تحلیل اندیشه ایرانی از مفهوم نمادین اژدها بر اساس داده‌های باستان‌شناسی دوره ايلخانی و تيموری

الموضوعات : Archaeology

تیمور اکبری ¹

1 - عضو هییت علمی دانشگاه ازاد اسلامی واحد ورامین و پیشوا

تاريخ الإرسال : 06 الإثنين , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 18 الثلاثاء , رمضان, 1446 تاريخ الإصدار : 18 الثلاثاء , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: اژدها, ايلخانان, اهريمن, مينياتور, تيموری, مفهوم نمادین.,

ملخص المقالة :

تصویر نمادین اژدها در آثار هنری ایران تا دورهٔ ایلخانیان (۶۵۷–۷۳۵ ﮬ.ق) مشابه آنچه در هنر چین بود، وجود نداشت؛ ولی در اندیشه‌ ایرانی از دوران باستان، این موجود افسانه‌ای به صورت مار بزرگ تصور می‌شد. با شکل‌گیری ایلخانیان و تحت تأثیر هنر و تفکر چینی، این موجود افسانه‌ای به شکل چینی، به عنوان نماد خیر و خوشبختی، موضوعی مورد توجه در آثار هنری ایران می‌گردد. در دوره‌ ملوک‌الطوایفی (۷۳۵–۷۷۷ ﮬ.ق) و تیموری (۷۷۷–۹۱۲ ﮬ.ق) با کاسته شدن قدرت مغولان و افزایش نقش ایرانیان در حکومت، اژدها به صورت نماد اهریمنی با توجه به تفکر ایرانی در آثار هنری قلمروی غربی تیموری ظاهر می‌شود. در آثار هنری قلمروی شرقی تیموری، اژدها تحت تأثیر اندیشه‌ی چینی و ایرانی، گاهی نماد قدرت و خوشبختی و گاهی دارای مفهوم اهریمنی است. در این پژوهش، با کار میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای، نقش‌های متفاوت اژدها در آثار هنری ایران از دوره‌ی ایلخانی، ملوک‌الطوایفی و تیموری جمع‌آوری گردیده و با روش توصیفی ـ تحلیلی و رویکرد تطبیقی مورد مطالعه قرار گرفته است. نگارنده در این مقاله، به کمک داده‌های باستان‌شناسی موجود در موزه‌ها و کتابخانه‌ها، مفهوم نمادین اژدها در اندیشه‌ی ایرانی را در دوره‌های ایلخانی، ملوک‌الطوایفی و تیموری بررسی کرده است. شکل‌ها، نگاره‌ها و نقش‌های متفاوت اژدها در آثار باستان‌شناسی و مینیاتورهای ایلخانیان و تیموریان، بیانگر تفاوت‌های فکری در ارتباط با مفهوم نمادین اژدها در ایران از آغاز دوره‌ ایلخانی تا اواخر دوره‌ی تیموری بوده است.

المصادر:

اکبری، تیمور (1389). تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران. تهران: انتشارات سبحان نور.
بارنز، جینا ال. (1383). خواستگاه تمدن در آسیای شرقی. ترجمه زهراباستی. تهران: انتشارات سمت.
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان (1381). هنر و معماری اسلامی. ترجمه اردشیر اشراقی. تهران: انتشارات سروش.
بیانی، شیرین (1382). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران. تهران: انتشارات سمت.
پاکباز، رویین (138۴). نقاشی ایران. تهران: انتشارات زرین و سیمین.
تالبوت رایس، دیوید (138۴). هنر اسلامی. ترجمه ماه ملک بهار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گودرزی، مرتضی (138۴). تاریخ نقاشی ایران از آغاز تا عصر حاضر. تهران: انتشارات سمت.
توحیدی، فائق (1۴86). مبانی هنرهای فلزکاری، نگارگری، سفالگری، بافته‌ها و منسوجات، معماری، خط و کتابت. تهران: انتشارات سمیرا.
تیموری، بایسنقر میرزا (1350). نسخه چاپی از شاهنامه مصور بایسنقرمیرزای تیموری. تهران: انتشارات کتابخانه کاخ موزه گلستان.
رویایی، حمیدرضا، حسامی، وحیده، نوبری، فاطمه (1396). مطالعه تطبیقی نماد اژدها در آثار هنری ایران و چین. سومین همایش ملی باستان‌شناسی.
طاهری، علیرضا (1388). سیر تحول و طبقه‌بندی اژدها در نگارگری ایران. مطالعات هنر اسلامی، ۷-۲۱.
عکاشه، ثروت (1380). نقاشی ایران. ترجمه غلامرضا تهامی. تهران: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی.
کیانی، یوسف (1362). مقدمه‌ای بر هنر کاشی‌گری ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات رضا عباسی.
گری، بازل. (1369). نقاشی ایران. ترجمه عربعلی شروه. تهران: انتشارات عصر جدید.
مسعودی امین، زهرا، صادقی مهر، سمانه (1۴01). مطالعۀ نقشمایۀ اژدها بر کاشی‌های زرین‌فام با تأکید بر نمادشناسی و پیشینۀ تاریخی. باغ نظر، 19(106)، 99-106.
ملکی، قدریه (1۴00). مطالعه تطبیقی نقش اژدها در سفالینه‌های دوره تیموری و صفوی ایران و مینگ چین. شباک، ۴(7)، 13۴-123.
میر فتاح، سید علی اصغر (1376). معبد صخره‌ای داش‌کسن. مجله گزارش‌های باستان‌شناسی، مهرماه، 238-2۴9.
نایب زاده، راضیه؛ سامانیان، صمد (1395). اژدها در هنر ایران و چین. تهران: انتشارات خاموش.
ننگفو، هوانگ (1379). اژدها در هنر و اساطیر چین. ترجمه کیمیا بالازاده. کتاب ماه هنر، (27 و 28)، ۸۹-۹۱.