تحلیل تطبیقی اسطوره‌های جمشید و میترا و پیوند آن‌ها با خورشید در چارچوب نظریه‌های الیاده و یونگ
الموضوعات :
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان،. ایران
الکلمات المفتاحية: جمشید, میترا, خورشید, الیاده, یونگ.,
ملخص المقالة :
اسطوره‌ها به‌عنوان یکی از بنیان‌های فرهنگی و معنایی تمدن‌های باستانی، در شکل‌گیری ساختارهای فکری، اجتماعی و روانی جوامع نقش کلیدی داشته‌اند؛ ازاین‌رو بررسی تطبیقی اسطوره‌ها و نمادهای کهن، ابعاد تازه‌ای از هویت، نقش‌های اجتماعی و نگرش‌های کیهانی را نمایان‌می‌کند. در اساطیر هندو-ایرانی، شخصیت‌های «جمشید» و «میترا» پیوندی نمادین و کارکردی با «خورشید» دارند که در دو بستر متفاوت متجلی شده‌اند. در این راستا، این پژوهش با رویکرد تحلیلی-تطبیقی و بهره‌گیری از نظریۀ تقدس و نمادپردازی میرچا الیاده و نظریۀ کهن‌الگوی کارل‌گوستاو یونگ، به بررسی و تحلیل این پیوندهای نمادین پرداخته‌است. یافته‌های پژوهش نشان‌می‌دهد که «خورشید»، فراتر از یک پدیدۀ طبیعی، به‌عنوان نمادی از بازگشت جاودانه و امنیت روانی، نظم کیهانی و معنویت، در ارتباط با این اساطیر ظاهر‌می‌شود. در این میان، «جمشید» تجلی اقتدار زمینی، قدرت سیاسی و تمایل انسان به نظم‌بخشی به جهان مادی و پیوند با نیروهای ایزدی و طبیعت است؛ در‌حالی‌که «میترا» با الگوی ناجی و معنوی، نماد عدالت الهی، نیاز انسان به رشد روحانی و رهایی از قیود دنیوی به‌شمار می‌رود. ازمنظر تحلیل روان‌شناختی یونگ، این تفاوت‌های بنیادین، منعکس‌کنندۀ تمایل عمیق انسان به امنیت، روشنایی و امید در برابر آشفتگی‌های درونی و بیرونی است و خورشید را به عنصری محوری در بازتعریف هویت‌های فرهنگی و آیینی تبدیل‌می‌کند.
آموزگار، ژاله، 1380. تاریخ اساطیری ایران. چ سوم. تهران: سمت.
اشه، رهام، 1383. هرمزد باهرویسپ آگاهی. چ اول. تهران: اساطیر.
اصفهانی، حمزه بن الحسن، بی‌تا. تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیا. چ اول. تهران: کاویانی.
الیـاده، میرچـا، 1372. رساله در تاریخ ادیـان. ترجمۀ جلال ستاری. چ اول. تهران: سروش.
الیـاده، میرچـا، 1375. مقدس و نامقدس. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ اول. تهران: سروش.
الیـاده، میرچـا، 1384. اسطـوره بازگشت جـاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. چ دوم. تهران: طهوری.
الیـاده، میرچـا، 1367. افسـانه و واقعیت. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ اول. تهران: پایپروس.
اولانسی، دیوید، 1380. پژوهشی نو در میتراپرستی. ترجمۀ مریم امینی. چ اول. تهران: چشمه.
ایونس، ورونیکا، 1381. شناخت اساطیر هند. ترجمۀ محمدحسین باجالان فرخی. چ دوم. تهران: اساطیر.
برومندسعید، جواد، 1364. جمشید و خورشید. چیستا. 22، صص. 135-130. https://ensani.ir/fa/article/263713
بویـس، مـری، 1377. تـاریخ کیش زرتشت. ترجمۀ همـایون صنعتی‌زاده. چ اول. تهران: صفی علیشاه.
بهـار، مهرداد، 1362. پژوهشی در اسـاطیر ایران. چ اول. تهران: آگاه.
بیـرونی، ابوریحان، 1352. آثار البـاقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چ اول. تهران: ابن‌سینا.
پـورداوود، ابراهیم، 1377. یشـت‌ها. چ دوم. تهران: اساطیر.
تفضّـلی، احمد، 1364. مینوی خـرد. چ سوم. تهران: توس.
جعفری قریه‌علی، حمید، 1385. مهر و خورشید در منظومه‌های حماسی ملی. کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، 7(12)، صص. 94-63. https://www.doi.org/10.29252/kavosh.2006.2338
حبیبی، سیدمهدی، اعرابی هاشمی، شکوه‌السادات، و ترابی فارسانی، سهیلا، 1399. تحلیل اسطورﮤ جمشید نقل‌شده در شاهنامه و تاریخ‌های اسلامی با رویکرد نقد کهن‌الگویی. پژوهش‌های تاریخی، 12(2)، صص 87-104. https://www.doi.org/10.22108/jhr.2020.123747.2016
خیام نیشابوری، عمربن‌ابراهیم، 1357. نوروزنـامه. تصحیح علی حصوری. چ دوم. تهران: طهوری.
دوستخواه، جلیل، 1382. اوستا. چ هفتم. تهران: مروارید.
رضی، هاشم، 1371. آیین مهر میترائیسم. چ اول. تهران: بهجت.
رضی، هاشم، 1381. دانشنامۀ ایران باستان. ج پنجم. چ اول. تهران: سخن.
ریگ‌ودا (گزیدۀ سرودها)، 1372. ترجمۀ محمدرضا جلالی‌نائینی. چ سوم. تهران: نقره.
سرمد، زهره، 1394. بررسی وجوه اشتراک و افتراق جمشید در شاهنامه و اوستا. زبان و ادبیات فارسی، 11(4)، صص. 167-147. https://sanad.iau.ir/Journal/pl/Article/912914
صمدی، مهرانگیز، 1367. ماه در ایران. چ اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
طبری، محمدبن‌جریر، 1386. تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ بلعمی). ترجمۀ ابوعلی محمد‌بن‌محمد بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروینِ گنابادی. چ اول. تهران: هرمس.
عفیفی، رحیم، 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. چ اول. تهران: توس.
فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. تصحیح ژول مول. چ دهم. تهران: بهزاد.
فرنبغ‌دادگی، 1369. بندهش. گزارنده مهرداد بهار. چ اول. تهران: توس.
قلی‌زاده، خسرو، 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی برپایۀ متون پهلوی. چ اول. تهران: پارسه.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل، 1383. نخستین انسان و نخستین شهریار. ترجمۀ ژاله آموزگار، احمد تفضلی. چ دوم. تهران: چشمه.
کمپبل، جوزف، 1385. قهرمان هزارچهره. ترجمۀ شادی خسرو‌پناه. چ اول. مشهد: گل آفتاب.
کومن، فرانتس، 1380. آیین پر رمز و راز میترایی. ترجمۀ هاشم رضی. چ اول. تهران: بهجت.
لطیف‌نژاد، فرخ، 1388. جمشید در منشور اساطیر. ادبیات فارسی، 5(24)، 220-242. https://sid.ir/paper/194128/fa
محجلین، ساناز و دورودی، مجتبی، 1398. دگردیسی‌های اسطورۀ جمشید در گذار از دوران هندواروپایی به دوران اسلامی. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 15(54)، صص. 251-223. https://dorl.net/dor/20.1001.1.20084420.1398.15.54.8.6
هینلز، جان‌راسل، 1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمه و تألیف محمدحسین باجلان فرخی. چ اول. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر و قائمی، فرزاد، 1386. نقد اساطیری شخصیت جمشید ازمنظر اوستا و شاهنامه. نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، 21(18)، صص. 305-273.
https://sid.ir/paper/27122/fa
یونگ، کارل گوستاو، 1393. انسان و سمبل‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. چ نهم. تهران: جامی.
