خوانشی نو از تاریخ گذاری سوره شعراء با تأکید بر قصه های پیامبران(ع)

الموضوعات :

فاطمه صانعی ¹ , داوود اسماعیلی ² , امیر احمدنژاد ³

1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.
2 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل البیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اهل البیت(ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

تاريخ الإرسال : 10 الأحد , شعبان, 1446 تاريخ التأكيد : 07 الجمعة , صفر, 1447 تاريخ الإصدار : 11 الثلاثاء , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: سوره شعراء, قصه های قرآنی, تاریخ گذاری, شعب ابی طالب.,

ملخص المقالة :

سوره شعراء بر اساس اجماع مفسران و قرآن پژوهان در مکه نازل شده­ است. در این سوره بخش عمده‌ای از آیات به داستانها و سرگذشت پیامبران (ع) اختصاص داده شده که باعث می‌ شود تعیین زمان دقیق نزول آن مشکل باشد. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل محتوای قصه­ ها و مطابقت با منابع تاریخی و با استناد به پیوستگی نزول سوره شعراء به کشف زمان نزول این سوره به صورت مستند اهتمام ورزیده ­است. پژوهش حاضر نشان می­دهد که مضامین مشترک و برجسته در قصه ­ها مانند تهدید به اخراج از سرزمین، تهدید به قتل، نافرمانی از اوامر الهی و ناسپاسی نسبت به نعمت‌ ها ، تأکید بر مفهوم هجرت و تأکید بر نسبت خویشاوندی میان پیامبران و قومشان، همسویی معناداری با شرایط سخت و فشارهای دوران محاصره در شعب ابی طالب دارد. تطابق این تحلیل­ها با شواهد تاریخی و همچنین با جایگاه سوره شعراء در فهرست­های ترتیب نزول دستاوردهای پژوهش را تقویت می­کند. گفتنی است که لحن صریح در آیات سوره و خصوصاً در قصه­ها خبر از نزول سوره در ایام حج می­دهد. در مجموع سوره شعراء به گواهی محتوای آیات و قصه­ها در حوالی سال هفتم بعثت و در ایام حج بر پیامبر اسلام(ص) نزول یافته ­است.

المصادر:

1- قرآن کریم
2- آقادوستی، الهام، 1403ش، بازسازی تاریخی فضای تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه با تکیه بر آیات قرآن، به راهنمایی امیر احمدنژاد و رضا شکرانی، رساله مقطع دکتری، دانشگاه اصفهان.
3- ابن سعد، محمد بن سعد( 1374ش)، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.
4- ابن عاشور، محمد الطاهر(1984م)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، دارالتونسیه للنشر.
5- احمدی بیغش، خدیجه، تبریزچی، زینب، نقش داستان حضرت موسی(ع) بر تثبیت قلب پیامبر(ص) در سورة نمل، فرهنگ و تمدن قرآن، 1402، ش 4.
6 – امین عاملی، سیدمحسن، 1421ق، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف.
7- بلاذری، احمد، 1417ق، جمل من الانساب الاشراف، بیروت: دارالفکر.
8- بهجت پور، عبدالکریم، 1390، تفسیر همگام با وحی، قم: مؤسسة فرهنگی التمهید.
9- خطیب، عبدالکریم، 1424ق، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دارالفکر.
10- زمخشری، محمود بن عمر، 1407ق، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل‏، بیروت: دارالکتب العربی.
11- سیوطی، جلال¬الدین، 1404ق، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی(ره).
12- شرف الدین، جعفر، 1420ق، الموسوعه القرآنیه خصائص السور، تحقیق عبدالعزیز بن عثمان التجویزی، بیروت: دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
13- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم(1368ش)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی.
14- مونتگمری وات و بل، ویلیام و ریچارد(1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، مترجم: بهاء¬الدین خرمشاهی، قم، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان¬های خارجی.
15- طباطبائی، سیدمحمدحسین(1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
16- طبری، ابن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
17- عابدالجابری، محمد؛(1400ش)، فهم قرآن حکیم، مترجم: محسن آرمین، تهران، نشر نی.
18- فضل الله، محمدحسین، 1419ق، من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک.
19- قطب، سید(1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.
20- محمدزاده، عاطفه، احمدنژاد، امیر، بررسی دورة دعوت پنهانی پیامبر(ص) با تکیه بر مفهوم شناسی آیة «فاصدع بما تؤمر»، فصلنامة علمی پژوهشی پژوهش¬های قرآنی، 1394، ش 3.
21- محمدی انویق، مجتبی و خوش منش، ابوالفضل، بررسی دعوت پیامبر اکرم(ص) بر اساس آیة 214 شعراء و 94 حجر، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تفسیری، 1395، ش 28.
22- یوسفی غروی، محمدهادی، بی¬تا، تاریخ تحقیقی اسلام، به ترجمة حسین علی عربی، تهران: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

نص كامل:



<7>  مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 83، سال سی­ و یکم، تابستان 1404 ش

Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, Vol. 83, Year 31, Summer 2025

 

 

خوانشی نو از تاریخ­گذاری سوره شعراء با تأکید بر قصه­های پیامبران(ع)

 

فاطمه صانعی¹

داوود اسماعیلی²

امیر احمدنژاد³

 

تاریخ دریافت: 21/11/140۳ تاریخ پذیرش: 10/05/1404، صفحۀ 29 تا 48 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده
       سوره شعراء بر اساس اجماع مفسران و قرآن‌پژوهان در مکه نازل شده­است. در این سوره بخش عمده‌ای از آیات به داستان‌ها و سرگذشت پیامبران (ع) اختصاص داده شده که باعث می‌شود تعیین زمان دقیق نزول آن مشکل باشد. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل محتوای قصه­ها و مطابقت با منابع تاریخی و با استناد به پیوستگی نزول سوره شعراء به کشف زمان نزول این سوره به صورت مستند اهتمام ورزیده­است. پژوهش حاضر نشان می­دهد که مضامین مشترک و برجسته در قصه­ها همانند تهدید به اخراج از سرزمین، تهدید به قتل، نافرمانی از اوامر الهی و ناسپاسی نسبت به نعمت‌ها ، تأکید بر مفهوم هجرت و تأکید بر نسبت خویشاوندی میان پیامبران و قوم‌شان، همسویی معناداری با شرایط سخت و فشارهای دوران محاصره در شعب ابی­طالب دارد. تطابق این تحلیل­ها با شواهد تاریخی و همچنین با جایگاه سوره شعراء در فهرست­های ترتیب نزول دستاوردهای پژوهش را تقویت می­کند. گفتنی است که لحن صریح در آیات سوره و خصوصاً در قصه­ها خبر از نزول سوره در ایام حج می­دهد. در مجموع سوره شعراء به گواهی محتوای آیات و قصه­ها در حوالی سال هفتم بعثت و در ایام حج بر پیامبر اسلام(ص) نزول یافته­است.

کلیدواژه­ها: سوره شعراء، قصة­های قرآنی، حضرت موسی(ع)، تاریخ­گذاری، شعب ابی­طالب.

 

 

درآمد

تاریخ­گذاری سوره‌های قرآن کریم همواره از موضوعات چالش‌برانگیز و حائز اهمیت در مطالعات قرآنی بوده است. وجه اهمیت تاریخ­گذاری در درک بهتر سیر نزول آیات تجلی می­یابد و علاوه بر آن در فهم مقاصد و اهداف هر سوره نیز نقش بسزایی ایفا می‌نماید. چرا که آیات قرآن کریم آینة تمام نمای شرایط عصر نزول بوده و نزول تدریجی آیات نیز شاهد مهم این امر محسوب می­گردد. سوره شعرا، به عنوان یکی از سوره‌های مکی و دارای مضامین عمیق مرتبط با قصه‌های پیامبران، از جمله سوره‌هایی است که بررسی زمان نزول آن می‌تواند افق‌های جدیدی در تفسیر و تحلیل محتوای سور بگشاید. به عبارت دیگر کشف زمان نزول سوره­های قصه محور همچون سورة شعراء زمینه را برای تاریخ­گذاری بر اساس محتوای سور خصوصاً قصه­ها برای پژوهشگران فراهم می­آورد. چرا که قصه­ها نیز مطابق با نیاز مخاطبان عصر نزول گزینش شده و بر پیامبر اسلام(ص) نزول یافته­اند و طبعاً بررسی رابطة قصه با شرایط نزول و دغدغه­های مخاطبان توصیف جامعی از زمان نزول سوره ارائه می­دهد. به علاوه تا حد قابل توجهی نیاز پژوهشگران را به اتکاء صرف بر روایات ترتیب نزول کاهش می­دهد. با این حال، علیرغم اهمیت این موضوع، نقش محتوا خصوصاً قصه­های قرآنی در تاریخ­گذاری آیات و سور مورد توجه مفسران و پژوهشگران نبوده­است. تاریخ­گذاری بر اساس قصه­های قرآنی نه تنها به غنای مطالعات تفسیری در حوزه زمان نزول سوره‌ها می‌افزاید، بلکه می‌تواند به عنوان الگویی برای بررسی زمان نزول سایر سوره‌های قرآن بر اساس محتوا و قصه­ها نیز مورد استفاده قرار گیرد.

طرح مسأله

بخشی از معارف و مفاهیم الهی در قرآن، در قالب قصه­هایی از سرگذشت پیامبران پیشین بیان شده­است. می­توان گفت مهم­ترین هدف نقل قصه­ها در قرآن، گره­گشایی از بحران­هایی است که پیامبراسلام (ص) در مسیر رسالت خود با آن­ها مواجه بوده است. شاهد این امر محتوای سوره­های قصه محور در قرآن کریم است که خداوند همواره با نقل قصه، پیامبر(ص) و مسلمانان را دعوت به صبر و اعتماد به خداوند قادر نموده و به آنان وعدة پیروزی و توفیق در برابر مخالفان می­دهد. این قصه ها که غالبا در سور مکی نقل شده­اند، مخاطبان عصر نزول را گام به گام با شخصیت­ها و رخدادهای قصه همراه کرده تا بتوانند خود را در برابر فرازهای مختلف قصه حاضر ببینند و از این طریق، شرایط موجود را به بهترین نحو مدیریت کنند. برهمین اساس طبعا سوره ها در پیوندی دائمی و ناگسستنی با حوادث و رویدادهای زمان نزول، بر پیامبر(ص) فرود آمده­اند. لذا فهم مقصود قصه­ها برای مخاطبان دوره های بعد بدون تسلط بر زمان دقیق نزول با مشکل مواجه می شود. سوره­ی شعراء یکی از سوره­هایی است که رمزگشایی از زمان نزول آن به وسیله­ی محتوای سوره دارای اهمیت است و مهم­ترین علت آن، تفاوت دیدگاه­ها پیرامون تاریخ­گذاری این سوره است. برخی با تکیه بر روایات تاریخی نزول سوره را مربوط به علنی شدن دعوت پیامبر(ص) یعنی حدوداً سال سوم بعئت دانسته­اند که این دیدگاه توسط محققان رد شده­است. برخی نیز همانند مدونان فهرست­های ترتیب نزول، زمان نزول سورة شعراء را در حوالی سال هفتم بعثت تخمین زده­اند. تفاوت دیدگاه­ها پیرامون زمان نزول سورة شعراء ناشی از گوناگونی منابع و ابزارهای تاریخ­گذاری است. به عبارت دیگر تکیه بر نقل روایت بدون استناد به محتوای آیات و عدم مطابقت با آن آسیب­هایی همچون اختلاف در تخمین زمان نزول سوره­ها به دنبال دارد. از این رو استناد به آیات و محتوای آن از جمله قصه­های قرآنی می­تواند به کشف زمان صحیح نزول سوره کمک کند. بر همین اساس در این نوشتار ابتدا محتوای آیات و مختصات کلی سوره مورد بررسی قرار می­گیرد. سپس با بررسی رویدادهای تاریخی و جزئیات مربوط به آن زمینه برای مطالعة دقیق قصه­ها فراهم آمده تا در نهایت به یک دیدگاه صحیح پیرامون تاریخ­گذاری سورة شعراء و فضای نزول این سوره دست یابیم.  

بررسی روش­های تاریخ­گذاری

قرآن کریم به عقیده مسلمانان در مرتبه بالایی از فصاحت قرار دارد. بر همین اساس انتظار می رود نزول آیات، حتی آیات قصص قرآن، طبق اقتضای زمان و رخدادهای عصر نزول بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده باشند. به عبارتی فهم مقصود آیات ارتباط تنگاتنگی با تشخیص زمان نزول دارد که در پژوهش های حوزه علوم قرآنی، با عنوان تاریخ گذاری آیات و سور شناخته می شود. ثمره مهم تاریخ گذاری آیات و سور، تخمین زمان و واحدهای نزول است که اهمیت اصلی آن در فهم دقیق­تر آیات قرآن بروز و ظهور می­یابد(نکونام، 1380ش، 21).

به طور کلی، تاریخ­گذاری آیات به روش­های نقلی و اجتهادی انجام می­شود. در روش نقلی، محققان متکی به روایات خصوصاً روایات ترتیب نزول بوده و بر اساس فهرست­ها مکی یا مدنی بودن سوره را مشخص می­کنند. اما در روش اجتهادی با استناد به قرائن متنی و تطبیق آیات با شواهد تاریخی زمان نزول آیات و سور به صورت تقریبی مشخص می­شود. در روش اجتهادی عده ای بر این باورند که متن قرآن به منزله ی یک منبع تاریخی است. بر همین اساس محقق تلاش می کند میان آیات و فضای حاکم بر عصر نزول ارتباط برقرار کرده و نسبت آیات سوره های مختلف را نیز مورد بررسی قرار دهد(عابدالجابری، 1400ش، 1 / 134؛ بازرگان، 1386ش، 1/ 76). باید توجه داشت که فهرست­های ترتیب نزول روایی به تنهایی برای تاریخ­گذاری آیات و سور قابل اتکاء نیستند و لازم است در کنار آن از قرائن دیگر نیز بهره برد. از مهم­ترین دلایل این امر می­توان به تنوع متن فهرست­ها اشاره کرد. این در حالیست که سند هیچ­کدام از فهرست­ها بر دیگری ارجحیت ندارد(جان نثاری، 1403ش). در منابع تاریخی نیز اطلاعات مربوط به حوادث دوران مکه شفافیت و دقت کمتری نسبت به دوران مدینه دارد و همین امر در کنار کثرت آیات مکی نسبت به آیات مدنی سبب شده تطبیق میان آیات مکی و وقایع تاریخی دشوار باشد.. بنابراین دقت نظر در محتوای سوره­ها و یافتن قرائن تاریخی از متن آیات، اغلب تنها ابزار قابل اعتمادی است که می­توان برای تاریخ­گذاری سور مکی به کار گرفت. یک محتوای مهم در سوره ها خصوصا سور مکی قصه­های قرآنی است. بررسی جزئیات این قصه­ها و قیاس میان فرازهای مختلف آن به مخاطب این امکان را می دهد که به فهم بهتری از کتاب آسمانی دست یابد. این بدان جهت است که قصه های قرآن به لحاظ موضوع، شیوۀ نمایش و تبیین حوادث، با اهداف الهی از نزول آیات در طول رسالت پیامبر(ص) همراهی می کند و نتیجۀ این همراهی در ساختار و بافت قصه ها بروز پیدا می کند. به سبب همین پیوند میان زمان نزول و گزینش فرازهای قصه، در پژوهش حاضر با تأکید بر محتوای قصه­ها به کشف زمان نزول سوره پرداخته شده­است.

پیشینة پژوهش

معمولاً در آثار تفسیری ذیل سوره­های قصه محور نظیر سوره­ی شعراء، تحلیل تاریخ­گذارانه­ای ارائه نشده و تنها ابزار تاریخ گذاری این سور، تکیه بر فهرست­های ترتیب نزول است. برخی مفسران همانند محمد عابدالجابری با تکیه بر گزارش تاریخ از آغاز دعوت علنی پیامبر(ص) به زمان تقریبی نزول سوره­ی شعراء اشاره کرده­اند. اما اعتبار مدعای خود را با محتوای سوره و قصه­های مطرح شده در این سوره مطابقت نداده­اند(عابدالجابری، 1400ش، 1 / 736). برخی دیگر همانند ابن عاشور و سیدقطب تنها به ارتباط و انسجام میان قصه­ها و سایر آیات در سوره اشاره داشته و معتقدند قصه­ها به منظور تسلّی خاطر پیامبر(ص) نزول یافته­اند؛ اما به زمان نزول سوره اشاره نداشته­اند(ابن عاشور، 1420ق، 17 / 78 ؛ سیدقطب، 1425ق، 3 / 1899). به همین سبب است که نزول سوره­ی شعراء در نظر مفسران، از سال سوم تا هفتم بعثت متغیر است. در برخی آثار پژوهشی نیز ذیل بررسی چگونگی دعوت پیامبر(ص) و شیوة مواجهة ایشان با خویشاوندان و غیر آن، به صورت محدود به جزئیات مربوط به زمان نزول این سوره اشاره شده­است. در پژوهشی با عنوان «بررسی دورة دعوت پنهانی پیامبر(ص) با تکیه بر مفهوم شناسی آیة «فاصدع بما تؤمر»»مؤلفان با تکیه بر محتوای سوره­ها خصوصاً سور ابتدایی نزول وحی، تقسیم بندی دعوت پیامبر(ص) را به پنهانی و علنی نامعتبر شمرده­اند. بر همین اساس ارتباط آیة 214 سورة شعراء با آغاز دعوت علنی و دعوت خویشاوندان را نیز مورد نقد قرار داده­اند(محمدزاده و احمدنژاد، 1394ش). اما نکتة قابل توجه این که تأکید پژوهش بر سورة حجر بوده و به طور خاص سورة شعراء و آیات قصه در این سوره مورد بررسی قرار نگرفته­است. در پژوهش دیگری با عنوان « بررسی دعوت پیامبر اکرم(ص) بر اساس آیة 214 شعراء و 94 حجر»مؤلفان نزول آیة 214 سورة شعراء را پس از سال ششم دانسته و احتمال تقارن نزول این آیه با محاصرة اقتصادی در شعب ابیطالب را مطرح کرده­اند(محمدی انویق و خوش منش، 1395ش). اما به پیوند آیة مذکور با سایر آیات سوره خصوصاً قصه­های پیامبران در این سوره اشاره­ای نداشته­اند. بدیهی است که برخلاف سیاق آیات، احتمال نزول گسستة آیه مذکور در این بررسی مطرح می­شود. مضاف بر این، پژوهش­های مستقلی پیرامون محاصرة مسلمانان در شعب ابیطالب و جزئیات تاریخی آن صورت گرفته که فضای تاریخی را به خوبی منعکس می­کنند؛ اما به ارتباط آن با سور قرآنی اشاره نداشته­اند. از جمله می­توان به مقالة «شعب ابیطالب، نماد مقاومت هوشمندانه راهبردهای نبوی برای عبور از موقعیت­های فراسخت» و یا «بررسی ادبی و محتوایی سرودة ابوطالب در شعب» اشاره کرد که به زوایای پیدا و پنهان این رخداد تاریخی پرداخته­اند. می­توان گفت از این منظر پژوهش حاضر تنها اثری است که با تأکید بر یکپارچگی آیات سوره با بررسی قصة پیامبران به کشف زمان نزول سوره اهتمام ورزیده و درصدد مطرح کردن دیدگاه متقن پیرامون تاریخ­گذاری سوره بر اساس قصه است.

مختصات سوره شعراء

سوره شعراء طبق اجماع مفسران در مکه نازل شده و شامل 227 آیه است. برخی روایات از وجود آیات مدنی در این سوره حکایت می­کنند. از جمله آیة « أَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِي إِسْرائِيل‏» (شعراء / 197) که به عقیدة مقاتل به علت اشاره به بنی اسرائیل در مدینه نازل شده­است. در حالی­که در سایر سور مکی همانند قصص، رعد، عنکبوت و اسراء نیز مشابه همین آیه نازل شده و این سوره­ها جملگی مکی هستند(ابن عاشور، 1420ق، 19 / 107). به زعم مفسرانی همچون سیدقطب، ابن عاشور و علامه طباطبائی تمام آیات سورة شعراء در مکه نازل شده که مهم­ترین شاهد این مطلب، سیاق پیوستة آیات است(طباطبائی، 1390ق، 15 / 103 ؛ سیدقطب، 1425ق، 5 / 2677 ؛ ابن عاشور، 1420ق، 17 / 134). محتوای سوره نیز به روشنی پیوستگی و انسجام آیات را در این سوره نشان می­دهد که در بخش­های بعدی بدان اشاره خواهد شد.

طبق روایات ترتیب نزول سور، سورة شعرا چهل و هفتمین سوره نازل شده بر پیامبر(ص) بوده و این سوره، پس از سور مریم و طه و واقعه و پیش از سوره نمل و قصص قرار گرفته است(شهرستانی، 1368ش، 1 / 18). در فهرست های اجتهادی نیز محدوده جایگذاری این سوره تقریبا در اواسط دوران مکی بوده(جان نثاری، 1403). این فهرست­ها نزول شعرا را پیش از انسان و پس از حجر میدانند. احتمالا این دیدگاه متأثر از دیدگاه معروف مبنی بر نزول شعرا مصادف با دعوت خویشان و نزول حجر مصادف با علنی شدن دعوت پیامبر(ص) بوده است. اما باید توجه کرد که طبق آیات قرآن تقسیم بندی دعوت پیامبر به دوران پنهانی و علنی تقسیم بندی صحیحی نیست. چرا که به شهادت آیات خصوصاً سوره­های ابتدایی همانند مدثر، دعوت پیامبر(ص) از همان ابتدا آشکار بوده و این ادعا با محتوای آیات در تعارض است(محمدزاده و احمدنژاد، 1394ش). به علاوه مفهوم «انذار» نمی­تواند به خودی خود زمان نزول سوره را مشخص کند و نمی­توان گفت صرف اینکه مفهوم انذار در این آیه بیان شده نشان­گر علنی شدن دعوت پیامبر(ص) است. پژوهش های مستشرقان در این حوزه نیز خبر از ارتباط تنگاتنگ سوره طه و شعراء داده و نزول این دو سوره را در پی هم و در سال­های میانی دوران مکی می­دانند(مونتمگری وات و بل، 1382ش، 170)

آنچه در فهرست­های ترتیب نزول مسلم است ارتباط انکار ناشدنی سورة شعراء و سوره­های طه و نمل است. به همین علت بررسی ارتباط محتوایی و زمانی این سوره­ها با یکدیگر می­تواند در کشف زمان نزول سورة شعراء ائرگذار باشد. سورة طه در آستانه هجرت و یا در جریان هجرت مسلمانان به حبشه نازل شده­است. آیات سورة طه خصوصاً قصة حضرت موسی(ع) در این سوره به خوبی فضای عصر نزول را در آستانة هجرت به حبشه به تصویر می­کشد. خداوند از این طریق درصدد تسکین قلب پیامبر(ص) در برابر دشواری­ها و ترغیب گروهی از مسلمانان به هجرت از مکه برآمده­است(صانعی و همکاران، 1403ش). سورة شعراء در کوتاهی و آهنگین بودن آیات با سورة طه شباهت دارد. از سوی دیگر پرداختن به فرازهای مشابهی از قصة حضرت موسی(ع) در این دو سوره احتمال قرابت نزول آن­ها را در یک بازة زمانی مشخص افزایش می­دهد. سورة نمل نیز با توجه به روند قصه ها خصوصاً قصة حضرت موسی(ع)، جنبه تسکین و تثبیت قلب برای پیامبر(ص) داشته که با مشکلات و سختی های ایشان در محاصره شعب ابیطالب همخوانی دارد. این سوره حدود سال­های ششم یا هفتم بعثت و همزمان با محاصره­ی عده­ای از مسلمانان در شعب ابیطالب و هجرت عده­ای دیگر به حبشه نازل شد(بلاذری، 1417ق، 1 / 236 ؛ یوسفی غروی، بی­تا، 1 / 539 ؛ احمدی بیغش و تبریزچی، 1402ش).

بنابراین بررسی فهرست­های ترتیب نزول و بررسی محتوای سوره­هایی همچون طه و نمل نشان می­دهد که نزول سورة شعراء در فاصلة زمانی میان هجرت مسلمانان به حبشه و محاصرة مسلمانان در شعب ابیطالب واقع شده­است. اما در منابع تفسیری و تاریخی به طور مستقیم به زمان نزول سورة شعراء و ارتباط آن با شعب ابیطالب اشاره نشده­است. به همین سبب بررسی محتوای سوره و همچنین جزئیات تاریخی مربوط به محاصره در شعب ابیطالب می­تواند در رد یا پذیرش این دیدگاه اثر شایانی داشته باشد.

مروری بر سورة شعراء

سوره­ی شعراء با آیاتی خطاب به پیامبر(ص) آغاز می­شود که در این آیات به شدت اندوه ایشان در هدایت ناپذیری مردم اشاره شده­است. با توجه به این آیات می­توان گفت رفتار خصمانة قریش و پافشاری آن­ها بر مواضع کارشکنانة خود، سبب شد خداوند این سوره را برای تسکین پیامبر از اندوه نسبت به ایمان نیاوردن آن­ها نازل کند(سیدقطب، 1425ق، 5 / 2556). کالبد اصلی سوره را قصص تشکیل می­دهد و از این طریق پیام های الهی به پبامبر(ص) متناسب با شرایط حاکم بر جامعه خطاب شده است. نزول سوره شعرا بر پایه سرگذشت انبیاء از آن جهت است که ابلاغ رسالت پیامبران، رنج هایی که از جانب امت خود متحمل شدند و مشکلاتی که در این مسیر با آن ها مواجه شدند برای پیامبر اسلام(ص) یادآوری گردد. همچنین سرانجام اقوام گذشته به منزله انذار معاندینی است که با عناد و دشمنی نسبت به پیامبر(ص) مسیر رسالت را بر ایشان دشوار ساخته اند(فضل­الله، 1419ق، 17 / 93).

قصه های انبیاء نیز در این سوره ناظر به آیات ابتدایی سوره است و پیوند ناگسستنی میان آیات در سراسر سوره مشهود است. چرا که خداوند با بیان سرگذشت پیامبران پیشین به وجود همیشگی تکذیب کنندگان و معاندان انبیاء اشاره داشته تا ضمن تسّلی خاطر پیامبر(ص) به ایشان یادآور شود که عاقبت مکذبین گرفتاری در عذاب الهی است. تکرار آیات «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ - وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ» نیز مؤید همین مطلب است و نیز نشان می­دهد که قصه­ها برای هدف واحد و متناسب با آغاز سوره نزول یافته­اند. چیرگی فضای هشدار و تکذیب و عذابی که در پی تکذیب می­آید بر قصه­ها و نیز بر کل سوره مشهود است. این ویژگی از آن رو است که سوره مستقیم با تکذیب مشرکان قریش نسبت به پیامبر(ص)، استهزاء آیات الهی، افتراء زدن به قرآن و ادعای سحر یا شعر بودن نسبت به قرآن مواجه می­شود. از طرفی پایان سوره نیز همانند ابتدای آن شامل خطاب­هایی به پیامبر(ص) بوده که ایشان را به اتمام حجت با مخالفان امر می­کند و در انتها امر به انذار عشیره و فروتنی در برابر مؤمنان و همچنین توکل به خداوند به ایشان عرضه می­شود. در برخی آثار تفسیری نیز با رد وجود آیات استثناء و با استناد به سیاق آیات به پیوستگی آیات اذعان شده­است(طباطبائی، 1390ق، 15 / 103 ؛ سیدقطب، 1425ق، 5 / 2677 ؛ ابن عاشور، 1420ق، 17 / 134). در نهایت باید گفت که ابتدا و انتهای سوره به همراه آیات قصه وحدتی همگن و یکپارچه می­سازند و شرایطی را توصیف می­کند که میزان درگیری پیامبر(ص) با مخالفان خود نسبت به قبل افزایش یافته و از قضا این مخالفان از عشیرة پیامبر(ص) هستند. به همین علت سبب شده سوره­ای مستقل در راستای همین موضوع بر ایشان نازل شود. بنابراین با توجه به قرابت جایگاه سورة شعراء و سورة نمل در فهرست­های ترتیب نزول، بار دیگر این فرض مطرح می­شود که ممکن است نزول سورة شعراء با محاصره در شعب ابیطالب مرتبط باشد. لذا برای بررسی عمیق­تر می­بایست جزئیات تاریخی مربوط به شعب ابیطالب و میزان مطابقت قصه­ها را با این فرضیه مورد سنجش قرار داد.

محاصره در شعب ابی­طالب به گزارش تاریخ

مشرکان قریش در ابتدای ماه محرم سال هفتم بعثت، بنی‌هاشم را تحریم کردند و اعلام داشتند که هیچ‌کس حق معامله، ازدواج یا معاشرت با آنان را ندارد. در پی این تحریم، تمامی بنی‌هاشم، اعم از مسلمان و کافر، به جز ابولهب و ابوسفیان بن حارث، به شِعْبِ ابی‌طالب پناه بردند و در آنجا گرد هم آمدند. فرزندان مطلب بن عبد مناف، که چهل نفر بودند، از شِعْبِ محافظت می‌کردند و شبانه‌روز به نگهبانی از آن مشغول بودند. آنان در طول سال، جز در دو مناسبتِ موسم حج در ماه ذی‌الحجه و عمره در ماه رجب، از شِعْبِ خارج نمی‌شدند. قریش با جلوگیری از ورود خواروبار به شِعْبِ، شرایط را برای محاصره‌شدگان بسیار دشوار ساختند. تنها مقدار کمی آذوقه به صورت پنهانی به دست آنان می‌رسید، که کفاف نیازهایشان را نمی‌داد. در نتیجه، وضعیت به حدی سخت شد که مردم از بیرون شِعْب، صدای گریه کودکان را می‌شنیدند. این دوران، یکی از سخت‌ترین و دردناک‌ترین لحظات زندگی پیامبر (ص) و خاندان بزرگوارش در مکه بود(امین عاملی، 1421ق، 1 / 235). برخی منابع تاریخی، ارتباط محاصره در شعب با هجرت به حبشه را اینگونه بیان کرده­اند :«وقتی که رفتار نجاشی نسبت به جعفر و همراهان او و احترام وی به آنان به اطلاع قریش رسید، این موضوع برای آنها دشوار بود. آنها به رسول خدا (ص) و یارانش خشمگین شدند و تصمیم به قتل پیامبر (ص) گرفتند. آنها پیمان‌نامه‌ای علیه بنی‌هاشم نوشتند که هیچ‌گونه معامله‌ای با آنها انجام ندهند، با آنها ازدواج نکنند، و هیچ نوع ارتباطی با آنها نداشته باشند(ابن سعد، 1374ش، 1 / 196). با وجود تفاوت میان این دو گزارش تاریخی آنچه مسلم است این است که بنی هاشم خود به شعب ابیطالب رفته­اند و به عبارتی آن­ها چاره­ای جز رفتن به شعب ابیطالب نداشتند(بلاذری، 1417ق، 1 / 234 ؛ طبرسی، 1417ق، 1 / 123). 

مسلمانان در شعب ابیطالب در حدود سال­های ششم و هفتم (سیدقطب، 1425ش، 8 / 137) محاصره شدند و قریشیان هرگونه خرید و فروش و ارتباط با مسلمانان را منع کردند. این امر سبب شد تا بنی هاشم نزد ابوطالب بروند و در شعب او گرد هم جمع شوند. این محاصره تا سال دهم بعثت و به مدت سه سال به طول انجامید(بهجت پور، ش1390ش، 4 / 137). در همین حین رسول خدا(ص) به عده ای از مسلمانان متشکل از زنان و کودکان و افراد ضعیف تر دستور داد به رهبری جعفر بن ابی طالب به حبشه هجرت کنند(یوسفی غروی، بی­تا، 1 / 496 ؛ شرف الدین، 1420ق، 6 / 177). در این مقطع زمانی، پیامبر(ص) با مقاومت اجتماعی شدید مردم مکه و قومش و با اتهامات و سوء­ظن­هایی مواجه بود که موجب کاهش نفوذ کلامش در جامعه می­شد. تعصبات قبیلگی و کینه و حسادت مکیان و قریشیان تا آنجا ادامه یافت که دشمنی خود علیه پیامبر(ص) و مؤمنان را با محاصره­ی شدید اقتصادی اجتماعی در شعب ابیطالب ادامه دهند(سیوطی، 1404ق، 5 / 95 – 98). با دشوار شدن این شرایط در شعب ابیطالب، پیامبر(ص) دستور داد عده­ای از مسلمانان به حبشه هجرت کنند( بهجت پور، ش1390ش، 4 / 137 ؛ یوسفی غروی، بی­تا، 1 /  539). بنى هاشم شب اول محرم سال هفتم بعثت پيامبر (ص) در آن دره محاصره شدند و فقط در موسم حج از دره بيرون مى ‏آمدند. بنابراین دشواری شرایط در این برهة حساس تاریخی به قدری بود که می­تواند مسبب نزول سوره­هایی در این بازة زمانی بر پیامبر(ص) شده باشد. همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، خروج پیامبر(ص) و مسلمانان از شعب فقط در ایام حج میسر بود. طبرسی اشاره می­کند که پیامبر(ص) از این فرصت پیش آمده در جهت آشنایی مردم با اسلام و برقراری ارتباط با اقشار مختلف که در ایام حج گرد هم می­آمدند متنعم می­شد(طبرسی، 1417ق ، 1 / 123). ایشان در فرآیند دعوت به دنبال یافتن پناهگاهی برای صیانت اسلام از یک طرف و از سوی دیگر پراکندن آن به مناطق دیگر بود. سرانجام در همین ایام بود که افرادی از مدینه در موسم حج وارد مکه شدند که سرآغاز آشنایی اهل مدینه با دین اسلام محسوب می­شد. در نهایت این حرکت منجر به هجرت تاریخی پیامبر(ص) به مدینه و اقامة حکومت اسلامی شد(بیهقی، 1403ق، 2 / 312 ؛ الحیدری، 1399ش ؛ بهرامی، 1392ش).

آن­چه از مطالعة تاریخ پیرامون شعب ابیطالب حاصل می­شود بدین شرح است :

- ارتباط حصر با امر هجرت (هجرت های اولیه و ثانویه به حبشه – هجرت مسلمانان به مدینه)

- ارتباط مستقیم حصر با تهدید و در پی آن تأمین امنیت جانی پیامبر(ص)

- نقش مؤثر خویشاوندان پیامبر(ص) در این واقعه

- افزایش احتمال نزول سوره یا سوره­هایی در فضای سنگین محاصره

- احتمال نزول برخی سوره­ها در ایام حج و خروج موقت مسلمانان از شعب

تحلیل قصه­ها در سورة شعراء

قصه­ها در سوره­ی شعراء شامل سرگذشت هفت تن از انبیاء پیشین است که بخش هایی از زندگانی آن ها در سوره های دیگر قرآن ذکر شده است. بدیهی است که مقصود از نقل پی در پی قصه ها در این سوره، آشنایی پیامبر(ص) و سایر مخاطبان قرآن با انبیاء نیست. چرا که قصه­ها در قالب نسبتاً یکسانی نقل شده­اند و یک پیام واحد را به مخاطب منتقل می­کنند. علت تکرار قصه­ها با یک هدف واحد نفوذ در قلوب مخاطبان قرآن و جلوگیری از نسیان و فراموشی است(زمخشری، 1407ق، 3 / 298). پس از بخش مقدماتی سوره سرگذشت انبیاء با قصه حضرت موسی(ع) آغاز می شود که تفصیل بیشتری نسبت به سایر قصه ها دارد. از جمله دلایل مهم این امر، شباهت زندگانی پیامبر(ص) با حضرت موسی(ع) است که در نوع مبارزات با قدرت حاکم و عناد مخالفان نسبت به پیامبران الهی تجلی یافته است(خطیب، 1424ق، 10 / 77). پس از حضرت موسی(ع) بخش­هایی از زندگانی شش تن از پیامبران دیگر نیز بیان شده­است. در این سوره خداوند برخی مفاهیم دینی و اعتقادی را در قالب قصه­ها به مخاطبان عرضه کرده­است. شماری از این مفاهیم در سورة شعراء شامل موارد زیر است :

الف) تثبیت ایمان: داستان‌های استقامت انبیاء در برابر ناملایمات، به مسلمانان نشان می‌داد که آنها در ایمان خود تنها نیستند و در طول تاریخ، پیامبران دیگری نیز با چالش‌های مشابهی روبرو بوده‌اند.

ب) تبیین رسالت پیامبر(ص): در سوره شعراء، به شباهت‌ها و پیوندهای میان پیامبر اسلام (ص) و سایر پیامبران اشاره می‌شود. این امر، جایگاه و رسالت پیامبر را در میان انبیاء الهی آشکار می‌کرد و به مسلمانان نشان می‌داد که پیامبر اسلام (ص) ادامه‌دهنده راه پیامبران گذشته است.

ج) انذار مشرکان: سرانجام اقوام معاند انبیاء در سوره شعراء به تصویر کشیده شده است. این امر، مشرکان مکه را از عواقب تکذیب پیامبر اسلام (ص) برحذر می‌داشت و آنها را به سوی ایمان دعوت می‌کرد(سیدقطب، 1425ق، 5 / 2583). خطاب سوره پس از پیامبر(ص) متوجه مشرکانی است که از هیچ عناد و دشمنی نسبت به پیامبر فروگذار نمی­کنند. این مطلب را از مقایسه میان سرآغاز قصه ها در سوره نیز می توان برداشت کرد. پس از اینکه آیات مربوط به قصه حضرت موسی(ع) در سوره شعراء بیان می­شود و به پیامبر(ص) در برابر حوادث پیش آمده تسلّی خاطر می­بخشد، قصه حضرت ابراهیم آغاز شده که سرآغاز آن با عبارت " وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْراهِيمَ" (شعراء / 69) است. سرآغاز این قصه نشان می­دهد که خطاب آیات متوجه مشرکان و معاندان معاصر پیامبر(ص) است که طبق آیه، پیامبر(ص) به تلاوت آیات پیش رو برای مشرکان مأمور شده­است(طباطبائی، 1390ق، 15 / 280).

در سورة شعراء، به داستان‌هایی از اقوام پیامبران گذشته پرداخته شده تا نشان دهد که قوم پیامبر خاتم (ص) نیز همان مسیر اقوامی چون موسی، هارون، ابراهیم، نوح، هود، صالح، لوط و شعیب را طی می‌کنند و به زودی همان سرنوشت آن اقوام را خواهند داشت. بیشتر آنان ایمان نمی‌آورند و خداوند ایشان را به عذاب دنیوی و اخروی گرفتار خواهد کرد. این آیات با ارائه چنین نتیجه‌ای، در پایان هر داستان می‌فرماید: "إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ"، همان‌طور که در داستان پیامبر خاتم (ص) بعد از بیان اعتراض قومش در آغاز سوره فرمود: "إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ". این تطابق داستان‌ها نشان می‌دهد که همان مسیر نافرمانی و انکار، به همان عاقبت هلاک و عذاب منجر خواهد شد. همین مطلب، شاهد دیگری بر پیوستگی نزول سوره­ی شعراء است. قصه­ها در سورة شعراء به شرح زیر است:

الف) قصه­ی حضرت موسی: داستان حضرت موسی(ع) در سوره شعرا از مهم‌ترین قصه‌های قرآن است که به عنوان اولین و مفصل­ترین داستان در این سوره آمده است. این داستان با مأموریت حضرت موسی(ع) و رفتن ایشان به سوی فرعون آغاز می‌شود. واژه "ظالمین" در آغاز داستان، ویژگی‌های جامعه آن زمان را نشان می‌دهد و زمینه‌ای برای مقابله پیامبر اسلام با مخالفان ظلم‌پیشه فراهم می‌کند .فرعون به حضرت موسی(ع) یادآوری می‌کند که او را از کودکی در قصر خود پرورش داده است و در ادامه باورهای آن حضرت را رد می‌کند و با وجود آیات و نشانه‌های الهی، تسلیم نمی‌شود. داستان حضرت موسی(ع) بر ایستادگی در برابر ظلم تأکید دارد و در نهایت به هجرت ایشان و بنی‌اسرائیل و عبور از دریا اشاره می‌کند. این امر که به خواست خدا ممکن شده، نشان‌دهنده نصرت الهی است و به پیامبر و مسلمانان امید می‌دهد که سرانجام استقامت در مسیر الهی نجات و رهایی از دشواری ها است. همچنین، هجرت حضرت موسی و یارانش، نجات مومنان از ظلم و سرانجام نیکوی آن‌ها را بیان می‌کند و می­تواند به منزلة نیروی محرکه­ای برای مسلمانان و رغبت آن­ها به مهاجرت به شمار رود. چنانچه در سورة طه نیز چنین اشاره­ای مشهود است(صانعی وهمکاران، 1403ش). در این بخش از آیات اشارة خداوند به اخراج فرعونیان از باغ­ها و چشمه سارها نشان از توانگری آن­ها در برابر ناتوانی و ضعف بنی اسرائیل بوده و خداوند این نعمات را به بنی اسرائیل میراث داده­است.

قصة حضرت ابراهیم: دومین داستان در سوره شعراء، داستان حضرت ابراهیم است که با عقاید مشرکانه قومش مواجه می‌شود. واژه "ظالمین" در این آیات هم ذکر شده و فضای نزول سوره را نشان می‌دهد که ظالمان عرصه را بر پیامبر(ص) و مسلمانان تنگ کرده­اند. این واژه به مهم‌ترین دغدغة پیامبر اسلام یعنی مقابله با ظلم و اصلاح جامعه اشاره دارد. از همان ابتدای قصه به اختلاف عقیده میان حضرت ابراهیم و نزدیکانش، یعنی پدر و قوم ایشان، اشاره شده­است. نظیر آن در قصة حضرت موسی(ع) مشهود است که به رشد و بالندگی ایشان در قصر فرعون اشاره شده و با این وجود میان این دو اختلافات بسیاری مشاهده می­شود.

قصة حضرت نوح: در سوره شعراء، داستان حضرت نوح به شیوه‌ای مشابه با داستان­های بعدی بیان شده است. این داستان‌ها با آیات مشابه آغاز می‌شوند و به نقل دعوت و انذار پیامبران و سپس مخالفت و نافرمانی قوم‌هایشان می‌پردازند. آیات مذکور رنج پیامبران برای هدایت قوم خود و طلب یاری از خداوند را بیان کرده و در نهایت نصرت الهی برای مومنان و عذاب الهی برای کافران را نقل می‌کنند. این داستان با تکذیب قوم نوح آغاز می‌شود که پیامبران را نپذیرفتند. استفاده از واژه "اخوهم" در این داستان و چهار داستان بعدی، از ویژگی‌های مشترک قصه‌های سوره شعراء است و می‌تواند یک مفهوم کلیدی برای تاریخ‌گذاری این سوره به شمار رود. از جمله نکات مهم دیگر در این آیات استهزاء حضرت نوح(ع) توسط قوم ایشان است که معتقدند فقط فرومایگان از آن حضرت پیروی می­کنند. سپس ایشان را تهدید به سنگسار می­کنند و از این رو حضرت نوح(ع) از خداوند راه نجاتی از ظلم آن­ها طلب می­کند. در نهایت نصرت الهی شامل حال ایشان شد و عذاب الهی بر تکذیب کنندگان فرود آمد.

قصة قوم عاد: قوم عاد به دعوت هود (علیه‌السلام) بی‌اعتنایی کرده و او را مسخره می‌کردند. آنها با غرور و تکبر به قدرت و ثروت خود می‌بالیدند و از پیامبرشان می‌خواستند که برای اثبات حقانیت خود، عذاب الهی بیاورد. هود (علیه‌السلام) به قوم خود یادآوری می‌کند که خداوند به آنها نعمت‌های بسیاری داده و باید شکرگزار باشند، نه اینکه در زمین فساد و نافرمانی کنند(سیدقطب، 1425ق، 5 / 2609). 

قصة قوم ثمود : حضرت صالح (علیه‌السلام) به قوم ثمود یادآوری می‌کند که خداوند آنها را از نعمات بسیاری مانند باغ‌های سرسبز، چشمه‌های آب، و زمین‌های حاصلخیز برخوردار کرده است. اما قوم ثمود به دعوت صالح (علیه‌السلام) بی‌اعتنایی کرده و او را به سحر و جنون متهم می‌کنند. آنها حتی تقاضای معجزه می‌کنند و پس از اینکه شتری معجزه‌آسا از دل کوه بیرون می‌آید، به جای ایمان آوردن، شتر را می‌کشند. (سیدقطب، 1425ق، 5 / 2611). 

قصة حضرت لوط: پس از دعوت و انذار مردم توسط حضرت لوط (علیه‌السلام)، آنان به اعمال ناشایست خود ادامه دادند و حضرت لوط را تهدید به اخراج از سرزمین خود کردند. این موضوع در داستان حضرت موسی (علیه‌السلام) نیز تکرار شده است؛ فرعون حضرت موسی (علیه‌السلام) را متهم کرد که می‌خواهد با جادویش مردم را از سرزمین‌شان اخراج کند. در نهایت خداوند حضرت لوط و پیروان ایشان را نجات بخشید و سایرین از جمله نزدیکان ایشان همچون همسر حضرت لوط را به هلاکت رسانید.

قصة حضرت شعیب: حضرت شعیب (علیه‌السلام) از جمله پیامبرانی بود که برای مردم ایکه مبعوث شد. از آیات قرآن می‌توان فهمید که شعیب (ع) اهل آن منطقه نبوده و با مردمش بیگانه بوده است. دلیل این برداشت آن است که برخلاف داستان‌های پیامبران دیگر، در این داستان شعیب (ع) را "برادر" آن قوم نخوانده‌اند. در حالی که در داستان‌های نوح، هود، صالح و لوط، از عبارت "اخوهم" به معنای برادرشان استفاده شده است: "اخوهم نوح"، "اخوهم هود"، "اخوهم صالح" و "اخوهم لوط". (طباطبائی، 1390ق، 15 / 312). قوم شعیب نیز مانند قوم صالح، پیامبر خود را جادو شده خواندند و او را بشری مانند سایرین دانسته و به او نسبت دروغگویی دادند. آنان از پیامبر خود درخواست نشانه‌ها و آیات نامعقول داشتند. داستان قوم شعیب آخرین داستانی است که در این سوره نقل شده و پیامبری را توصیف می‌کند که به دلیل تکذیب و نافرمانی قومش، دچار گسست عاطفی و فرهنگی با آنها شده است. سرگذشت شعیب را می‌توان انعکاسی از ارتباط چالش‌برانگیز میان پیامبر اسلام (ص) و اعراب دانست که در نهایت به جدایی ایشان از اقوام و هم‌وطنانش منجر شد.

جزئیات قصه­های منقول در سورة شعراء به خوبی می­تواند فضای نزول سوره و دغدغه­های مخاطبان عصر نزول را نشان دهد. در جریان نزول سوره شعرا، پیامبر اسلام (ص) با تکذیب قوم خود مواجه می‌شود. این مخالفان، که از ثروت و مکنت برخوردار بودند، با رفتاری متکبرانه از پیامبر (ص) درخواست نشانه و معجزه می‌کردند. در ابتدای سوره به این مطلب اشاره شده و آیه «إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ» (شعراء: ۴) شاهدی بر این ادعاست. مشرکان پیامبر (ص) را به جنون و سحر متهم کرده و بر نشانه‌ها و نعمات الهی که نصیب‌شان شده بود، چشم می‌پوشیدند. به همین مناسبت، خداوند در آیه «لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ» (شعراء: ۳) به تلاش بی‌وقفه پیامبر (ص) اشاره کرده است. سپس، برخی از نشانه‌های بسیاری را که خداوند برای آنان فرستاده است یادآوری کرده و می‌فرماید: «أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الْأَرْضِ کَمْ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیم» (شعراء: ۷) .آن­ها در طول مدت رسالت پیامبر اسلام (ص)، ایشان را تهدید به اخراج از مکه کردند. برخی آیات، از جمله آیه «أَلا تُقاتِلونَ قَوماً نَكَثُوا أَيمانَهُم وَهَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسولِ» (توبه: ۱۳)، خبر از توطئه مشرکان می‌دهد که تصمیم داشتند پیامبر اکرم (ص) را از مکه اخراج کنند. به این مطلب در قصه­های حضرت موسی(ع) و حضرت لوط(ع) در سورة شعراء اشاره شده­است که در بخش­های قبل از نظر گذشت. پیامبر اسلام (ص) و مخالفانش، مشابه پیامبرانی که در سوره شعرا نام برده شده‌اند، از یک عشیره و خانواده بودند. با وجود تمامی آزارهایی که مشرکان به پیامبر رساندند، قرآن در قصه اصحاب ایکه به عاقبت نافرجام این عناد و درخواست‌های نامعقول از پیامبر اشاره کرده و به مخالفین نسبت به این جدایی هشدار می‌دهد. تأکید بر واژگانی همچون «عشیره» و «اخوهم» در این سوره، شرایطی مشابه محاصره در شعب ابی‌طالب را تداعی می‌کند که پیامبر (ص) از سوی عشیره خود یعنی قریش، مورد آزار قرار گرفت. مجموعه آیات سوره شعرا که سیاقی کاملا در هم تنیده و پیوسته دارند، فضایی را به تصویر می­کشد که گویای اوج عناد و اقدامات سخت گیرانه­ی مشرکان نسبت به پیامبر است. اقداماتی که آنقدر شدت داشته اند که موجب نزول یک سوره بر پیامبر(ص) شده است. خداوند به همین مناسبت در یک سوره فی الجمله تمام عنادهای مشرکان نسبت به پیامبر را در قالب قصه یادآوری می­کند و درصدد تسکین پیامبر برای مواجهه با این رویداد بر می­آید. همچنین تکرار آیات إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ" در پایان هر قصه بیانگر حمایت خداوند عزیز و رحیم است که در موقعیت­های دشوار مؤمنان از آن برخوردار می­شوند. به عبارتی تکرار این آیات شاهد دیگری بر دشواری­های موجود در زمان نزول سورة شعراء به شمار می­رود.

در مجموع باید گفت وجود مفاهیمی همچون تکذیب پیامبران توسط نزدیکان و عشیره، تأکید بر نقش هجرت در قصه­های حضرت موسی(ع)، حضرت نوح(ع) و حضرت لوط(ع)، اشاره به اتهام­ها و رفتارهای متکبرانه، اشاره به تهدیدهای جانی نسبت به پیامبران(ع) و در نهایت وعدة خداوند به نابودی تکذیب کنندگان مواردی هستند که با جزئیات مربوط به محاصرة مسلمانان در شعب ابیطالب همخوانی دارد. به علاوه آیات پایانی سوره به منزله‌ی نتایجی است که می‌توان از نقل قصه‌ها دریافت کرد. در این آیات به توبیخ و تهدید معاندان در دوره‌ی حیات پیامبر (ص) پرداخته شده است. علاوه بر این، آیات مذکور در مقام دفاع از پیامبر (ص) و صحت سخنان او، مخاطبان را به کتب آسمانی پیشین و عالمان بنی‌اسرائیل ارجاع می‌دهد که هرکدام شاهدی بر صحت قرآن به شمار می‌روند. تأکید بر وحیانی بودن قرآن به این دلیل است که مشرکان با وجود قرآن درخواست آیه و نشانه داشتند و قرائن آن در قصه‌ها نیز مطرح شده است. چنانچه در آیات این سوره می­خوانیم : «و إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ ﴿١٩٢﴾ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ ﴿١٩٣﴾ عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ ﴿١٩٤﴾ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ ﴿١٩٥﴾ وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الأوَّلِینَ ﴿١٩٦﴾ أَوَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ ﴿١٩٧﴾. سپس خداوند مشرکان را به دچار شدن به عذاب الهی تهدید کرده و آن ها را به خاطر اعمال­شان توبیخ می­کند. در این شرایط دشوار خداوند به پیامبر(ص) ابتدا دستور دوری از شرک داده و سپس امر می­کند که به عشیره خود هشدار دهد و در مقابل، رأفت و رحمت خود را متوجه مؤمنان سازد و سوره با بشارت نجات مؤمنان و عذاب کافران سوره به پایان می­رسد. دستور خداوند مبنی بر انذار عشیره نیز مؤید محتوای قصه­هاست و ارتباط پیامبر(ص) با خویشاوندان خود را نشان می­دهد. از طرفی تأکید بر تعامل توأم به مهربانی با مؤمنان نشان می­دهد که خداوند عملکرد عده­ای از عشیرة پیامبر(ص) را از دیگران متمایز دانسته و دستور انذار متوجه آن­ها نیست. این افراد همان خویشاوندانی هستند که پیامبر(ص) را در سه سال محاصره یاری کردند.

نزول سورة شعراء در ایام حج

حال که محتوای سوره و خصوصاً روند نقل قصه­ها شرایط دشوار پیامبر(ص) و مسلمانان را در محاصرة شعب ابیطالب منعکس می­کند، امکان بررسی دقیق­تر زمان نزول این سوره فراهم می­شود. بر اساس شواهد تاریخی، می‌توان احتمال نزول سوره شعرا در ایام حج را مطرح کرد. این ادعا با توجه به شواهد زیر قابل تأیید است:

الف) آزادی عمل مسلمانان در موسم حج: در این دوره، مسلمانان آزادی بیشتری برای تبلیغ دین اسلام و بیان حقایق قرآن داشتند. این فرصت مناسب برای تعامل و گفتگو با قبایل و گروه‌های مختلف، شرایط ایده‌آلی برای انتشار پیام‌های دینی فراهم می‌کرد .

ب) لحن صریح و توبیخ‌گر آیات :آیات سوره شعرا دارای لحنی صریح و انتقادی هستند که به نظر می‌رسد برای هشدار دادن و تذکر به مشرکان و مخالفان اسلام نازل شده‌اند. این لحن، هماهنگ با شرایط و مقتضیات موسم حج بوده که پیامبر (ص) می‌توانست به بهترین شکل از این فرصت برای ابلاغ پیام الهی استفاده کند. از طرفی محتوای آیات سوره گواهی می­دهد که پیامبر(ص) در زمان نزول با عده­ای از مردم مواجه بوده که احتمالاً مخالفان ایشان نیز حضور داشته­اند و آیات به منظور انذار این افراد نازل شده است. چرا که در مواجهه با مؤمنان انتظار می­رود آیات دعوت به صبر در برابر مشکلات و بشارت نسبت به حمایت الهی نازل شوند.

بر این اساس نزول این سوره احتمالاً در ماه‌های حرام (مانند ذی‌الحجه یا رجب) اتفاق افتاده است؛ زمانی که اعراب از سرتاسر جزیرة‌العرب برای زیارت کعبه یا شرکت در بازارهای تجاری به مکه می‌آمدند. در چنین شرایطی، لحن تند آیات خطری برای پیامبر (ص) و تازه‌مسلمانان ایجاد نمی‌کرد، زیرا قریش در این ایام نمی‌توانستند آشکارا به پیامبر (ص) و یارانش آسیبی برسانند. از سوی دیگر، این فضا فرصتی بود برای افرادی از نقاط مختلف شبه‌جزیره و حتی خارج از آن که کنجکاوانه می‌خواستند سخنان پیامبر (ص) و محتوای دعوت او را بشنوند، هرچند قریش سعی می‌کرد آنان را از نزدیک شدن به پیامبر (ص) منع کند.

پ) اشارات تاریخی آیات: نشانه دیگری که در این سوره برای تأیید فرضیه نزول آن در ایام حج وجود دارد، اشاره به شاعران است. همان‌طور که در گزارش‌های تاریخی آمده شعرای عرب هر ساله در ایام حج در بازار عکاظ جمع می‌شدند و اشعار خود را در برابر شعرای بزرگ و مشهور می‌خواندند تا مورد داوری قرار گیرند. چه‌بسا اشاره به شعرا در پایان این سوره به همین مراسم اشاره دارد و می‌تواند تأییدی بر فرضیه زمان نزول این سوره باشد. همچنین اشاره به گیاهان دوگانه (زوج کریم) به مناطقی خارج از مکه که حاصلخیزی بیشتری داشته اشاره دارد. استدلال بعدی در مورد حجی بودن این سوره، تعامل ترکیبی است که با اهل کتاب برقرار می‌شود. بنابراین مجموع این قرائن حاکی از نزول این سوره در ایام حج است.(آقادوستی، 1403ش).

به علاوه با توجه به آنچه پیش از بیان شد، آیه «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» (آیه ۲۱۴) این آیه معمولاً به داستان یوم‌الدار و آغاز دعوت علنی پیامبر (ص) در سال سوم بعثت مرتبط دانسته می‌شود. با این حال، نمی‌توان به‌خاطر این آیه، زمان نزول سوره شعرا را به سال سوم بعثت منتسب کرد. در عوض، دو احتمال قابل بررسی است:

۱. احتمال اول: اگر نزول این سوره در ماه‌های حج بوده باشد، زائران زیادی از نقاط مختلف، از جمله مدینه، به مکه آمده بودند. در میان این زائران، گروهی از اقوام مادری پیامبر (ص) که ساکن مدینه بودند نیز حضور داشتند. خداوند در این آیه از پیامبر (ص) می‌خواهد که به انذار و دعوت این خویشان نزدیک بپردازد. در آیه بعدی نیز تأکید می‌کند که در برابر کسانی از آنان که ایمان می‌آورند، متواضع باشد.

۲. احتمال دوم: ممکن است برخی از نزدیک‌ترین خویشان پیامبر (ص)، مانند ابولهب، در میان مسافران و زائرانی که به مکه آمده بودند، به بدگویی از پیامبر (ص) و دعوت او پرداخته باشند. در این صورت، خداوند ضمن آگاه کردن پیامبر (ص) از این کارشکنی‌ها، از ایشان می‌خواهد که به انذار و تهدید این خویشان بپردازد تا دست از این اقدامات بردارند. در آیه بعدی نیز می‌فرماید: اگر از تو اطاعت کردند، در برابرشان فروتن باش، و اگر نافرمانی کردند، بگو من از شما بیزارم و بر خدا توکل می‌کنم (آیات ۲۱۴-۲۱۷).

این دو احتمال نشان می‌دهد که آیه ۲۱۴ سوره شعرا لزوماً به سال سوم بعثت مربوط نیست، بلکه می‌تواند در شرایط دیگری، مانند ماه‌های حرام و در حضور زائران مختلف، نازل شده باشد. این تفسیر با فضای تاریخی مکه و شرایط دعوت پیامبر (ص) در آن دوران هماهنگی دارد(ر،ک: آقادوستی، 1403). اگر نزول این سوره در ماه‌های حج بوده باشد، زائران زیادی وارد مکه شده‌اند که در میان آنها گروهی از اقوام مادری حضرت محمد که ساکن مدینه بودند، نیز وارد مکه شدند و خداوند از پیامبر (ص) می‌خواهد به انذار و دعوت آنها که از خویشان نزدیک پیامبر (ص) هستند، بپردازد و در آیه بعد می‌فرماید در برابر کسانی از آنها که ایمان می‌آورند، متواضع باشد. احتمال بعدی این است که شاید عده‌ای از نزدیک‌ترین خویشان پیامبر (ص) مانند ابولهب در بین مسافران و زائرانی که به مکه آمده بودند، از پیامبر (ص) و دعوت او بدگویی می‌کردند و خداوند ضمن اینکه پیامبر (ص) را از این کارشکنی آگاه می‌کند، از ایشان می‌خواهد به انذار و تهدید این خویشان بپردازد تا دست از این اقدامات بردارند. لذا در آیه بعدی می‌فرماید اگر از تو اطاعت کردند که در برابرشان خاضع باش و اگر نافرمانی‌ات را کردند بگو من از شما بیزارم و بر خدا توکل کن (217-214 شعراء))(آقادوستی، 1403).

بررسی سوره­های مشابه

همانطور که پیش از این نیز بیان شد، نقل پی در پی قصه­ها و به تبع آن لحن توبیخ­گرانة آیات، یکی از قرائنی است که نزول سورة شعراء را مصادف با واقعه­ی شعب ابیطالب می­داند. در قرآن کریم سوره­های دیگری نظیر سورة شعراء وجود دارد که به همین منوال نقل قصه داشته­اند.

از جمله می­توان به سورة هود اشاره کرد که به نقل قصه­هایی از حضرت نوح، هود و صالح پرداخته­است. در سورة اعراف نیز به فرازهایی از سرگذشت حضرت آدم، نوح، خود، صالح، شعیب و موسی اشاره شده­است. تأکید این قصه بیشتر اختلاف نظراتی است که پیامبران با بزرگان قوم خود داشتند و باعث انحراف عقاید مردم عادی می­شد. سورة صافات از دیگر سوره­هایی است که با استناد به زندگانی حضرات نوح، ابراهیم، موسی، الیاس، یونس و لوط به تسلیم در برابر اوامر الهی تأکید داشته­است. در کنار آن، مردم را به یکتاپرستی و ترک پرستش بت­ها دعوت می­کند. مهم­ترین وجه تمایز سورة شعراء تأکید بر نسبت خویشاوندی میان پیامبران و مخالفان­شان است که در سورة هود و صافات به آن اشاره نشده­است. همچنین صراحت کلام در قصه­های این سوره و ترکیب آن با آیات کوتاه و آهنگین کاملا با سوره­هایی نظیر سوره­ی اعراف متفاوت است. از سوی دیگر فضای تسکین دهندة سورة شعراء از همان آیات ابتدایی آغاز شده و گویای پیوند این سوره با واقعه­ای در زمان نزولش است. به همین علت سورة شعراء در مقایسه با سایر سوره­های قصه محور گزینة منطقی تری برای نزول در شرایط محاصره در شعب محسوب می­شود.

نتیجه

بر اساس آنچه بیان شد، نزول سورة شعراء و محاصرة مسلمانان در شعب ابیطالب دو رخداد مرتبط با یکدیگر به شمار می­روند. محتوای سوره و تأکید بر پیوستگی سیاق آن، در کنار قصة هفت تن از پیامبران که در این سوره نقل شده می­تواند تا حد قابل توجهی فضای نزول این سوره را برای مخاطبان بازسازی کند. هرکدام از قصه­ها در عین شباهت در ساختار و شباهت در بیان عاقبت مخالفان، بخش منحصر به فردی از زندگانی پیامبر(ص) و اقدامات کارشکنانة مخالفان ایشان را بازگو می­کنند و در مقام تسکین و تسلّی آن حضرت برآمده­اند. در عین حال، قصه­ها بر نقش برخی خویشاوندان در عناد و دشمنی با پیامبران تأکید دارند. از این رو، در پایان سوره خداوند به پیامبر اکرم(ص) دستور می­دهد که عشیره و خانواده خود را هشدار دهد و بلافاصله ایشان را به مهربانی و گشودگی نسبت به مؤمنان این گروه امر می­کند. محاصرة مسلمانان در شعب ابیطالب نیز در شرایطی صورت گرفت که برخی خویشاوندان پیامبر(ص) نسبت به ایشان اقدامات سخت­گیرانه­ای انجام دادند و همزمان، عده­ای دیگر از عشیرة پیامبر(ص) ایشان را در تمام اتفاقات دشوار همراهی کردند. مضاف بر این اشاره به هجرت حضرت موسی(ع) و همچنین هجرت حضرت نوح(ع) و حضرت لوط (ع) نشان می­دهد که مسئلة هجرت در زمان نزول این سوره مطرح بوده­است. بر همین اساس می­توان گفت آیات مذکور پیوند سوره را با دوران پس از هجرت مسلمانان به حبشه و زمینه سازی برای هجرت به مدینه همزمانی نزول آن را با محاصره در شعب ابیطالب حکایت می­کند. اشارات دیگری همچون توانگری مادی برخی اقوام و به دنبال آن سرکشی در برابر پیامبران، تهدید به اخراج پیامبران و تکذیب آیات الهی نیز از مواردی است که می­تواند بازتاب دهندة شرایط حاکم بر عصر نزول در سورة شعراء باشد که مطابقت فراوانی با دوران محاصره در شعب ابیطالب دارد. موارد مذکور نقش قصه­ها در کشف زمان نزول سوره را به خوبی نشان می­دهد. با توجه به گزارش منابع تاریخی و در کنار آن با استناد به لحن توبیخ­گرانة آیات باید گفت که احتمال نزول سورة شعراء در ایام حج بسیار قوی به نظر می‌رسد. بنابراین نزول این سوره مطابق با فهرست­ها ترتیب نزول روایی مقارن با نزول سورة نمل بوده و مربوط به ایام حج حوالی سال هفتم بعثت است.

منابع

علاوه بر قرآن کریم،

1. ابن سعد، محمد بن سعد (1374ش)، طبقات الکبری، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.

2. ابن عاشور، محمد الطاهر (1984م)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، دارالتونسیه للنشر.

3. احمدی بیغش، خدیجه؛ تبریزچی، زینب (1402ش)، «نقش داستان حضرت موسی(ع) بر تثبیت قلب پیامبر(ص) در سورة نمل»، فرهنگ و تمدن قرآن، ش 4.

4. الحیدری، ابرار (1399ش)، «بررسی دعوت پیامبر اکرم(ص) از سال هفتم تا دهم بعثت(محاصره در شعب ابیطالب)»، تاریخنامه اسلام، ش 3.

5. امین عاملی، سیدمحسن (1421ق)، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف.

6. آقادوستی، الهام (1403ش)، بازسازی تاریخی فضای تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه با تکیه بر آیات قرآن، به راهنمایی امیر احمدنژاد و رضا شکرانی، رساله مقطع دکتری، دانشگاه اصفهان.

7. بازرگان، مهدی (1336ش)، سیرتحول قرآن، تهران، قلم.

8. بلاذری، احمد (1417ق)، جمل من الانساب الاشراف، بیروت، دارالفکر.

9. بهجت پور، عبدالکریم (1390ش)، تفسیر همگام با وحی، قم، مؤسسة فرهنگی التمهید.

10. بهرامی، محمد (1393ش)، «شق القمر در ترازو»، مطالعات اسلامی علوم قرآن و حدیث، ش92.

11. بیهقی، ابوبکر(1403ق)، دلائل النبوه، بیروت، دارالکتب العلمیه.

12. جان نثاری، سعیده (1403ش)، تبارشناسی، اعتبارسنجی و مبنایابی فهرست‌های نقلی ترتیب نزول سوره‌های قرآن کریم، پایان نامه دکتری، به راهنمایی امیر احمدنژاد، رسالة مقطع دکتری، دانشگاه اصفهان.

13. خطیب، عبدالکریم (1424ق)، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، دارالفکر.

14. زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل‏، بیروت، دارالکتب العربی.

15. سیدقطب (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.

16. سیوطی، جلال­الدین (1404ق)، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، مکتبه آیت الله المرعشی النجفی(ره).

17. شرف الدین، جعفر (1420ق)، الموسوعه القرآنیه خصائص السور، تحقیق عبدالعزیز بن عثمان التجویزی، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه.

18. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1368ش)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی.

19. صانعی، فاطمه؛ اسماعیلی، داوود؛ احمدنژاد، امیر (1403ش)، «تاریخ­گذاری سورة طه با تکیه بر مفهوم هجرت در قصة حضرت موسی(ع)»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، ش 78.

20. طباطبائی، سیدمحمدحسین(1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

21. طبرسی، فضل بن حسن (1417ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت(ع).

22. طبری، ابن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.

23. عابدالجابری، محمد (1400ش)، فهم قرآن حکیم، ترجمة محسن آرمین، تهران، نشر نی.

24. فضل الله، محمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک.

25. محمدزاده، عاطفه؛ احمدنژاد، امیر (1394ش)، «بررسی دورة دعوت پنهانی پیامبر(ص) با تکیه بر مفهوم شناسی آیة «فاصدع بما تؤمر»»، فصلنامة علمی پژوهشی پژوهش­های قرآنی، ش3.

26. محمدی انویق، مجتبی؛ خوش منش، ابوالفضل (1395ش)، «بررسی دعوت پیامبر اکرم(ص) بر اساس آیة 214 شعراء و 94 حجر»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تفسیری، ش 28.

27. مونتگمری وات، ویلیام؛ بل، ریچارد (1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، ترجمة بهاء­الدین خرمشاهی، قم، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان­های خارجی.

28. نکونام، جعفر (1380ش)، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، تهران، نشر هستی نما.

29. یوسفی غروی، محمدهادی (بی­تا)، تاریخ تحقیقی اسلام، ترجمة حسین علی عربی، تهران، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

---

[1] . دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران: [e-mail]

[2] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail]

[3] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران: [e-mail]