تجلی زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی در کالبد و معنای معماری رواق دارالسیاده حرم رضوی

الموضوعات :

محبوبه زمانی ¹ , امیر اکبری ²

1 - دانشجوی دکتری گروه هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران. نویسنده مسئول: [e-mail]

تاريخ الإرسال : 06 الأحد , شعبان, 1444 تاريخ التأكيد : 27 الأربعاء , شوال, 1444 تاريخ الإصدار : 18 الإثنين , شعبان, 1446

الکلمات المفتاحية: زیبایی‌شناسی, عرفان اسلامی, کالبد, معنا, رواق دارالسیاده.,

ملخص المقالة :

زیبایی‌شناسی از جمله مباحث مهمی است که عارفان اسلامی و بالاخص قرآن کریم به عنوان والاترین منبع دانش جهان اسلام به آن اشاره¬نموده‌اند و هستی عالم را تجلی زیبایی‌های ذات حق تعالی عنوان¬نموده‌اند. در این میان هنر اسلامی که به ژرفای حقیقت راه دارد، نمود بارزی از زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی بوده¬است که بیانگر سرمنشأ اصول وحدت بخش هنر نیز می‌باشد. معماری اسلامی در زمره هنر اسلامی، بارزترین جلوه نمایش زیبایی‌شناسی در طول تاریخ بوده¬ و ریشه در اعتقادات معماران مسلمان داشته¬است. حرم مطهر رضوی، بزرگ‌ترین بنای مذهبی و نمونه‌ای کامل از معماری اسلامی در ادوار مختلف است و دارای بناهای ارزشمندی می‌باشد. رواق دارالسیاده یکی از باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین رواق‌های حرم مطهر می‌باشد که به¬دلیل همجواری با مرقد مطهر، مفاهیم والایی در زمینه زیبایی‌شناسی را در خود نهفته¬دارد. لذا پژوهش حاضر بر آن است تا زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی را بررسی¬نموده و از آن‌جاکه معماری اسلامی دارای دو بعد معنا و کالبد می‌باشد، نحوه تجلی این زیبایی‌شناسی را به منصه ظهور رساند. در این راستا، با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و تاریخی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و میدانی، به بررسی زیبایی‌شناسی و سپس تحلیل آن در کالبد و معنای معماری رواق دارالسیاده پرداخته¬شده-است. نتایج پزوهش حاکی از آن است که اوصاف الهی در دو سطح جمال و جلال قابل تقسیم‌بندی می‌باشند که جمال با مفاهیم شفافیت، سلسله مراتب، ریتم و تکرار، تناسبات، وحدت‌گرایی و جلال با مفاهیم بی‌کرانگی، معنویت، عالم مثال و تقدس در رواق دارالسیاده انطباق دارد.

المصادر:

منابع و مآخذ
1) ابن‌عربی، محی‌الدین‌محمد، (1414)، فتوحات مکیه، ج1و 2، بیروت: دار صادر.
2) اردلان، نادر و بختیار، لاله، (1390)، حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی و احسان طایفه، تهران: نشر علم معماری.
3) انصاري، مجتبي؛ اخوت، هانيه و تقوايي، علي¬اكبر، (1390)، «تحقيقي پيرامون سير تاريخي سيستم هاي تنظيم تناسبات در معماري با تأكيد بر ملاحظات كاربردي و زيباشناسي»، كتاب ماه هنر، (151)، صص 46-57.
4) بلخاری‌قهی، حسن، (1387)، معنا و مفهوم زیبایی در المناظر و تنقییح المناظر، تهران: فرهنگستان هنر.
5) ___________، (1388)، هندسه خیال و زیبایی، فرهنگستان هنر، تهران.
6) ___________، (1390)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، چ دوم، تهران: سوره مهر.
7) بمانیان، محمدرضا، هانیه اخوت، و پرهام بقایی، (1389)، کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: هله، طحان.
8) بورکهارت، تیتوس، (1365)، هنر اسلامی: زبان و بیان. ترجمه‌ مسعود رجب¬نیا. تهران: سروش
9) ___________، (1386)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه امیر منصوری، تهران، نشر حقیقت.
10) ___________، (1392)، هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش.
11) پیرنیا، محمدکریم، (1376)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: نشر دانشگاه علم و صنعت ایران.
12) تاجدینی، علی، (1369)، اهتزاز روح (مباحثی در زمینه زیبایی‌شناسی هنر)، تهران: انتشارات حوزه‌ هنری.
13) تقوایی، ویدا، (1381)، «از جمال‌شناسی تا زیبایی‌شناسی»، هنرهای زیبا، ش 11، صص 4-12.
14) توسلی، محمود، (1367)، اصول و روش‌های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.
15) جعفری، محمدتقی، (1386)، هنر و زیبایی از دیدگاه اسلام، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
16) جعفری‌ها، رضا، انصاری، مجتبی، بمانیان، محمدرضا، (1396)، «زیبایی‌شناسی اسلامی و آموزه‌های آن در منظر شهری»، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان، صص 15-29.
17) جلالی، غلامرضا، (1378)، «زیبایی‌شناسی در اندیشه فلسفی شهید مطهری»، نشریه حوزه، دوره 16، شماره 1، تهران.
18) حمزه‌نژاد، مهدی، خراسانی مقدم، صبا، (1391)، «گونه¬شناسي مزارهاي اسلامي در ايران، بر اساس مفاهيم قدسي تشبيه، تنزيه، جمال و جلال»، مطالعات معماري ايران، دوره 1، شماره 2 ، صص 109-128.
19) حمزه‌نژاد، مهدی، رهروی‌پوده، ساناز، (1395)، «گونه¬شناسي مفهومي در پرستشگاه¬هاي يهوديان، مسيحيان و مسلمانان در دوره صفويه اصفهان (بر اساس ويژگي¬هاي قدسي تنزيه، تشبيه، جمال و جلال)»، پژوهش¬هاي معماري اسلامي، دوره 4 , شماره 2 (پياپي 11)، صص 17-38.
20) حصوری، علی، (1381 )، مبانی طراحی سنتی، تهران: نشر چشمه.
21) خاتمی، محمود، (1390)، فلسفه‌ای برای هنر ایرانی، تهران: فرهنگستان هنر.
22) خدایاری، زهرا، مشتاق مهر، رحمان، (1394)، «دیالکتیک جمال و جلال در اندیشه عین‌القضات همدانی»، ادیان و عرفان، سال 48، شماره 1، صص 1-17.
23) خرقانی، حسن، (1387)، «مفاهیم زیبایی‌شناختی در قرآن»، مطالعات اسلامی، شماره 80، صص 11-47.
24) ________، (1390)، «دیدگاه علامه طباطبایی در حوزه زیبایی‌شناسی و اخلاق»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره 68، صص 60-85.
25) دری، علی، طلیسچی، غلامرضا، (1397)، «کرانمندی و بیکرانی ساختار فضایی معماری اسلامی ایران در مساجد دوران صفوی (نمونه موردی: مسچد شیخ لطف‌الله و امام اصفهان)»، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، شماره نوزدهم، 19-40.
26) ذوالفنون، سیدحسین، (1389)، «غرض کرشمه حسن است (هنر و فلسفه اسلامی)»، ماهنامه فرهنگ پویا، شماره 19، صص 16-20.
27) راستگو، سیدمحمد، راستگوفر، محمدفرید، (1388)، «جمال جلال و جلال جمال»، مطالعات عرفانی، شماره دهم، صص 173-202.
28) رجایی بخارائی، احمدعلی، (1364)، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
29) رحیمیان، سعید، (1383)، مبانی عرفان نظری، چاپ اول، تهران: سمت.
30) رحمانی، فروزان، نورمحمدزاد، حسین، (1398)، «تطبیق اجزای ساخت معنا با ساخت کالبد در مجموعه تاریخی شهر یزد»، مطالعات شهری، شماره 31، صص 109-125.
31) رهنورد، زهرا، (1386)، «جلوه جمال و جلال در نگارگری و بازتاب آن در موجودات اهریمنی و مخوف»، هنرهای زیبا، شماره 29، صص 87-95.
32) سعادت، داوود، اعتصام، ایرج، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، مهدوی‌نژاد، محمدجواد، (1396)، «تبیین مفهوم شفافیت در دوره‌های مدرن، پست¬مدرن و ارزیابی آن در معماری اسلامی ایرانی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 15، سال پنجم، صص 75- 90.
33) سلطان‌زاده، حسین، (1372)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
34) سعیدی، ایمان، دارابی، حسن، (1392)، «بازنمایی ماهیت زیبایی¬شناسی از دیدگاه قرآن و حدیث»، دوفصلنامه تخصصی پژوهش‌های میان¬رشته¬ای قرآن کریم، سال پنجم، شماره اول، صص 22 – 45.
35) سهروردی، شیخ شهاب‌الدین، (1374)، فی حقیقه‌العشق، تهران: انتشارات مولی.
36) شایسته‌فر، مهناز، (1385)، «جلال در جمال (تاثیر سیره پیامبر بر هنر و نگارگری و معماری)»، خردنامه همشهری، شماره 11، صص 59-61.
37) صحاف، سیدمحمدخسرو، (1390)، معنا در معماری ایرانی، هویت شهر، شماره 25، صص 51-60.
38) طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1363)، تفسیر المیزان، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا و انتشارات امیرکبیر.
39) ____________، (1390)، المیزان، چاپ 2، بیروت: موسسه الاعلمی، 1971م.
40) طبسی، محسن و همکاران، (1391)، بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل‌گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران: نشریه هنرهای زیبا.
41) طریقی، عبدالحسین، (1387)، «تجلی در عرفان اسلامی»، فصلنامه عرفان زنجان، دانشگاه آزاد زنجان، سال چهارم، شماره شانزدهم.
42) غزالی طوسی، ابوحامد، (1361)، کیمیای سعادت، جلد1، به¬کوشش حسین خریوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
43) فارابی، ابونصر محمد‌بن‌محد، (1379)، سیاست مدنیه، ترجمه و تحشیه سیدجعفر سجادی، چاپ سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
44) فرهنگ‌دوست، هادی، باوندیان، علیرضا، کوهستانی اندرزی، حسین،( 1400)، «ارائه نظام زیبایی شناسی فلسفی- حکمی در معماری اسلامی»، مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره 11 ، صص 42-59.
45) قمی، شیخ عباس، (1384)، مفاتیح‌الجنان، چاپ 1، قم: لقا.
46) كربن، هانري، (1384)، مجموعه مقالات. گردآوري و تدوين محمدامين شاهجويي با اشراف شهرام پازوكي، تهران: حقیقت.
47) گوهرین، صادق، (1368)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.
48) لاهیجی، عبدالکریم، (1380)، شرح گلشن راز، تهران: محمودی.
49) مدپور، محمد، (1383)، آشنایی با آرای متفکران درباره‌ هنر، جلد 3 و 4، تهران: سوره‌ مهر.
50) مطهری، مرتضی، (1368)، فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات صدرا.
51) _________،( 1378)، مجموعه آثار، جلد 1، قم: انتشارات صدرا.
52) ملاصدرا، صدرالمتالهین شیرازی، (1340)، الاسفارالاربعه، دوره نه جلدی، جلد سوم (حرکت و زمان)، دارالمعارف الاسلامیه)، تهران: چاپ حیدری.
53) ملاصدرا، صدرالمتالهین شیرازی، (1362)، حکمت متعالیه در اسفار اربعه، سفر اول: از خلق به خلق، جلد 3/1 ، ترجمه محمد خواجوی، چ4، تهران: انتشارات مولی.
54) ملاصلاحی، حکمت‌الله، (1377)، «صور جلالی در معماری اسلامی ایران»، فرهنگ و هنر، دوره 1، شماره 29، صص 4-31.
55) ملاصلاحی، حکمت‌الله، (1373)، «مقوله جمال و جلال در هنرهای تجسمی»، مشرق، شماره 1، صص 49-53.
56) ملک‌شاهی، حسن، (1385)، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، جلد اول (طبیعیات، الهیات، عرفان و تصوف)، چاپ پنجم، تهران: سروش.
57) میرمیران، سیدهادی، (1377)، «سیری از ماده به روح. معماري و شهرسازی»، 42-43، صص 94-100.
58) ناری‌قمی، مسعود، (1391)، «تقدس فراگیر فضا در اسلامی: نگاه تکلیف‌گرا»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 7، صص 49-60.
59) نقی‌زاده، محمد، (1376)، مسجد کالبد مسلط بر مجتمع اسلامی، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد گذشته- حال- آینده، جلد دوم، تهران، نشر دانشگاه هنر.
60) نصر، سیدحسین، (1375)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، حوزه هنری.
61) ________، (1368)، «سنت اسلامی در معماری ایرانی، جاودانگی و هنر (مجموعه مقالات)»، ترجمه سیدمحمد آوینی، تهران: برگ، صص 59-68.
62) _________، (1380)، معرفت و معنویت، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران، دفتر پژوهش‌ و نشر سهروردی.
63) _________ ، (1382)، نياز به علم مقدس، ترجمة حسن ميانداري، قم: طه.
64) ________، (1384)، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه‌ مرتضی اسعدی، تهران: طرح نو.
65) ________، (1394)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه‌ی رحیم قاسمیان. تهران: حکمت.
66) نعمتی، بهزاد، رزاقی، حسین، (1391)، هنر در حرم، مشهد، مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
67) هاشم‌نژاد، حسین، (1385)، «درآمدی بر فلسفه هنر از دیدگاه فیلسوفان بزرگ اسلامی»، فصلنامه قبستات، سال یازدهم، صص 313-332.