معید (۱۴۰۲). خورهای شمالغرب خلیج فارس: مروری بر تعیین عرصه و حریم با نگاهی به تعامل انسان ـ دریا در هزاره اخیر. فصلنامه سرزمین‌های پارس آرین، ۱(۲)، ۱-۳۴. https://doi.org/10.61186/jpad.2024.2.6#
Abdi, K. (2003). The early development of pastoralism in the Central Zagros Mountains. Journal of World Prehistory, 17, 395-448. https://doi.org/10.1023/B:JOWO.0000020195.39133.4c#
Abdi, K., Nokandeh, G., Azadi, A., Biglari, F., Heydari, S., Farmani, D., Rezaii, A., & Mashkour, M. (2002). Tuwah Khoshkeh: A middle chalcolithic mobile pastoralist camp-site in the Islamabad Plain, West Central Zagros Mountains, Iran. Iran, 40(1), 43-74. https://doi.org/10.1080/05786967.2002.11834411#
Adams, R. M., & Nissen, H. J. (1972). The Uruk countryside: the natural setting of urban societies. Chicago: University of Chicago Press.#
Adams, R. (1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. University of Chicago Press.#
Adams, R. M. (1966). The evolution of urban society: early Mesopotamia and prehispanic Mexico. New York: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315131900#
Afkhami, M. (2003). Environmental Effects Salinity in the Karun-Dez Basin, Iran. Seventh International Water Technology Conference Egypt 1-3 April 2003, Cairo, Egypt.#
Afshari, L. (2021). Distribution of Achaemenid period settlements on the Southwest Iran-Khuzestan Ramhormoz plain with survey data. Anadolu AraştırmalarıAnatolian Research, 25, 103–115. https://doi.org/10.26650/anar.2021.1029738#
Alizadeh, A. (2010). The Rise of the Highland Elamite State in Southwestern Iran: “Enclosed” or Enclosing Nomadism?. Current Anthropology, 51(3), 353-383. https://doi.org/10.1086/652437#
Alizadeh, A. (2008). Chogha Mish II: The development of a prehistoric regional center in lowland Susiana, southwestern Iran. Oriental Institute Publications.#
Alizadeh, A., Kouchoukos, N., Bauer, A. M., Wilkinson, T. J., & Mashkour, M. (2004). Human-environment interactions on the Upper Khuzestan Plains, southwest Iran. Recent investigations. Paléorient, 69-88. https://doi.org/10.3406/PALEO.2004.4773#
Alizadeh, A. (2003). Excavations at the Prehistoric Mound of Chogha Bonut, Khuzestan, Iran. University of Chicago Press.#
Barker, G., & Gilbertson, D. (2000). Farmers, herders and miners in the Wadi Faynan, southern Jordan: a 10,000-year landscape archaeology. In The Archaeology of Drylands (pp. 90-112). Routledge.#
Bar-Yosef, O., & Kislev, M. E. (1989). Early farming communities in the Jordan Valley. In Foraging and farming (pp. 632-642). Routledge.#
Bettis, E. A. (1992). Soil morphologic properties and weathering zone characteristics as age indicators in Holocene alluvium in the Upper Midwest. In V. T. Holliday (ed.), Soils in archaeology: Landscape evolution and human occupation (pp. 119-144). Smithsonian Institution Press.#
Brookes, I. A., Levine, L. D., & Dennell, R. W. (1982). Alluvial sequence in central west Iran and implications for archaeological survey. Journal of Field Archaeology, 9(3), 285-299. https://doi.org/10.1179/009346982791504544#
Byrd, B. F. (2000). Households in transition: Neolithic social organization within Southwest Asia. In Life in Neolithic farming communities: social organization, identity, and differentiation (pp. 63-102). Boston, MA: Springer US.#
Christensen, P. (1993). The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history of the Middle East, 500 BC to AD 1500. Museum Tusculanum Press.#
Cordova, C. E., Foley, C., Nowell, A., & Bisson, M. (2005). Landforms, sediments, soil development, and prehistoric site settings on the Madaba‐Dhiban Plateau, Jordan. Geoarchaeology: An International Journal, 20(1), 29-56. https://doi.org/10.1002/gea.20036#
Engel, M., & Brückner, H. (2021). Holocene climate variability of Mesopotamia and its impact on the history of civilisation. Middle East and North Africa. Series: Climate and Culture, 6, 77-113. https://doi.org/10.31223/osf.io/s2aqt#
Fisher, C. T., Hill, J. B., & Feinman, G. M. (Eds.). (2009). The archaeology of environmental change: socionatural legacies of degradation and resilience. University of Arizona Press.#
Heyvaert, V. M. A., Verkinderen, P., & Walstra, J. (2013). Geoarchaeological research in Lower Khuzestan: state of the art. Susa and Elam. Archaeological, Philological, Historical and Geographical Perspectives, 493-534. https://doi.org/10.1163/9789004207417_029#
Heyvaert, V. M. A., & Baeteman, C. (2007). Holocene sedimentary evolution and palaeocoastlines of the Lower Khuzestan plain (southwest Iran). Marine Geology, 242(1-3), 83-108. https://doi.org/10.1016/j.margeo.2007.01.008#
Hodder, I. (2012). Entangled: An Archaeology of the Relationships between Humans and Things. Wiley-Blackwell.#
Hole, F. (2000). Is size important? Function and hierarchy in Neolithic settlements. In Life in Neolithic farming communities: social organization, identity, and differentiation (pp. 191-210). Boston, MA: Springer US.#
Hole, F. (1987). Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain. University of Michigan Press.#
Johnson, M. (2019). Archaeological theory: an introduction. John Wiley & Sons.#
Johnson, J. K. (Ed.). (2006). Remote sensing in archaeology: An explicitly North American perspective. University of Alabama Press.#
Johnson, G. (1973). Local Exchange and Early State Development in Southwestern Iran. University of Michigan Press.#
Kirkby, M. J. (1977). Land and water resources of the Deh Luran and Khuzistan plains. In F. Hole (ed.), Studies in the archaeological history of the Deh Luran Plain: the excavation of Chagha Sefid (pp. 251-288). Ann Arbor the University of Michigan (Memoirs of the Museum of Anthropology 9).#
Kouchoukos, N. T. (1998). Landscape and social change in late prehistoric Mesopotamia. Yale University.#
Lees, G. M., & Falcon, N. L. (1952). The geographical history of the Mesopotamian plains. The Geographical Journal, 118(1), 24-39. https://doi.org/10.2307/1791234#
Mandel, R. D. (1992). Soils and Holocene landscape evolution in central and southwestern Kansas: Implications for archaeological research. In V. T. Holliday (ed.), Soils in archaeology: Landscape evolution and human occupation (pp. 41-100). Smithsonian Institution Press.#
Matthews, R., & Nashli, H. F. (2022). The archaeology of Iran from the Palaeolithic to the Achaemenid Empire. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003224129#
Moghaddam, A. (2019). Reassessing Initial Village Period Settlements in the Upper Khuzestan Plain. Parseh Journal of Archaeological Studies, 3(9), 7-22. https://doi.org/10.30699/pjas.3.9.7#
Moghaddam, A. (2012). Later village period settlement development in the Karun River Basin, upper Khuzestan plain, greater Susiana, Iran. BAR Publishing. https://doi.org/10.30861/9781407309323#
Morozova, G. S. (2005). A review of Holocene avulsions of the Tigris and Euphrates rivers and possible effects on the evolution of civilizations in lower Mesopotamia. Geoarchaeology, 20(4), 401-423.
https://doi.org/10.1002/gea.20057#
Neely, J. A. (1974). Sassanian and early Islamic water-control and irrigation systems on the Deh Luran plain, Iran. In R. M. Adams (ed.), Irrigation’s impact on society (pp. 21-42). Anthropological Papers.#
Pollock, S. (1999). Ancient Mesopotamia: The Eden that Never Was. Cambridge University Press.#
Potts, D. T. (2016). The archaeology of Elam: formation and transformation of an ancient Iranian state. Cambridge University Press.#
Potts, D. T. (2014). Nomadism in Iran: From antiquity to the modern era. Oxford University Press. #
Pournelle, J. R. (2003). Marshland of cities: deltaic landscapes and the evolution of early Mesopotamian civilization. University of California, San Diego.#
Rashidian, E. (2022). The Riverine Landscape of Formative and Archaic Susiana (SW Iran); A Suggestion Based on Recent Geoarchaeological Evidence. Iranian Journal of Archaeological Studies, 12(1), 1-28. https://doi.org/10.22111/ijas.2022.7491#
Rashidian, E. (2021). Rivers in the making; the definition of “Nahr” as a hybrid watercourse based on geoarchaeological evidence from Southwestern Iran. Water History, 13(2), 235-259. https://doi.org/10.1007/s12685-021-00283-7#
Redman, C. L. (1999). Human impact on ancient environments. University of Arizona Press.#
Renfrew, C., & Bahn, P. G. (1994). Archaeology: theories, methods and practice. Thames and Hudson.#
Rezaei, M. H., & Basafa, H. (2019). The Impact of Geological Processes on the Location of Shahrake Firouzeh, a Prehistoric Site from NE Iran. Ancient Asia, 10(1). https://doi.org/10.5334/AA.140#
Safari, A., Karam, A., Sardari Zarchi, A., Fattahi, M., & Motamed, R. (2019). Geo-Archaeology of West Susiana Plain with an Analysis of Hydraulic Structures. Journal of Research on Archaeometry, 5(1), 17-29. https://doi.org/10.29252/jra.5.1.17#
Salzman, P. C. (1972). Multi-resource nomadism in Iranian Baluchistan. Perspectives on nomadism, 60-68. https://doi.org/10.1177/002190967200700105#
Schmidt, A., Quigley, M., Fattahi, M., Azizi, G., Maghsoudi, M., & Fazeli, H. (2011). Holocene settlement shifts and palaeoenvironments on the Central #Iranian Plateau: Investigating linked systems. The Holocene, 21(4), 583-595. https://doi.org/10.1177/0959683610385961
Stein, G. (1999). Rethinking world-systems: Diasporas, colonies, and interaction in Uruk Mesopotamia. University of Arizona Press.#
Walstra, J., Verkinderen, P., & Heyvaert, V. M. (2010a). 11. Reconstructing landscape evolution in the Lower Khuzestan plain (SW Iran): integrating imagery. Landscapes through the Lens: Aerial Photographs and the Historic Environment, 111.#
Walstra, J., Heyvaert, V. M. A., & Verkinderen, P. (2010b). Assessing human impact on alluvial fan development: a multidisciplinary case-study from Lower Khuzestan (SW Iran). Geodinamica Acta, 23(5-6), 267-285. https://doi.org/10.3166/ga.23.267-285#
Wilkinson, T. J. (2003). Archaeological landscapes of the Near East. University of Arizona Press.#
