بازتاب جنبش مزدکی در متون سریانی و بیزانسی
الموضوعات :آرش آقاجانپور گزافرودی 1 , عسکر بهرامی 2 , ابراهیم باوفا 3 , میرزا محمد حسنی 4
1 - گروه تاریخ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ar.aghajanpour@iau.ir
2 - دانشیار بنیاد دایره المعارف اسلامی (دانشنامه جهان اسلام)، تهران، ایران.(نویسنده مسئول) asbahrami@yahoo.co.uk
3 - گروه تاریخ، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران . bavafa@iaurasht.ac.ir
4 - گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران. mirzamohamadhassani@iau.ac.ir
الکلمات المفتاحية: متون سریانی و بیزانسی, مزدک, کواذ اول, ایران ساسانی ,
ملخص المقالة :
نام مزدک به عنوان رهبر جنبش مزدکی نمودی در متون هم عصر با ساسانیان نیافته است، به همین دلیل بازبینی و تمرکز بر متون همدوره با این جنبش، به خصوص متون سریانی و بیزانسی اهمیت به سزایی دارد. که از این میان می‌توان به نوشته‌های یوشع ستون‌‌نشین، نویسنده گمنام کرخ بیت‌سلوک، پروکوپیوس، آگاثیاس، مالالاس و تئوفانس، اشاره نمود. از ویژگی‌های این متون این بوده که نشانی از نام مزدک در این منابع نیست اما آموزه‌هایی مانند بدعت‌گذاری و اشتراک در زن شباهتی موضوعی با جنبش مزدکی آن‌گونه که در منابع اسلامی آمده دارد. در این مقاله به ارزیابی گزارش‌های مورخان سریانی و بیزانسی و مقایسه آنها با منابع دوره اسلامیِ مربوط به جنبش مزدک خواهیم پرداخت. به نظر می‌رسد آنچه مورخان قرونِ 5 و 6م. درباره واقعه عصر کواذ/قباد اول مانند بدعت‌گذاری و اشتراک در زن گفته‌اند، می‌تواند به ظاهر همان رویدادهایی باشند که مورخان اسلامی به واقعه مزدک منتسب کرده‌اند. با اثبات این همانندی و مشابهت می‌توان نظر برخی پژوهندگان معاصر مبنی یاد نمودن سرکوب مزدکیان توسط نویسندگانی مانند مالالاس و تئوفانس را رد نمود. اما به سبب شباهتِ داده‌های متون سریانی با معدود متون اسلامی که از زرادشتگان به عنوان فرقه‌ای تأثیرگذار بر جنبش مزدکی و نیز واقعه سرکوب مزدکیان در عصر انوشیروان یاد نموده‌اند می‌توان داده‌های این متون را بازتابی از جنبش مزدک دانست و از این جهت در گشودن برخی نکات تاریک و مبهم این جنبش از آنها بهره گرفت.
ابن‌اثیر، علی‌بن محمد (1384)، تاریخ کامل، ترجمۀ سید محمدحسین روحانی، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
ابن‌بلخی، (1385)، فارس¬نامه، تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج، رینولد آلن نیکلسون، چاپ اول، تهران: اساطیر.
ابن‌ندیم، محمدبن اسحق (1381)، الفهرست، ترجمه و تحشیه محمدرضا تجدد، چاپ سوم، تهران: اساطیر.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید (1381)، کتاب سوم دینکرد، آرا‌ستاری، آوانویسی، یادداشت‌ها و ترجمۀ فریدون فضیلت، جلد اول، چاپ اول، تهران: فرهنگ دهخدا.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید (1389)، دینکرد هفتم، تصحیح متن، آوانویسی، نگارش فارسی، واژه‌نامه و یادداشت‌ها از محمدتقی راشدمحصل، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آگاثیاس (1400)، تواریخ، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، چاپ اول، تهران: لاهیتا.
اسفراینی، ابو¬المظفر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین (بی‌تا)، ترجمه و تعلیق: محمد زاهد‌بن الحسن الکوثری، مکتبه‌الازهریه للتراث.
بیضاوی، عبدالله‌بن عمر (1930 م)، نظام التواریخ، به سعی و اهتمام حکیم سید شمس‌الله قادری، حیدرآباد دکن: بی‌نا.
بیضاوی، عبدالله‌بن عمر(1382)، نظام التواریخ، به کوشش میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
پارپتسی، غازار (1398)، تاریخ ارمنیان و نامه به واهان مامیکونیان، ترجمۀ گارون سارکیسیان، چاپ اول، تهران: نائیری.
پروکوپیوس (1391)، جنگهای پارسیان؛ ایران و روم، ترجمۀ محمد سعیدی، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
پیگولفسکایا، نینا (1391)، ایران و بیزانس در سده‌های ششم و هفتم میلادی، ترجمۀ کامبیز میربها، چاپ دوم، تهران: ققنوس.
پیگولوسکایا، نینا ویکتورونا (1372)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
دریایی، تورج (1397)، امپراتوری ساسانی، ترجمۀ خشایار بهاری، چاپ دوم، تهران: فرزان روز.
ربیعی، هایده و فولادپور، همایون (1371)، «نگاهی تازه به داستان مزدک و قباد»، مجله کلک، شماره 28، صص 79- 37.
سامی، علی (1397)، تمدن ساسانی، جلد اول، چاپ چهارم، تهران: سمت.
شکی، منصور (1372)، «درست‌دینان»، معارف، دوره 10، شماره 1، صص 53- 28.
شمس، محمد جواد (1392)، «کتاب‌شناسی و ماخذ شناسی مزدکی»، نامه فرهنگستان، ش 50، صص 91-106.
شهبازی، علیرضا‌شاپور (1398)، تاریخ ساسانیان، ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طبری، محمدبن جریر، (بی تا)، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، جلد دوم، قاهره: دارالمعارف بمصر.
طبری، محمدبن جریر (1353)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد دوم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فرخ‌مرد بهرامان (1393)، مادیان هزاردادستان (هزار رأی حقوقی)، پژوهش و ترجمة سعید عریان، چاپ دوم، تهران: علمی.
کریستنسن، آرتور (1393)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، ویراستار حسن رضایی باغ‌بیدی، چاپ هشتم، تهران: صدای معاصر.
کریستنسن، آرتور (1374)، سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمۀ احمد بیرشک، چاپ دوم، تهران: طهوری.
کلیما، اوتاکر (1371)، تاریخچه مکتب مزدک، ترجمۀ جهانگیر فکری‌ارشاد، چاپ اول، تهران: توس.
کلیما، اوتاکر (1386)، تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد، چاپ دوم، تهران: توس.
نولدکه، تئودور (1400)، تاریخ ایرانیان و عرب¬ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب، چاپ چهارم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
وینتر، انگلبرت و دیگناس، بئاته (1398)، روم و ایران، دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: فرزان روز.
یارشاطر، احسان (1362)، «کیش مزدکی»، ایران‌نامه، ترجمۀ م. کاشف، دوره 2، شماره 5، صص 42-6.
یعقوبی، احمدبن اسحق (1382)، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، جلد اول، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی.
John Malalas (1986), The chronicle of John Malalas, tr. Elizabeth Jeffreys, Melbourn.
Joshua the stylite (1882), The chronicle of Joshua the stylite, tr.W. Wright, Camberidg.
De Blois, Francois,”Mazdak and the Ancient and Mazdak the Last”, cahier de studia Iranica, 53, 2015, pp.141-153.
