مدل معادلات ساختاری رابطه ویژگی¬های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاههای روستایی با ناپایداری جمعیتی آنها (نمونه موردی: سکونتگاههای روستایی شهرستان فردوس)
الموضوعات : Geography and Rural Planning
1 - دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد و مدرس گروه جغرافیا دانشگاه فرهنگیان
الکلمات المفتاحية: مهاجرت, مدل معادلات ساختاری, سکونتگاه روستایی, شهرستان فردوس,
ملخص المقالة :
پایداری جمعیتی و استمرار سکونت در روستاها تابعی از وضعیت مهاجرتی آنها است. ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی هر نظام فضایی روستایی در ناپایداری جمعیتی آن مؤثّر است ولی تاثیر این شرایط در سکونتگاههای روستایی مختلف شدت و ضعف متفاوتی دارد. این تحقیق به بررسی رابطه ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای دارای سکنه شهرستان فردوس با ناپایداری جمعیتی آنها با استفاده از مدل معادلات ساختاری پرداخته است. جهت بررسی کیفیت مدل از معیارR2، معیارQ2 ،آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا استفاده شده است. مقدارR2 مدل، 35/0 و بیشتر از 33/0 و مقادیرQ2 متغیر ناپایداری برابر با 297/0 و نشانگر قابلیت متوسط پیش بینی مدل است. مقدار آلفای کرونباخ برای هر سه متغیر اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و نیز مقادیر پایایی ترکیبی هر سه متغیر بالاتر از7/0 و نشانگر پایایی مناسب و مورد پذیرش بودن اعتبار ترکیبی سازهها است. مقدار AVE برای هر سه متغیر بیشتر از4/0 و نشان دهنده همگرای مناسب مدل است. نتایج تحقیق نشان داد؛ مقدار آماره t اثر ویژگیهای طبیعی بر ناپایداری برابر با 01/5 بر ویژگیهای اجتماعی برابر با 03/3 و بر ویژگیهای اقتصادی برابر 36/2 و بیشتر از رقم 96/1 و سطح معناداری آزمون از سطح خطای 05/0 کمتر است که نشانگر ارتباط ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده در این مدل با ناپایداری جمعیتی روستاها میباشد. نتایج تحقیق نشانگر آن است که با کاهش منابع آب، افزایش ارتفاع، کاهش میزان سواد، افزایش افراد بالاتر از 65 سال، کاهش تعداد امکانات خدماتی، کاهش نسبت شاغلان صنایع دستی و شاغلان بخش صنعت و خدمات و افزایش مالکان غایب از روستا، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است.
چکیده مبسوط فارسی
مقدمه
پایداری جمعیتی و استمرار سکونت در فضاهای روستایی تابعی از فرایند مهاجرت از روستاها به سمت شهرها است. در مورد مهاجرت و عوامل تعیین کنندۀ آن تاکنون تئوریهای مختلفی ارائه شده است که میتوان به نظریههای ارایه شده توسط «راونشتاین»، «شاستاد» و «داونز» اشاره کرد. در ایران تحقیقات وسیعی بر روی عوامل موثر بر مهاجرت روستا- شهری و آثار و نتایج آن انجام شده است که تحقیقات انجام شده توسط مهدوی(1379)، مهدوی و همکاران (1383)، آمار و حسنپور(1389)، رستمعلی زاده (1396)، اسفندیاری و نبی ئیان(1397) و جمشیدی و همکاران (1397)، از آن جمله است. اغلب تحقیقات صورت گرفته پدیده مهاجرت را در ارتباط با یکی از ابعاد اجتماعی، اقتصادی یا طبیعی مورد مطالعه قرار دادند. در این تحقیق تلاش شد تا ناپایداری جمعیتی در ارتباط با سه بعد ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. محاسبۀ نرخ رشد سالیانۀ جمعیت روستایی ایران طی یک دوره بیست و پنج ساله از 1365تا 1390 ، در ناحیه مورد مطالعه، حدود 5/2- درصد را نشان داد در حالی که این رقم برای کل کشور ، 83/0- درصد بود. نیز بررسی‌ها نشان داد، طی یک دوره 25 ساله (1365-1390)، از مجموع 30 روستای دارای سکنه این شهرستان، تنها 3 روستا دارای موازنه مثبت جمعیتی بود و 27 روستای دیگر موازنه منفی جمعیتی با شدت و ضعف متفاوت داشتند. با توجه به ضرورت بررسی موضوع در ناحیه مورد مطالعه و اینکه ناپایداری جمعیتی سکونتگاههای روستایی این ناحیه، مورد پژوهش محققان قرار نگرفته است، این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سوال است که ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مرتبط با ناپایداری جمعیتی این روستاها کدام است؟
داده و روش
جامعه آماری پژوهش مجموع 30 روستای دارای سکنه شهرستان فردوس است. جهت سنجش متغیر وابسته این تحقیق یعنی ناپایداری جمعیتی، محاسبه بر مبنای «وضعیت مهاجرتی روستاها» بود. برای بررسی ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مرتبط با ناپایداری روستایی مدل مفهومی تحقیق ارائه شد و با استفاده از مدل معادلات ساختاری مورد آزمون قرار گرفت.
بحث و یافته ها
در این تحقیق به بررسی رابطه ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای دارای سکنه شهرستان فردوس با ناپایداری جمعیتی آنها با استفاده از مدل معادلات ساختاری پرداخته شد. جهت بررسی کیفیت مدل از معیارR2، معیارQ2 ،آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا استفاده شده است. مقدارR2 مدل، 35/0 و بیشتر از 33/0 و مقادیرQ2 متغیر ناپایداری برابر با 297/0 و نشانگر قابلیت متوسط پیش بینی مدل است. مقدار آلفای کرونباخ برای هر سه متغیر اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و نیز مقادیر پایایی ترکیبی هر سه متغیر بالاتر از7/0 و نشانگر پایایی مناسب و مورد پذیرش بودن اعتبار ترکیبی سازهها است. مقدار AVE برای هر سه متغیر بیشتر از4/0 و نشان دهنده همگرای مناسب مدل است. نتایج تحقیق نشان داد؛ مقدار آماره t اثر ویژگیهای طبیعی بر ناپایداری برابر با 01/5 بر ویژگیهای اجتماعی برابر با 03/3 و بر ویژگیهای اقتصادی برابر 36/2 و بیشتر از رقم 96/1 و سطح معناداری آزمون از سطح خطای 05/0 کمتر است که نشانگر ارتباط ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده در این مدل با ناپایداری جمعیتی روستاها میباشد. نتایج تحقیق نشانگر آن است که با کاهش منابع آب، افزایش ارتفاع، کاهش میزان سواد، افزایش افراد بالاتر از 65 سال، کاهش تعداد امکانات خدماتی، کاهش نسبت شاغلان صنایع دستی و شاغلان بخش صنعت و خدمات و افزایش مالکان غایب از روستا، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است. بالاترین ضریب تاثیر متعلق به ویژگیهای اجتماعی است.
نتایج
نتایج تحقیق نشان داد که با کاهش منابع آب و افزایش ارتفاع، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است همچنین تحقیق نشان داد که با کاهش میزان سواد، افزایش افراد بالاتر از 65 سال، افزایش مالکان غایب از روستا، کاهش تعداد امکانات خدماتی، کاهش نسبت شاغلان صنایع دستی و کاهش نسبت شاغلان بخش صنعت و خدمات، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است. تحقیق نشان داد که روستاهایی که دارای چاه بیشتر و استحصال بیشتر از چاهها هستند، فعلا از نظر جمعیتی پایدارترند ولی با توجه به وضعیت آب و هوایی و میانگین بارش ناحیه و همچنین با توجه به نتایج تحقیق که نشانگر کاهش ناپایداری جمعیتی روستاها با افزایش شاغلان صنعت و خدمات، افزایش شاغلان صنایع دستی و افزایش تعداد واحدهای تولیدی است، جهت پایداری جمعیتی روستاهای ناحیه پیشنهاد میگردد؛
- از وابستگی روستاهای ناحیه به منابع آب کاسته شود و تقویت بنیانهای انسانی و اقتصادی سکونتگاههای روستایی ناحیه مورد توجه قرار گیرد.
- به مدیران روستایی پیشنهاد می گردد:
- امتیازاتی که روستاهای ناحیه برای کارآفرینان خرد ایجاد میکند از قبیل گردشگری، اوقات فراغت، تولید غذاهای با کیفیت، معرفی گردد.
- از دانش، تجربه و منابع اقتصادی روستاییان ناحیه مورد مطالعه که به شهر مهاجرت کردند بهرهبرداری شود.
- با توجه به تقاضای رو به رشد مصرف تولیدات محلی، شرایط لازم شامل اطلاع رسانی و آموزش به روستاییان و ایجاد ابزارها و بسترهای لازم برای نوآوری در تولیدات محلی و ایجاد ارزش افزوده از منابع محلی فراهم شود.
منابع فارسی
آسایش، حسین، مشیری، سید رحیم(1390). روش شناسی و تکنیک های تحقیق علمی در علوم انسانی با تاکید بر جغرافیا، نشر قومس چاپ پنجم، تهران.
آمار، تیمور، (1403). آسیب شناسی کالبدی مهاجرت و تحرک جمعیت شناور در سکونتگاههای روستایی استان گیلان، اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 2(4 )، 19-40.
آمار، تیمور، حسنپور، رضا (1389). بررسی ناپایداری جمعیت و متروک شدن روستاهای شرق گیلان در بیست سال اخیر، مجله چشمانداز جغرافیایی، 5،(12)، 24-1.
اسفندیاری، ساسان، نبی ئیان، صدیقه (1397). بررسی تاثیر فقر بر مهاجرت از روستا به شهر در ایران، اقتصاد کشاورزی و توسعه، 26(101)، 27-1.
جمشیدی، محمد کاظم، محمدی یگانه، بهروز، حسین زاده، اکبر (1397). تحلیلی بر عوامل موثر در توسعه یافتگی و نقش آن در مهاجرتهای روستایی مطالعه موردی: استان زنجان، فصلنامه برنامه ریزی منطقهای، 8( 32)، 22-11.
جعفرمدار‌قره‌باغ، شریفه، ارمغان، سیمین، دانیالی، تهمینه. (2024). تبیین اثرات مهاجرت معکوس بر توسعه کالبدی و زیست محیطی روستاهای محال انزل شهرستان اورمیه. اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 5(2), 1-22.
حاج حسینی، حسین (1385). سیری در نظریه های مهاجرت، راهبرد،(1)41، 35-46.
حسینی ابری، سید حسن (1380). مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، اصفهان.
رستمعلی‌زاده، ولی اله (1396). جاذبه و دافعه روستایی و تاثیر آن بر ماندگاری یا تمایل به مهاجرت در میان جوانان روستایی شهرستان هشترود و اسکو، توسعه محلی(روستایی شهری)، 9(1)، 170-145.
داوری، علی، رضازاده، آرش (1392). مدلسازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS، انتشارات جهاد دانشگاهی.
رضوانی، محمدرضا، رجایی، سید عباس (1386). مهاجران و نقش آنها در توسعه و عمران روستایی: مطالعه موردی دهستان رامشه در شهرستان اصفهان، روستا و توسعه، 10، (3)، 180-155.
زاهد زاهدانی، سید سعید (1365). نظریه ای در مورد مهاجرت با توجه به نمونه ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 2، (1)، 18-1.
زنجانی، حبیب الله (1391). مهاجرت، انتشارات سمت، چاپ دوم، تهران.
سعیدی، عباس، طالشی، مصطفی (1383). ناپایداری سکونتگاههای کوچک کوهستانی ناحیه آلاداغ در شمال خراسان. جغرافیا و توسعۀ ناحیهای، 2 (3)، 29-1.
طاهر خانی، مهدی (1380). تحلیلی بر عوامل موثر در مهاجرتهای روستا- شهری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 16(62)، 67-93.
علی بابایی، مجتبی، جمعهپور، محمود (1395). فرایند الگوی مهاجرت معکوس روستایی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی: دهستان حاجیلو – شهرستان کبودرآهنگ)، پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 16(5)، 106-91.
قاضی طباطبایی، سیدمحمود، و یوسفی افراشته، مجید. (1391). تحلیل روابط پاره ای از متغیرهای مرتبط با ارزشیابی تدریس توسط دانشجویان: کاربردی از مدل معادلات ساختاری. پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 18(64)، 83-107.
گنجی، محمد حسن، (1333)، تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 2(9).
مطیعی لنگرودی، سید حسن، رضوانی، محمد رضا، نوربخش، سید مرتضی، اکبر پور، محمد (1394). تبیین الگوی راهبردی مناسب بر ماندگاری جمعیت در سکونتگاههای روستایی (مطالعه موردی دهستان هشترود)، جغرافیا و برنامه ریزی،19(52)، 322-303.
مهدوی، مسعود (1379). بررسی علل و آثار اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی روستاهای متروک شده در حاشیه شمالی کویر گرمسار،پژوهش های جغرافیایی، 39(0) ،91-79.
مهدوی، مسعود، قدیری معصوم، مجتبی، محمدی یگانه، بهروز (1383). نقش عوامل جغرافیای طبیعی در ناپایداری و مهاجرتهای روستایی استان زنجان، پژوهشهای جغرافیایی، 36(3) ، 221-203.
میر لطفی، محمد رضا، پور ابراهیمی، فاطمه (1395). تحلیل روند سالخوردگی جمعیت بر توسعه روستایی (مورد مطالعه: بخش جلگه رخ تربت حیدریه)، علوم اجتماعی (دانشگاه فردوسی مشهد)،13(2)، 84-63.
1) آسایش، حسین، مشیری، سید رحیم(1390). روش شناسی و تکنیک های تحقیق علمی در علوم انسانی با تاکید بر جغرافیا، نشر قومس چاپ پنجم، تهران.
2) آمار، تیمور، (1403). آسیب شناسی کالبدی مهاجرت و تحرک جمعیت شناور در سکونتگاههای روستایی استان گیلان، اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 2(4 )، 19-40.
3) آمار، تیمور، حسن¬پور، رضا (1389). بررسی ناپایداری جمعیت و متروک شدن روستاهای شرق گیلان در بیست سال اخیر، مجله چشم¬انداز جغرافیایی، 5،(12)، 24-1.
4) اسفندیاری، ساسان، نبی ئیان، صدیقه (1397). بررسی تاثیر فقر بر مهاجرت از روستا به شهر در ایران، اقتصاد کشاورزی و توسعه، 26(101)، 27-1.
5) جمشیدی، محمد کاظم، محمدی یگانه، بهروز، حسین زاده، اکبر (1397). تحلیلی بر عوامل موثر در توسعه یافتگی و نقش آن در مهاجرت¬های روستایی مطالعه موردی: استان زنجان، فصلنامه برنامه ریزی منطقه¬ای، 8( 32)، 22-11.
6) جعفرمدار‌قره‌باغ، شریفه، ارمغان، سیمین، دانیالی، تهمینه (2024). تبیین اثرات مهاجرت معکوس بر توسعه کالبدی و زیست محیطی روستاهای محال انزل شهرستان اورمیه. اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 5(2), 1-22.
7) حاج حسینی، حسین (1385). سیری در نظریه های مهاجرت، راهبرد،(1)41، 35-46.
8) حسینی ابری، سید حسن (1380). مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، اصفهان.
9) رستمعلی‌زاده، ولی اله (1396). جاذبه و دافعه روستایی و تاثیر آن بر ماندگاری یا تمایل به مهاجرت در میان جوانان روستایی شهرستان هشترود و اسکو، توسعه محلی(روستایی شهری)،9 (1)، 170-145.
10) داوری، علی، رضازاده، آرش (1392). مدلسازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS، انتشارات جهاد دانشگاهی.
11) رضوانی، محمدرضا، رجایی، سید عباس (1386). مهاجران و نقش آن¬ها در توسعه و عمران روستایی: مطالعه موردی دهستان رامشه در شهرستان اصفهان، روستا و توسعه، 10، (3)، 180-155.
12) زاهد زاهدانی، سید سعید (1365). نظریه ای در مورد مهاجرت با توجه به نمونه ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 2، (1)، 18-1.
13) زنجانی، حبیب الله (1391). مهاجرت، انتشارات سمت، چاپ دوم، تهران.
14) سعیدی، عباس، طالشی، مصطفی (1383). ناپایداری سکونتگاه¬های کوچک کوهستانی ناحیه آلاداغ در شمال خراسان. جغرافیا و توسعۀ ناحیه¬ای، 2 (3)، 29-1.
15) طاهر خانی، مهدی (1380). تحلیلی بر عوامل موثر در مهاجرتهای روستا- شهری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،16(62)، 67-93.
16) علی بابایی، مجتبی، جمعه¬پور، محمود (1395). فرایند الگوی مهاجرت معکوس روستایی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی: دهستان حاجیلو – شهرستان کبودرآهنگ)، پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 16(5)، 106-91.
17) قاضی طباطبایی، سیدمحمود، و یوسفی افراشته، مجید. (1391). تحلیل روابط پاره ای از متغیرهای مرتبط با ارزشیابی تدریس توسط دانشجویان: کاربردی از مدل معادلات ساختاری. پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 18(64)، 83-107.
18) گنجی، محمد حسن، (1333)، تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 2(9).
19) مطیعی لنگرودی، سید حسن، رضوانی، محمد رضا، نوربخش، سید مرتضی، اکبر پور، محمد (1394). تبیین الگوی راهبردی مناسب بر ماندگاری جمعیت در سکونتگاه¬های روستایی (مطالعه موردی دهستان هشترود)، جغرافیا و برنامه ریزی،19(52)، 322-303.
20) مهدوی، مسعود (1379). بررسی علل و آثار اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی روستاهای متروک شده در حاشیه شمالی کویر گرمسار،پژوهش های جغرافیایی، 39(0) ،91-79.
21) مهدوی، مسعود، قدیری معصوم، مجتبی، محمدی یگانه، بهروز (1383). نقش عوامل جغرافیای طبیعی در ناپایداری و مهاجرت¬های روستایی استان زنجان، پژوهش¬های جغرافیایی، 36(3) ، 221-203.
22) میر لطفی، محمد رضا، پور ابراهیمی، فاطمه (1395). تحلیل روند سالخوردگی جمعیت بر توسعه روستایی (مورد مطالعه: بخش جلگه رخ تربت حیدریه)، علوم اجتماعی (دانشگاه فردوسی مشهد)،13(2)، 84-63.
23) Ajaero, C. K., & Onokala, P. C. (2013). The Effects of Rural‐Urban Migration on Rural Communities of Southeastern Nigeria. International Journal of Population Research, 2013(1), 610193.
24) Bednaříková, Z., Bavorova, M., & Ponkina, E. V. (2016). Migration motivation of agriculturally educated rural youth: The case of Russian Siberia. Journal of rural studies, 45, 99-111.
25) Bijker, R. A., Haartsen, T., & Strijker, D. (2012). Migration to less-popular rural areas in the Netherlands: Exploring the motivations. Journal of Rural Studies, 28(4), 490-498.
26) Bjarnason, T., & Edvardsson, I. R. (2017). University pathways of urban and rural migration in Iceland. Journal of Rural Studies, 54, 244-254.
27) De Brauw, A., Mueller, V., & Lee, H. L. (2014). The role of rural–urban migration in the structural transformation of Sub-Saharan Africa. World Development, 63, 33-42.
28) Chen, H., & Wang, X. (2019). Exploring the relationship between rural village characteristics and Chinese return migrants' participation in farming: Path dependence in rural employment. Cities, 88, 136-143.
29) Chen, J., Wang, Y., Wen, J., Fang, F., & Song, M. (2016). The influences of aging population and economic growth on Chinese rural poverty. Journal of Rural Studies, 47,665-676.
30) Davies, A., Lockstone-Binney, L., & Holmes, K. (2018). Who are the future volunteers in rural places? Understanding the demographic and background characteristics of non-retired rural volunteers, why they volunteer and their future migration intentions. Journal of Rural Studies, 60, 167-175.
31) De Brauw, A., Mueller, V., & Lee, H. L. (2014). The role of rural–urban migration in the structural transformation of Sub-Saharan Africa. World Development, 63, 33-42.
32) Gamso, J., & Yuldashev, F. (2018). Does rural development aid reduce international migration?. World Development, 110, 268-282.
33) Goldsmith, P. D., Gunjal, K., & Ndarishikanye, B. (2004). Rural–urban migration and agricultural productivity: the case of Senegal. Agricultural economics, 31(1), 33-45.
34) Howell, A. (2017). Impacts of migration and remittances on ethnic income inequality in rural China. World Development, 94, 200-211.
35) Levine, R. S., Hughes, M. T., Mather, C. R., & Yanarella, E. J. (2008). Generating sustainable towns from Chinese villages: A system modeling approach. Journal of environmental management, 87(2), 305-316.
36) Li, Y., Westlund, H., & Liu, Y. (2019). Why some rural areas decline while some others not: An overview of rural evolution in the world. Journal of Rural Studies, 68, 135-143.
37) Liu, Z., Liu, S., Jin, H., & Qi, W. (2017). Rural population change in China: Spatial differences, driving forces and policy implications. Journal of Rural Studies, 51, 189-197.
38) Zhiqiang, L. (2008). Human capital externalities and rural–urban migration: Evidence from rural China. China Economic Review, 19(3), 521-535.
39) Manchin, M., & Orazbayev, S. (2018). Social networks and the intention to migrate. World Development, 109, 360-374.
40) Nguyen, L. D., Raabe, K., & Grote, U. (2015). Rural–urban migration, household vulnerability, and welfare in Vietnam. World Development, 71, 79-93.
41) Berg-Nordlie, M. (2018). New in town. Small-town media discourses on immigrants and immigration. Journal of Rural Studies, 64, 210-219.
42) Qi, W., Deng, Y., & Fu, B. (2022). Rural attraction: The spatial pattern and driving factors of China's rural in-migration. Journal of Rural Studies, 93, 461-470.
43) Ramadani, I., Bulliqi, S., Isufi, F., Gashi, G., Ejupi, A., & Bytyqi, V. (2011). Extension of urban infrastructure in the village of Kosovo. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 19, 317-321.
44) Selod, H., & Shilpi, F. (2021). Rural-urban migration in developing countries: Lessons from the literature. Regional Science and Urban Economics, 91, 103713.
45) Villalobos, C., & Riquelme, A. (2023). Household constraints and dysfunctional rural–urban migration. Economic Analysis and Policy, 78, 1070-1088.
46) Wang, S. X., & Benjamin, F. Y. (2019). Labor mobility barriers and rural-urban migration in transitional China. China Economic Review, 53, 211-224.
نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم‌جغرافیایی، دوره 3، شماره ، 9، صفحات: 39-58 شاپا: 1473-2981
|
مدل معادلات ساختاری رابطه ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاههای روستایی با ناپایداری جمعیتی آنها (نمونه موردی: سکونتگاههای روستایی شهرستان فردوس)
معصومه سلیمانی
دکترای جغرافیا و برنامه ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد و مدرس گروه جغرافیا دانشگاه فرهنگیان
چکيده
پایداری جمعیتی و استمرار سکونت در روستاها تابعی از وضعیت مهاجرتی آنها است. ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی هر نظام فضایی روستایی در ناپایداری جمعیتی آن مؤثّر است ولی تاثیر این شرایط در سکونتگاههای روستایی مختلف شدت و ضعف متفاوتی دارد. این تحقیق به بررسی رابطه ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای دارای سکنه شهرستان فردوس با ناپایداری جمعیتی آنها با استفاده از مدل معادلات ساختاری پرداخته است. جهت بررسی کیفیت مدل از معیارR2، معیارQ2 ،آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا استفاده شده است. مقدارR2 مدل، 35/0 و بیشتر از 33/0 و مقادیرQ2 متغیر ناپایداری برابر با 297/0 و نشانگر قابلیت متوسط پیش بینی مدل است. مقدار آلفای کرونباخ برای هر سه متغیر اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و نیز مقادیر پایایی ترکیبی هر سه متغیر بالاتر از7/0 و نشانگر پایایی مناسب و مورد پذیرش بودن اعتبار ترکیبی سازهها است. مقدار AVE برای هر سه متغیر بیشتر از4/0 و نشان دهنده همگرای مناسب مدل است. نتایج تحقیق نشان داد؛ مقدار آماره t اثر ویژگیهای طبیعی بر ناپایداری برابر با 01/5 بر ویژگیهای اجتماعی برابر با 03/3 و بر ویژگیهای اقتصادی برابر 36/2 و بیشتر از رقم 96/1 و سطح معناداری آزمون از سطح خطای 05/0 کمتر است که نشانگر ارتباط ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده در این مدل با ناپایداری جمعیتی روستاها میباشد. نتایج تحقیق نشانگر آن است که با کاهش منابع آب، افزایش ارتفاع، کاهش میزان سواد، افزایش افراد بالاتر از 65 سال، کاهش تعداد امکانات خدماتی، کاهش نسبت شاغلان صنایع دستی و شاغلان بخش صنعت و خدمات و افزایش مالکان غایب از روستا، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است.
کلمات کلیدی: ناپایداری جمعیتی، مهاجرت، مدل معادلات ساختاری، سکونتگاه روستایی، شهرستان فردوس
مقدمه
پایداری جمعیتی و استمرار سکونت در فضاهای روستایی تابعی از فرایند مهاجرت از روستاها به سمت شهرها است(آمار و حسن پور، 1389: 2) گرچه مهاجرت روستایی - شهری جزء ذاتی شهرنشینی و توسعه اقتصادی دانسته شده (WANG, Benjamin, 2019: 211) و نظریه پردازان نوسازی آن را عامل رشد اقتصادی(پاپلی یزدی و همکاران، 1381: 153) و بخش مهمی از فرایند توسعه اقتصادی میدانند,2014: 33) (Brauw et all , (De Brauw et all ,2014) ،(Selod & Shilpi,2021)ولی تسری این امر به اغلب افراد روستایی پیامدهای نامطلوب زیادی را به همراه دارد که پیری کشاورزان و مدیران مزرعه(Bednaříková, 2016: 99)، ناپایداری ساختار جمعیتی (آمار،1403: 20)و به تبع ساختار اجتماعی به دلیل از دست رفتن سرمایه انسانی از آن جمله است. در خصوص مهاجرت و عوامل تعیین کنندۀ آن تاکنون تئوریهای مختلفی ارائه شده است. هر یک از این نظریات به مصادیق خاصی از مهاجرت پرداخته و موضوع را به حالت انتزاعی و در قالب نگرشهای خاص خود بررسی و تحلیل کردند. گرچه این نظریههای مهاجرت، قادر به تبیین انواع مهاجرتها نیست ولی ابزارهایی برای درک بهتر ابعاد گوناگون مهاجرت هستند(زنجانی، 1391: 120) «راونشتاین» را اولین کسی میدانند که به دریافت قوانین مهاجرت همت گماشت و طی سالهای 1885 و 1889 به طرح قوانین «جذب و دفع» پرداخت (زاهد زاهدانی، 1365: 3). «شاستاد» در مورد مهاجرت، مدل سرمایه گذاری انسانی و هزینه وفایده را ارائه نمود و «داونز» آن را گسترش داد(حاج حسینی ،1385: 38-41). رهیافت معیشتی مهاجرت را به عنوان راهبردی برای بقا و استمرار معیشت افراد مهاجر میداند(طاهر خانی 1380: 91-92). تئوری شبکه اجتماعی مهاجرت، بر کاهش هزینه و خطر مهاجرت که با در دسترس بودن شبکههای اجتماعی برای تازه واردان مرتبط است تاکید دارد(Villalobos & Riquelme, 2023).
در بررسی عوامل مهاجرتهای روستا – شهری، محققان نشان دادند که ضرورت اقتصادی (Nordlie, 2018: 210) ، خروج از فقر و افزایش درآمد (Nguyen et all, 2015: 79), (Howell, 2017:200)، فقدان خدمات ضروری در جوامع روستایی (Davies etal, 2018,167) و فقدان عناصر زیربنایی شهری(Ramadani et all, 2011:317) و نیز شبکههای اجتماعی(Manchin, Orazbayev,2019) بر مهاجرت از روستا به شهر موثر است. جهت مقابله با مهاجرتهای روستا – شهری؛ راهکارهایی از قبیل؛ کاهش شکاف توسعه منطقهای و توسعه پایدار مناطق روستایی در مناطق کمتر توسعه یافته (Liu,2017: 189) گسترش فرصتهای آموزشی در مناطق روستایی(LIU,2008: 521) سرمایه گذاری در ظرفیت سازی بخش کشاورزی(Gamso& Yuldashev,2018:268) و افزایش درآمد سرانه حاصل از افزایش سرمایه گذاری کشاورزی (Goldsmith,2004:33) بزرگ شدن روستاها و متنوع و پیچیدهتر شدن آنها تا زمانی که به عنوان یک شهر یا شهر مدرن و پایدار ظاهر شود (Levine et al, 2008)، تنوع درآمد روستایی، ایجاد نهادهای بازار گرا و سرمایه اجتماعی قوی به منظور تقویت قابلیت انعطاف پذیری روستایی و ایجاد جوامع روستایی پایدار از طریق توسعه فعالیتهای اقتصادی جدید که میتواند به تقاضای بالقوه شهری پاسخ دهد؛ کارآفرینی محلی که میتواند این فعالیتهای جدید را ایجاد کند و گسترش دهد؛ سرمایه اجتماعی که میتواند از کارآفرینی در فعالیتهای جدید با دسترسی به اعتبار، کار، سرمایه انسانی، بازارهای خارجی و دانش خارجی برای یادگیری و نوآوری حمایت کند (Li,2019:135)، از سوی محققان پیشنهاد شده است. نتایج برخی تحقیقات هم نشان داده است که راهکارها میتواند موثر واقع شود و مهاجرت معکوس را به همراه داشته باشد؛ از جمله مطالعه انجام شده توسط چن و ونگ (2019) نشان دهنده بازگشت مهاجران به نواحی روستایی چین است. آنها در مقاله خود مینویسند که در سالهای اخیر، سیاستهای دولت چین به نفع نواحی روستایی، مهاجران روستایی را به زادگاههای خود بازگردانده و مطالعه آنها، عقلانیت سرمایه گذاری در حال افزایش دولت چین در مناطق روستایی را حمایت میکند (Chen & Wang,2019:136) کیو و همکاران نیز مینویسند که دولت چین به طور فعالانه بر روی استراتژی احیای روستایی تمرکز کرده است تا مناطق روستایی را پایدار بگذارد و فرصتهای شغلی در صنایع ثانویه، درآمد روستایی، سرمایه گذاری روستایی و سطح اقتصادی محلی، همه محرکان اصلی مهاجرت روستایی بودند (Qi et al, 2019) پدیده مهاجرت بازگشتی، بیشتر واکنشی نسبت به ایجاد جذابیت درمناطق روستایی قلمداد میشود که از طریق ایجاد درآمد در فعالیتهایی مانند کشاورزی و دامداری، بازنشستگی وگاه ناشی از مشکلات زندگی شهری پدید میآید(جعفرمدار‌قره‌باغ و همکاران، 2024: 2). تحقیق بیجکر و همکاران در هلند، نشان داد که کشش «چکامه درباره زندگی روستایی1 » یک انگیزه مهم برای انتقال به یک منطقه روستایی به طور کلی است، و ویژگیهای مسکن، کیفیت فیزیکی محیط، قیمتهای پایین خانه در منطقه در انتخاب مناطق خاص روستایی موثر است (Bijker et al, 2012:490). مهاجرت بیرویه و تخلیه روستاها از نیروی کارآمد امروزه یکی از نارساییهای اجتماعی – اقتصادی جامعه روستایی ایران است (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1392: 303) و تاکنون تحقیقات وسیعی بر روی عوامل موثر بر مهاجرت روستا- شهری و آثار و نتایج آن در ایران انجام شده است (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1392: 305) که به چند مورد از این پژوهشها که پیوستگی موضوعی بیشتری با این تحقیق دارد اشاره میشود.
مهدوی(1379) در مقالهای با عنوان «بررسی علل و آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی روستاهای متروک شده در حاشیۀ شمالی کویر گرمسار» اشاره میکند که 65 روستا طی 30سال در این ناحیه تخلیه شده و 43روستا نیز به عللی مثل شوری زمین، کمی آب، کمی جمعیت و مهاجر فرستی بالا و عدم وجود خدمات اقتصادی، بهداشتی و فرهنگی، در آینده جمعیت خود را از دست خواهد داد(مهدوی، 1379: 91-79).
مهدوی و همکاران (1383) در مقالهای با عنوان «نقش عوامل جغرافیای طبیعی در ناپایداری و مهاجرتهای روستایی استان زنجان» عوامل و توانهای محیطی از جمله توپوگرافی، شیب، دما، بارندگی، آب و قابلیت اراضی را دارای تاثیر بسزا در حجم مهاجرت و خالی شدن روستاها میدانند و معتقدند ناتوانی اجتماعات روستایی به دلایل مختلف ساختاری موجب عدم توانایی آنها در مقابله با عوامل طبیعی از جمله خشکسالی، سیل، زلزله، کمبود آب، رانش زمین و فرسایش خاک گردیده و در نهایت، مغلوب شرایط و عوامل نامساعد طبیعی گشته و مجبور به مهاجرت و رها کردن سکونتگاه خود شدهاند(مهدوی و همکاران، 1383: 221-203).
آمار و حسنپور(1389) در مقالهای با عنوان «بررسی ناپایداری جمعیت و متروک شدن روستاهای شرق گیلان در بیست سال اخیر»، نشان میدهند که بین توپوگرافی و اقلیم با تحولات جمعیتی و متروک شدن روستاهای ناحیه رابطه نزدیکی وجود دارد.
رستمعلی زاده (1396) در مقاله « جاذبه و دافعه روستایی و تاثیر آن بر ماندگاری یا تمایل به مهاجرت در میان جوانان روستایی شهرستان هشترود و اسکو»، نشان داد که بیکاری (دافعه روستا)، نبود درآمد(دافعه روستا)، نبود امکانات آموزشی و رفاهی(دافعه روستا)، آرامش و آسایش زندگی (جاذبه شهر)، وضعیت اشتغال (شاغل نبودن) و تحصیلات دانشگاهی، تمایل به مهاجرت را افزایش و متغیرهای پاسخگویی به نیازها و رضایت از امکانات و تسهیلات روستا، تمایل به مهاجرت را کاهش میدهند.
اسفندیاری و نبی ئیان(1397) در مقاله «بررسی تاثیر فقر بر مهاجرت از روستا به شهر در ایران»، نشان میدهد، متغیرهای فقر، نسبت دستمزد شهری به روستایی و اختلاف ضریب جینی روستایی از شهری، بر مهاجرت از روستا به شهر تاثیر مثبت و معناداری داشته است در حالی که متغیر بهرهوری نیروی کار در بخش کشارزی تاثیر منفی و معناداری بر مهاجرت داشته است.
جمشیدی و همکاران (1397)، در مقاله «تحلیلی بر عوامل موثر در توسعه یافتگی و نقش آن در مهاجرتهای روستایی مطالعه موردی: استان زنجان»، نشان میدهد میان توسعه یافتگی شهرستانهای استان زنجان و میزان مهاجرت رابطه معکوس و معنا داری وجود دارد.
ادبیات موضوع نشان داد، اغلب تحقیقات پدیده مهاجرت را در ارتباط با یکی از ابعاد اجتماعی، اقتصادی یا طبیعی مورد مطالعه قرار دادند. در این تحقیق تلاش شد تا ناپایداری جمعیتی در ارتباط با سه بعد ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. محاسبۀ نرخ رشد سالیانۀ جمعیت روستایی کشور طی یک دوره بیست و پنج ساله از 1365تا 1390 ، در ناحیه مورد مطالعه، حدود 5/2- درصد را نشان داد در حالی که این رقم برای کل کشور ، 83/0- درصد بود. نیز بررسی‌ها نشان داد، طی یک دوره 25 ساله (1365-1390)، از مجموع 30 روستای دارای سکنه این شهرستان، تنها 3 روستا دارای موازنه مثبت جمعیتی بود و 27 روستای دیگر موازنه منفی جمعیتی با شدت و ضعف متفاوت داشتند. با توجه به ضرورت بررسی موضوع در ناحیه مورد مطالعه و اینکه ناپایداری جمعیتی سکونتگاههای روستایی این ناحیه، مورد پژوهش محققان قرار نگرفته است، در این تحقیق به بررسی ارتباط ناپایداری جمعیتی روستاهای شهرستان فردوس با ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی این روستاها پرداخته شد و این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سوال است که ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مرتبط با ناپایداری جمعیتی این روستاها کدام است؟ جهت پاسخگویی به این سوال، مدل مفهومی به شرح شکل 1 ارائه شد و با استفاده از مدل معادلات ساختاری مورد آزمون قرار گرفت.
روش‌شناسی تحقیق
طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 شهرستان فردوس دارای 43 آبادی دارای سکنه بود که از این میان، تعداد 8 آبادی اساسا روستا محسوب نمیشد و مزرعه، کوره آجرپزی، پاسگاه، ایست بازرسی، چاه‌موتور و آبگرم معدنی است. همچنین تعداد 5 آبادی در سرشماریهای 1365، 1375 و 1385 در شمار آبادیهای خالی از سکنه بودند و تنها در برخی از ایام سال تعداد معدودی از عشایر در آن ساکن میشدند لذا؛ مجموع 30 روستای دارای سکنه شهرستان فردوس جامعه آماری در این پژوهش میباشند. جهت سنجش متغیر وابسته این تحقیق یعنی ناپایداری جمعیتی، محاسبه بر مبنای «وضعیت مهاجرتی روستاها» بوده و از آنجایی که اطلاعات کافی در سرشماریهای کشور برای اندازهگیری مستقیم مهاجرت، وجود ندارد به ناچار از روش غیر مستقیم برای سنجش مهاجرت استفاده شد. روش کار بهاین ترتیب است که با توجه به نرخ رشد جمعیت کل کشور طی دورههای (1375-1365)، (1385-1375) و(1390-1385)، جمعیت مورد انتظار هر یک از روستاهای جامعه آماری در سالهای 1385 ،1375و 1390 با استفاده از رابطهPt=Po (1+r)t محاسبه گردیده، که در آن Pt: میزان جمعیت در t سال آینده، Po: جمعیت در هنگام محاسبه، r: نرخ رشد جمعیت به درصد که به صدم نوشته میشود و t: دوره یا تعداد سالهای پیش‌بینی، است. با محاسبه اختلاف جمعیت مورد انتظار و جمعیت واقعی روستا در سالهای 75، 85و 90، محاسبه حاصل جمع این اختلافها، سپس تقسیم آن بر جمعیت روستا در سال 1390 و ضرب کردن حاصل آن در 100، «درصد موازنه جمعیتی» برای هر روستا محاسبه و نتایج آن در جدول 1، ارائه شد.
جدول 1: محاسبه موازنه جمعیتی سکونتگاههای روستایی شهرستان فردوس بر مبنای نرخ رشد جمعیت کل کشور
موازنه جمعیتی به درصد | نام آبادی | ردیف | موازنه جمعیتی به درصد | نام آبادی | ردیف |
12- | حسین آباد | 16 | 4- | ابدکی | 1 |
26- | خانکوک | 17 | 2 | ابراهیم آباد | 2 |
132- | خانیک1 | 18 | 333- | افقو | 3 |
173- | خرو | 19 | 365- | امرودکان | 4 |
168- | رحمت آباد | 20 | 122- | انارستانک | 5 |
107- | سرند | 21 | 121- | باداموک | 6 |
1- | طاهریه | 22 | 37- | باغستان سفلی | 7 |
497- | ظهر | 23 | 18- | باغستان علیا | 8 |
142- | فتح آباد | 24 | 158- | برون | 9 |
73- | فریدونی | 25 | 467- | بکری پایین | 10 |
12- | کجه | 26 | 291- | بیدسکان | 11 |
177- | گستج | 27 | 20 | پتک پایین | 12 |
16- | لجنو | 28 | 228- | ترشیزوک | 13 |
214- | مهرانکوشک | 29 | 1425- | چاه پالوند | 14 |
297- | مهوید | 30 | 36 | چاه نو | 15 |
جهت سنجش ویژگیهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی روستاها، شاخصهای مندرج در جدول شماره 2 مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به اینکه شاخصها معمولاً از نظریه‌ها، نگرش‌ها و یا موقعیت‌ها سرچشمه می‌گیرند و در روند معرف سازی، ذهن محقق نه تنها از تئوری‌ها و دانش نظری خویش بلکه از شرایط و ویژگیهای جامعه نیز تاثیر میپذیرد (آسایش و مشیری، 1390: 209-204)، انتخاب شاخصهای مورد پژوهش در این تحقیق، گذشته از مبانی نظری و پیشینه تحقیق، متاثر از مطالعات اکتشافی در روستاهای ناحیه مورد مطالعه است. با توجه به شاخصهای جدول 2، مدل مفهومی شکل 1برای بررسی ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مرتبط با ناپایداری روستایی ارائه شد و با استفاده از مدل معادلات ساختاری و به کمک نرم افزار smartpls نسخه 3، مورد آزمون قرار گرفت.
شکل1: مدل مفهومی تحقیق
در گردآوری اطلاعات گذشته از مطالعه اسنادی و به ویژه نتایج حاصل از سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن، برای سنجش تعداد شاغلان صنایع دستی، تعداد واحدهای تولیدی و نسبت مالکان غایب از روستا از مطالعه میدانی استفاده شد و به این منظور، پرسشنامه‌ای جهت تحقیق از خبرگان و مطلعان محلی، تنظیم و تکمیل شد.
جدول 2- ابعاد، متغیّرها و شاخصهای سنجش شرایط و ویژگیهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای جامعۀ آماری
شاخص | متغیّر | ویژگی |
ارتفاع روستا از سطح دریا | توپوگرافی | طبیعی و زیست‌محیطی |
تعداد چاه‌های کشاورزی روستا | منابع آب | |
مجموع دبی چاه‌های کشاورزی روستا | ||
درصد باسوادی | آموزش | اجتماعی |
نسبت افراد بیش از 65 سال | ترکیب جمعیت | |
مجموع تعداد خدمات آموزشی، بهداشتی، راه، وسایل نقلیه عمومی، مخابرات، مرکز خدمات کشاورزی، بانک، فضاهای ورزشی، پارک، آب آشامیدنی، برق، گاز | امکانات و خدمات | |
نسبت شاغلان بخش صنعت و خدمات | تنوع شغلی | اقتصادی |
نسبت شاغلان صنایع دستی | ||
تعداد واحدهای تولیدی | ||
نسبت مالکان غایب از ده | بازگشت سرمایه به روستا |
معرفی منطقه مورد مطالعه
ناحیه مورد مطالعه، روستاهای شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی است. طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، شهرستان فردوس، دارای یک بخش مرکزی و سه دهستان با نامهای باغستان، برون و حومه و دو شهر با نامهای فردوس و اسلامیه و 45523 نفر جمعیت است که از این تعداد 35803 نفر دردو نقطهی شهری و 9720 نفر نیز در نواحی روستایی استقرار دارند(مرکزآمار ایران، نتایج تفضیلی استان خراسان جنوبی، 1395).
شکل 2: موقعیت شهرستان فردوس و روستاهای مورد مطالعه در استان خراسان جنوبی و کشور
بر اساس سیستم تقسیمبندی آب و هوایی ولادیمر کوپن، اقلیم شهرستان فردوس در گروه Bsks یعنی آب و هوای نیمه بیابانی مناطق معتدل با زمستانهای سرد و تابستانهای خشک، قرار میگیرد(گنجی، 1333: 49-37). متوسط بارندگی سالانه در یک دورهی بیستساله (1390-1371) در ناحیه مورد مطالعه، 130میلیمتر است (دادههای سازمان هواشناسی شهرستان فردوس)، در روستاهای این ناحیه حدود121 چاه و 364 قنات، وجود دارد و مجموع دبی چاه‌های سکونتگاههای روستایی ناحیه،9/2805 لیتر در ثانیه و مقدار مجموع دبی قنوات 88/1678 لیتر در ثانیه می باشد (واحدآب و خاک جهاد کشاورزی شهرستان فردوس،1393)
بحث ویافته‌ها
در این تحقیق برای بررسی ارتباط میان ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاههای روستایی ناحیه با وضعیت ناپایداری جمعیتی آنان، شاخصهای مندرج در جدول 2 در روستاهای جامعه آماری بررسی و نتایج آن در جدول 3 آمده است.
جدول 3: ویژگیهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای مورد مطالعه
ویژگیهای اقتصادی | ویژگیهای اجتماعی | ویژگیهای طبیعی و زیست محیطی | نام آبادی | ||||||||
نسبت خانوار فرش باف4 | تعداد واحدهای تولیدی4 | نسبت مالکان غایب از ده4 | نسبت شاغلان صنعت3 | نسبت شاغلان خدمات3 | مجموع تعداد امکانات و خدمات3 | نسبت جمعیت بیش از 65 سال3 | نسبت باسوادی به درصد3 | ارتفاع از سطح دریا2 | مجموع دبی چاهها به لیتر بر ثانیه1 | تعداد چاه کشاورزی1 | |
6/63 | 0 | 100 | * | * | 11 | 04/0 | 89 | 1290 | 5/98 | 6 | ابدکی |
5/8 | 0 | 70 | 25/6 | 2/4 | 13 | 3/4 | 76 | 1100 | 429 | 19 | ابراهیم آباد |
4/11 | 0 | 70 | 8/15 | 0 | 14 | 35 | 51 | 1760 | 30 | 1 | افقو |
4 | 0 | 60 | 3/14 | 2 | 14 | 57 | 33 | 1940 | 0 | 0 | امرودکان |
3/4 | 1 | 50 | 9/16 | 10 | 15 | 29 | 3/64 | 1680 | 0 | 0 | انارستانک |
4/24 | 1 | 70 | 8/41 | 4/13 | 13 | 16 | 4/65 | 1870 | 0 | 0 | باداموک |
3/2 | 1 | 10 | 4/22 | 8/20 | 16 | 13 | 86 | 1420 | 5/25 | 3 | باغستان سفلی |
6/40 | 3 | 25 | 9/14 | 34 | 35 | 4/11 | 84 | 1520 | 8/144 | 9 | باغستان علیا |
8/3 | 1 | 60 | 2/12 | 7/21 | 31 | 28 | 70 | 1518 | 1 | 1 | برون |
0 | 0 | 54 | * | * | 3 | 77 | 22 | 1790 | 0 | 0 | بکری پایین |
8/3 | 0 | 50 | 1/7 | 1/4 | 17 | 48 | 48 | 1970 | 42 | 2 | بیدسکان |
0 | 0 | 50 | * | * | 8 | * | - | 1440 | 0 | 0 | پتک پایین |
7/41 | 0 | 70 | 0 | 13 | 7 | 3/3 | 49 | 1950 | 0 | 0 | ترشیزوک |
100 | 0 | 0 | * | * | 2 | * | * | 1000 | 0 | 0 | چاه پالوند |
9/16 | 0 | 0 | 5/13 | 8/5 | 11 | 6/4 | 62 | 1030 | 922 | 37 | چاه نو |
1/74 | 4 | 40 | 3/38 | 7/18 | 13 | 6/9 | 80 | 1250 | 35 | 0 | حسین آباد |
7/63 | 1 | 30 | 2/40 | 7/15 | 21 | 10 | 5/85 | 1275 | 40 | 2 | خانکوک |
6/5 | 3 | 85 | 7/12 | 15 | 13 | 21 | 70 | 1300 | 0 | 0 | خانیک |
8/17 | 0 | 100 | 7/19 | 5/4 | 22 | 34 | 61 | 1850 | 0 | 0 | خرو |
0 | 0 | 33 | * | * | 2 | 4/36 | 45 | 1575 | 0 | 0 | رحمت آباد |
2/3 | 4 | 30 | 9/1 | 7/23 | 21 | 23 | 63 | 1510 | 295 | 12 | سرند |
6/47 | 0 | 50 | 6/2 | 6/2 | 11 | 6/7 | 80 | 1110 | 70 | 1 | طاهریه |
0 | 0 | 95 | 0 | 0 | 5 | 59 | 21 | 1900 | 0 | 0 | ظهر |
9/15 | 2 | 50 | 4/7 | 7/13 | 15 | 29 | 60 | 1815 | 14 | 1 | فتح آباد |
25 | 0 | 20 | 8/3 | 0 | 4 | 9 | 86 | 1740 | 0 | 0 | فریدونی |
7/67 | 1 | 40 | 26 | 6/2 | 21 | 23 | 4/49 | 1980 | 0 | 0 | گستج |
8/38 | 0 | 5 | 6/8 | 6/1 | 11 | 6 | 78 | 918 | 5/627 | 25 | کجه |
0 | 0 | 60 | 6/20 | 8/8 | 4 | 4 | 80 | 840 | 0 | 0 | لجنو |
5/4 | 1 | 35 | 25/10 | 9/17 | 15 | 30 | 60 | 1460 | 24 | 1 | مهرانکوشک |
6/47 | 1 | 50 | 3 | 4 | 19 | 42 | 5/42 | 1900 | 6/7 | 1 | مهوید |
1.منبع: محاسبات نگارنده بر اساس آمار واحد آب و خاک جهاد کشاورزی شهرستان فردوس 1393
2.منبع:پاپلی یزدی، 1367، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور و نقشه توپوگرافی ناحیه
3. منبع: محاسبات نگارنده بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390
4.منبع: یافتههای حاصل از پرسشنامه سال 1393
* اطلاعات آبادي‌هاي ۳ خانوار و كمتر به منظور حفظ محرمانگي با علامت * در سرشماری 1390مشخص شده است.
جهت بررسی ارتباط ویژگیهای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای جامعۀ آماری با موازنۀ جمعیتی آنها، مدل معادلات ساختاری مورد استفاده قرار گرفت. مدل معادلات ساختاری روشی است که در آن روابط به هم وابسته و همزمان چند متغیر بررسی و آزمون میشود و روش مناسبی برای بررسی صحت و کفایت روابط چندین متغیر است(قاضی طباطبایی و یوسفی افراشته، 1391: 86). جهت بررسی کیفیت مدل از معیارR2یا R Squares، معیارQ2 (Stone-Geisser Criterion)، آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی، روایی همگرا استفاده شد و نتایج آن در جدول 4 و 5 ارائه گردید.
R2معیاری برای بررسی برازش مدل ساختاری است در این پژوهش ضرایب R2 مربوط به متغیرهای پنهان درون‌زا (وابسته) مدل است.R2معیاری است که نشان از تاثیر یک متغیر برون زا بر یک متغیر درون زا دارد وسه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 به عنوان مقدار ملاک برای مقادیر ضعیف، متوسط و قوی R2در نظر گرفته میشود. در صورتی که در یک مدل، یک سازه درون‌زا توسط تنها یک یا دو سازه برون‌زا تحت تاثیر قرار گیرد، مقدار R2از 33/0 به بالا، نشان از قوت رابطه بین آن سازهها و سازه درون‌زا است. نتایج حاصل مدل در جدول شماره(4)، ارائه و نشان داد، مقدارR2 مدل برابر با 35/0 میباشد که از 33/0 بیشتر است و نشان از مناسب بودن مدل دارد. معیارQ2 (Stone-Geisser Criterion) که توسط استون و گیزر12(1975) معرفی شد، قدرت پیش بینی مدل را مشخص می‌سازد. به اعتقاد آنها مدل‌هایی که دارای برازش بخش ساختاری قابل قبول هستند، باید قابلیت پیش بینی شاخصهای مربوط به سازه‌های درون‌زای مدل را داشته باشند. به این معنا که اگر در یک مدل، روابط بین سازهها به درستی تعریف شده باشند، سازهها قادر خواهند بود تا تاثیر کافی بر شاخصهای یکدیگر گذاشته و از این راه فرضیه‌ها به درستی تایید شوند. در صورتی که مقدار Q2در مورد یک سازه درون زا صفر و یا کمتر از صفر شود، نشان از آن دارد که روابط بین سازه‌های دیگر مدل و آن سازه درون‌زا به خوبی تبیین نشده است و در نتیجه مدل نیاز به اصلاح دارد. هنسلر23و همکاران(2009) در مورد شدت قدرت پیش بینی مدل در مورد سازه‌های درون‌زا سه مقدار02/0، 15/0و35/0 که به ترتیب مقادیر ضعیف، متوسط و قوی قدرت پیش بینی مدل را در مورد سازه‌های درون‌زا نشان میدهد، تعیین نموده‌اند (داوری و رضازاده،1392). جدول شماره(5)، نشاندهندۀ مقادیرQ2 متغیر ناپایداری برابر با 297/0 میباشد، لذا قابلیت متوسط پیش بینی مدل و برازش مناسب مدل ساختاری تایید میشود.
جدول 4: مقدار R- Square و معیارQ2 برای متغیرهای درون‌زای اثر بخشی ناپایداری
متغیر | R Square |
ناپایداری جمعیتی | 35/0 |
1-SSE/SSO | |
297/0 |
آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی در جدول شماره(5)آمده و نشان میدهد مقدار آلفای کرونباخ برای هر سه متغیر اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی بالاتر از7/0 است که نشانگر پایایی مناسب است. مقادیر پایایی ترکیبی هر سه متغیر نیز از 7/0 بزرگتر است لذا اعتبار ترکیبی سازهها مورد پذیرش است. روایی همگرا به بررسی میزان همبستگی هر سازه با شاخص های خود می‌پردازد و از معیار AVE برای این منظور استفاده میگردد. مگنر و همکاران (1996) مقدار 4/0 به بالا را برای AVE کافی دانسته‌اند. همانطور که در جدول6 مشاهده میشود مقدار AVE برای سازه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بیشتر از4/0 و نشان دهنده همگرای مناسب مدل است.
جدول5: آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و مقادیر AVE برای متغیرهای تحقیق
متغیر | طبیعی | اجتماعی | |
آلفای کرونباخ | 70/0 | 72/0 | 79/0 |
پایایی ترکیبی | 83/0 | 88/0 | 87/0 |
AVE | 79/0 | 56/0 | 63/0 |
نتایج حاصل از کاربرد مدل معادلات ساختاری جهت بررسی ارتباط میان ناپایداری جمعیتی روستاهای مورد مطالعه و ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آنها، در جدول شماره (6) ونمودارهای (1) و(2)، ارائه گردید. بر اساس نتایج بدست آمده از این جدول و نمودارها، مقدار آماره t اثر ویژگیهای طبیعی بر ناپایداری برابر با 01/5 ویژگیهای اجتماعی برابر با 03/3 و عوامل و شرایط اقتصادی برابر با 36/2 می باشد که از رقم 96/1 بیشتراست. سطح معناداری آزمون، نیز به ترتیب برابر با 0005/0، 003/0 و 02/0 میباشد که از سطح خطای 05/0 کمتر است. لذا بالاتر بودن مقدار آماره از رقم 96/1، نشانگر ارتباط بین دو متغیر در سطح خطای کمتر از 05/0 است. با توجه به اینکه ضریب مسیر، ویژگیهای طبیعی برابر با 167/0- میباشد، افزایش تعداد و دبی چاهها، با ناپایداری جمعیتی روستاها ارتباط معکوس دارد. دلیل آن است که بر خلاف قنوات که بخش هیدرولیک آبخوان را تخلیه میکنند و نسبت به افت سطح آبخوان آسیب‌پذیر هستند، استحصال آب از طریق چاه به کمک پمپ صورت میگیرد و اثرات افت آبخوان‌ها در مدت طولانی‌تر خود را نشان میدهد، لذا روستاهایی که دارای تعداد چاه بالاتر و دبی بالاتر چاهها هستند، به دلیل آسیب پذیری کمتر از افت آبخوان‌های ناحیه، فعلاً جمعیت پایدارتری دارند و بالعکس، روستاهای دارای تعداد چاه کمتر و دبی کمتر و عمدتا متکی بر آب قنوات هستند، در حال حاضر از نظر جمعیتی ناپایدارترند. افزایش ارتفاع روستاها با افزایش ناپایداری جمعیتی ارتباط مستقیم دارد. بهاین معنا که روستاهای کوهستانی ناپایدارتر از روستاهای دشتی هستند، برخی تحقیقات به بررسی علل ناپایداری سکونتگاههای کوهستانی پرداخته‌اند و کاهش برخورداری از سطوح خدماتی و آسیب‌پذیری بیشتر این روستاها از تخریب منابع، را از علل این امر دانسته‌اند(سعیدی و طالشی، 1383: 17). ضریب مسیر اثر ویژگیهای اجتماعی بر ناپایداری برابر با 398/0- میباشد و در سطح اطمینان 95، با افزایش تعداد امکانات و خدمات زیربنایی پایداری جمعیتی افزایش می‌یابد و با کاهش آن پایداری جمعیت روستاها کاهش می‌یابد. بالتبع، بهره‌مندی کمتر از امکانات و خدمات بر مهاجرت از روستا، تاثیر گذار است. ضمن این که خود این امر نیز موجب پایین آمدن آستانه‌های جمعتی لازم برای دریافت خدمات گردیده و ناپایداری روستایی را دامن می‌زند. نتیجه تحقیق نشان داد که بین ناپایداری جمعیتی روستایی با نسبت باسوادی ارتباط معکوس وجود دارد. سطح پایین تحصیلات در مناطق روستایی دارای پیامدهای جدی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است(Bjarnason & Edvardsson,2017: 244) بیسوادی، کم سوادی وسطح پایین آگاهیهای نیروی انسانی، بر توانایی روستاییان در بهرهبرداری بهینه از منابع میتواند موثر باشد. مساله اجتماعی دیگر ساختار سنّی در روستاها است که غالبا به دلیل مهاجر فرستی ساخت سنّی سالخوردهتری نسبت به شهرها دارند. تجربه و مطالعات نشان دادهاست، جمعیت سالخورده توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست میدهد که نتیجه آن از بین رفتن تدریجی روستاها خواهد بود(میرلطفی و همکاران 1395: 65). پژوهش چن و همکاران در مورد فقر روستایی در چین نیز نشان داد که به طور فزایندهای پیری جمعیت به عامل اصلی تأثیر گذار بر فقر در اکثر مناطق روستایی تبدیل شده است(Chen et al,2016:665) . نتیجه این تحقیق نشان داد بین نسبت افراد بیشتر از 65 سال و ناپایداری جمعیتی روستاهای ناحیه ارتباط مستقیم وجود دارد. از جمله مسایل اقتصادی، وضعیت اشتغال در نواحی روستایی است، هر قدر که اشتغالزایی و درآمد روستاییان افزایش یابد، روستاییان کمتر به شهر مهاجرت خواهند کرد(علی بابایی و جمعه پور، 1395: 102). این پژوهش نشان داد، ضریب مسیر شرایط و ویژگیهای اقتصادی، برابر با 108/0- میباشد، در سطح اطمینان 95 درصد، با افزایش تعداد شاغلان صنایع دستی (قالیبافی)، افزایش تعداد واحدهای تولیدی و افزایش درصد شاغلان صنعت و خدمات ناپایداری جمعیتی روستاها کمتر گردیده است. از جمله مسایل اقتصادی دیگری که در این تحقیق بررسی شده است مالکان غایب از روستا است. افزایش درصد مالکان غایب از روستا، با افزایش ناپایداری جمعیتی در روستاها در ارتباط مستقیم است. مشاهدات میدانی نشانگر آن است که این گروه از روستاییان علی رغم داشتن آب و زمین کشاورزی در شهرها ساکن هستند و ساکنان روستا در ازای قراردادهای کشاورزی و یا خدمات کارگری به کشت و زرع و باغداری برای این گروه میپردازند . گرچه در چند دهه گذشته، نقش مهاجران در رفاه خانوارهای روستایی، سرمایه گذاری، انتقال فنآوری و اهمیت وجوه ارسالی به نواحی روستایی مورد تاکید قرار گرفته است (رضوانی و رجایی، 1386: 155) و در برخی موارد، مهاجران روستا-شهری معمولاً وجوهی را به صورت پول ، غذا و لباس و با فاصله زمانی مشخص، به روستا میفرستند و علاوه بر این، مهاجران روستایی-شهری برخی از پروژههای توسعهای را در جوامع روستایی خود ایجاد و اجرا میکنند(Ajaero& Onokala, 2013) ولی با توجه به نتایج این تحقیق در خصوص ارتباط افزایش مالکان غایب از روستا و افزایش ناپایداری به نظر میرسد؛ مهاجران ناحیه از این حیث بر مبداء مهاجرتی خود یعنی روستاها نقش قابل توجهی نداشتند.
جدول 6: بررسی تاثیر عوامل طبیعی، اجتماعی و اقتصادی بر ناپایداری سکونتگاههای روستایی
سطح معناداری | آماره t | SE | ضریب مسیر | متغیر وابسته | متغیر مستقل |
000/0 | 01/5 | 03/0 | 167/0- | ناپایداری روستایی | طبیعی |
003/0 | 03/3 | 13/0 | 398/0- | ناپایداری روستایی | اجتماعی |
02/0 | 36/2 | 05/0 | 108/0- | ناپایداری روستای | اقتصادی |
شکل2: ضرایب مسیر معادله ساختاری
شکل3: مقادیر آمارهt متغیرهای مدل معادلات ساختاری
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
پایداری جمعیتی و استمرار سکونت در فضاهای روستایی تابعی از فرایند مهاجرت از روستاها به سمت شهرها است(آمار و حسن پور، 1389: 2). مهاجرت بیرویه و تخلیه روستاها از نیروی کارآمد امروزه یکی از نارساییهای اجتماعی – اقتصادی جامعه روستایی ایران است (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1392: 303). این تحقیق به بررسی رابطه ویژگیها و شرایط زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی روستاهای دارای سکنه شهرستان فردوس با ناپایداری جمعیتی آنها با استفاده از مدل معادلات ساختاری پرداخت. جهت بررسی کیفیت مدل از معیارR2یا R Squares، معیارQ2 (Stone-Geisser Criterion)، آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا استفاده شد. مقدارR2 مدل، 35/0 و با توجه به اینکه بیشتر از 33/0 است، نشان دهندۀ مناسب بودن مدل میباشد. مقادیرQ2 متغیر ناپایداری برابر با 297/0 و نشانگر قابلیت متوسط پیش بینی مدل و برازش مناسب مدل ساختاری است. مقدار آلفای کرونباخ برای هر سه متغیر اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی بالاتر از7/0 و نشانگر پایایی مناسب است. مقادیر پایایی ترکیبی هر سه متغیر نیز از 7/0 بزرگتر و اعتبار ترکیبی سازهها مورد پذیرش است. مقدار AVE برای سازه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بیشتر از4/0 و نشان دهنده همگرای مناسب مدل است. نتایج تحقیق نشان داد، مقدار آماره t اثر ویژگیهای طبیعی بر ناپایداری برابر با 01/5 بر ویژگیهای اجتماعی برابر با 03/3 و بر ویژگیهای اقتصادی برابر 36/2 و بیشتر از رقم 96/1 و سطح معناداری آزمون از سطح خطای 05/0 کمتر است که نشانگر ارتباط ویژگیهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده در این مدل با ناپایداری جمعیتی روستاها میباشد. نتایج تحقیق نشان داد که با کاهش منابع آب و افزایش ارتفاع، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است که همسو با نتایج تحقیق مهدوی و همکاران (1383) آمار و حسنپور(1389) است. همچنین تحقیق نشان داد که با کاهش میزان سواد، افزایش افراد بالاتر از 65 سال، کاهش تعداد امکانات خدماتی ناپایداری جمعیتی روستاها، کاهش نسبت شاغلان صنایع دستی و شاغلان بخش صنعت و خدمات، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است که همسو با نتایج تحقیق رستمعلی زاده (1396) است. در این تحقیق مالکانی که در روستا اقامت ندارند نیز مورد بررسی قرار گرفت و تحقیق نشان داد که با افزایش مالکان غایب از روستا، ناپایداری جمعیتی روستاها افزایش یافته است. بالاترین ضریب تاثیر متعلق به ویژگیهای اجتماعی است. بالاتر بودن این شاخصها گرچه خود محصول مهاجرت است ولی میتواند به عنوان تداوم بخش مهاجرت از روستا عمل نماید. گرچه یافتههای تحقیق نشان داد، روستاهایی که دارای چاه بیشتر و استحصال بیشتر از چاهها هستند، فعلا از نظر جمعیتی پایدارترند ولی با توجه به وضعیت آب و هوایی و میانگین بارش ناحیه و همچنین با توجه به نتایج تحقیق که نشانگر کاهش ناپایداری جمعیتی روستاها با افزایش شاغلان صنعت و خدمات، افزایش شاغلان صنایع دستی و افزایش تعداد واحدهای تولیدی است، جهت پایداری جمعیتی روستاهای ناحیه پیشنهاد میگردد؛
- از وابستگی روستاهای ناحیه به منابع آب کاسته شود.
- برای تحقق این امر ، یعنی کاهش وابستگی به شرایط زیست محیطی و غلبه بر قهر طبیعی، تقویت منابع انسانی و اجتماعی و نیز بنیانهای اقتصادی سکونتگاههای روستایی ناحیه باید مورد توجه قرار گیرد.
- امروزه فرصتها مغتنمی برای تقویت منابع انسانی، اجتماعی و بنیانهای اقتصادی روستاها فراهم است که وجود شوراهای اسلامی روستا و دهیاران در امر مدیریت روستا، توسعه و اصلاح حمل و نقل در جهت سهولت دسترسی فضاهای روستایی و نیز توسعه اینترنت و فناوری اطلاعات و ارتباطات از آن جمله است. در این راستا به مدیران روستایی پیشنهاد می گردد:
- امتیازاتی که روستاهای ناحیه برای کارآفرینان خرد ایجاد میکند از قبیل گردشگری، اوقات فراغت، تولید غذاهای با کیفیت، معرفی گردد.
- از دانش، تجربه و منابع اقتصادی روستاییان ناحیه مورد مطالعه که به شهر مهاجرت کردند بهرهبرداری شود.
- با توجه به تقاضای رو به رشد مصرف تولیدات محلی، شرایط لازم شامل اطلاع رسانی و آموزش به روستاییان و ایجاد ابزارها و بسترهای لازم برای نوآوری در تولیدات محلی و ایجاد ارزش افزوده از منابع محلی فراهم شود.
منابع و مآخذ
1) آسایش، حسین، مشیری، سید رحیم(1390). روش شناسی و تکنیک های تحقیق علمی در علوم انسانی با تاکید بر جغرافیا، نشر قومس چاپ پنجم، تهران.
2) آمار، تیمور، (1403). آسیب شناسی کالبدی مهاجرت و تحرک جمعیت شناور در سکونتگاههای روستایی استان گیلان، اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 2(4 )، 19-40.
3) آمار، تیمور، حسنپور، رضا (1389). بررسی ناپایداری جمعیت و متروک شدن روستاهای شرق گیلان در بیست سال اخیر، مجله چشمانداز جغرافیایی، 5،(12)، 24-1.
4) اسفندیاری، ساسان، نبی ئیان، صدیقه (1397). بررسی تاثیر فقر بر مهاجرت از روستا به شهر در ایران، اقتصاد کشاورزی و توسعه، 26(101)، 27-1.
5) جمشیدی، محمد کاظم، محمدی یگانه، بهروز، حسین زاده، اکبر (1397). تحلیلی بر عوامل موثر در توسعه یافتگی و نقش آن در مهاجرتهای روستایی مطالعه موردی: استان زنجان، فصلنامه برنامه ریزی منطقهای، 8( 32)، 22-11.
6) جعفرمدار‌قره‌باغ، شریفه، ارمغان، سیمین، دانیالی، تهمینه (2024). تبیین اثرات مهاجرت معکوس بر توسعه کالبدی و زیست محیطی روستاهای محال انزل شهرستان اورمیه. اندیشه های نو در علوم جغرافیایی، 5(2), 1-22.
7) حاج حسینی، حسین (1385). سیری در نظریه های مهاجرت، راهبرد،(1)41، 35-46.
8) حسینی ابری، سید حسن (1380). مدخلی بر جغرافیای روستایی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان، اصفهان.
9) رستمعلی‌زاده، ولی اله (1396). جاذبه و دافعه روستایی و تاثیر آن بر ماندگاری یا تمایل به مهاجرت در میان جوانان روستایی شهرستان هشترود و اسکو، توسعه محلی(روستایی شهری)،9 (1)، 170-145.
10) داوری، علی، رضازاده، آرش (1392). مدلسازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS، انتشارات جهاد دانشگاهی.
11) رضوانی، محمدرضا، رجایی، سید عباس (1386). مهاجران و نقش آنها در توسعه و عمران روستایی: مطالعه موردی دهستان رامشه در شهرستان اصفهان، روستا و توسعه، 10، (3)، 180-155.
12) زاهد زاهدانی، سید سعید (1365). نظریه ای در مورد مهاجرت با توجه به نمونه ایران، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 2، (1)، 18-1.
13) زنجانی، حبیب الله (1391). مهاجرت، انتشارات سمت، چاپ دوم، تهران.
14) سعیدی، عباس، طالشی، مصطفی (1383). ناپایداری سکونتگاههای کوچک کوهستانی ناحیه آلاداغ در شمال خراسان. جغرافیا و توسعۀ ناحیهای، 2 (3)، 29-1.
15) طاهر خانی، مهدی (1380). تحلیلی بر عوامل موثر در مهاجرتهای روستا- شهری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی،16(62)، 67-93.
16) علی بابایی، مجتبی، جمعهپور، محمود (1395). فرایند الگوی مهاجرت معکوس روستایی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی: دهستان حاجیلو – شهرستان کبودرآهنگ)، پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 16(5)، 106-91.
17) قاضی طباطبایی، سیدمحمود، و یوسفی افراشته، مجید. (1391). تحلیل روابط پاره ای از متغیرهای مرتبط با ارزشیابی تدریس توسط دانشجویان: کاربردی از مدل معادلات ساختاری. پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 18(64)، 83-107.
18) گنجی، محمد حسن، (1333)، تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 2(9).
19) مطیعی لنگرودی، سید حسن، رضوانی، محمد رضا، نوربخش، سید مرتضی، اکبر پور، محمد (1394). تبیین الگوی راهبردی مناسب بر ماندگاری جمعیت در سکونتگاههای روستایی (مطالعه موردی دهستان هشترود)، جغرافیا و برنامه ریزی،19(52)، 322-303.
20) مهدوی، مسعود (1379). بررسی علل و آثار اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی روستاهای متروک شده در حاشیه شمالی کویر گرمسار،پژوهش های جغرافیایی، 39(0) ،91-79.
21) مهدوی، مسعود، قدیری معصوم، مجتبی، محمدی یگانه، بهروز (1383). نقش عوامل جغرافیای طبیعی در ناپایداری و مهاجرتهای روستایی استان زنجان، پژوهشهای جغرافیایی، 36(3) ، 221-203.
22) میر لطفی، محمد رضا، پور ابراهیمی، فاطمه (1395). تحلیل روند سالخوردگی جمعیت بر توسعه روستایی (مورد مطالعه: بخش جلگه رخ تربت حیدریه)، علوم اجتماعی (دانشگاه فردوسی مشهد)،13(2)، 84-63.
23) Ajaero, C. K., & Onokala, P. C. (2013). The Effects of Rural‐Urban Migration on Rural Communities of Southeastern Nigeria. International Journal of Population Research, 2013(1), 610193.
24) Bednaříková, Z., Bavorova, M., & Ponkina, E. V. (2016). Migration motivation of agriculturally educated rural youth: The case of Russian Siberia. Journal of rural studies, 45, 99-111.
25) Bijker, R. A., Haartsen, T., & Strijker, D. (2012). Migration to less-popular rural areas in the Netherlands: Exploring the motivations. Journal of Rural Studies, 28(4), 490-498.
26) Bjarnason, T., & Edvardsson, I. R. (2017). University pathways of urban and rural migration in Iceland. Journal of Rural Studies, 54, 244-254.
27) De Brauw, A., Mueller, V., & Lee, H. L. (2014). The role of rural–urban migration in the structural transformation of Sub-Saharan Africa. World Development, 63, 33-42.
28) Chen, H., & Wang, X. (2019). Exploring the relationship between rural village characteristics and Chinese return migrants' participation in farming: Path dependence in rural employment. Cities, 88, 136-143.
29) Chen, J., Wang, Y., Wen, J., Fang, F., & Song, M. (2016). The influences of aging population and economic growth on Chinese rural poverty. Journal of Rural Studies, 47,665-676.
30) Davies, A., Lockstone-Binney, L., & Holmes, K. (2018). Who are the future volunteers in rural places? Understanding the demographic and background characteristics of non-retired rural volunteers, why they volunteer and their future migration intentions. Journal of Rural Studies, 60, 167-175.
31) De Brauw, A., Mueller, V., & Lee, H. L. (2014). The role of rural–urban migration in the structural transformation of Sub-Saharan Africa. World Development, 63, 33-42.
32) Gamso, J., & Yuldashev, F. (2018). Does rural development aid reduce international migration?. World Development, 110, 268-282.
33) Goldsmith, P. D., Gunjal, K., & Ndarishikanye, B. (2004). Rural–urban migration and agricultural productivity: the case of Senegal. Agricultural economics, 31(1), 33-45.
34) Howell, A. (2017). Impacts of migration and remittances on ethnic income inequality in rural China. World Development, 94, 200-211.
35) Levine, R. S., Hughes, M. T., Mather, C. R., & Yanarella, E. J. (2008). Generating sustainable towns from Chinese villages: A system modeling approach. Journal of environmental management, 87(2), 305-316.
36) Li, Y., Westlund, H., & Liu, Y. (2019). Why some rural areas decline while some others not: An overview of rural evolution in the world. Journal of Rural Studies, 68, 135-143.
37) Liu, Z., Liu, S., Jin, H., & Qi, W. (2017). Rural population change in China: Spatial differences, driving forces and policy implications. Journal of Rural Studies, 51, 189-197.
38) Zhiqiang, L. (2008). Human capital externalities and rural–urban migration: Evidence from rural China. China Economic Review, 19(3), 521-535.
39) Manchin, M., & Orazbayev, S. (2018). Social networks and the intention to migrate. World Development, 109, 360-374.
40) Nguyen, L. D., Raabe, K., & Grote, U. (2015). Rural–urban migration, household vulnerability, and welfare in Vietnam. World Development, 71, 79-93.
41) Berg-Nordlie, M. (2018). New in town. Small-town media discourses on immigrants and immigration. Journal of Rural Studies, 64, 210-219.
42) Qi, W., Deng, Y., & Fu, B. (2022). Rural attraction: The spatial pattern and driving factors of China's rural in-migration. Journal of Rural Studies, 93, 461-470.
43) Ramadani, I., Bulliqi, S., Isufi, F., Gashi, G., Ejupi, A., & Bytyqi, V. (2011). Extension of urban infrastructure in the village of Kosovo. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 19, 317-321.
44) Selod, H., & Shilpi, F. (2021). Rural-urban migration in developing countries: Lessons from the literature. Regional Science and Urban Economics, 91, 103713.
45) Villalobos, C., & Riquelme, A. (2023). Household constraints and dysfunctional rural–urban migration. Economic Analysis and Policy, 78, 1070-1088.
46) Wang, S. X., & Benjamin, F. Y. (2019). Labor mobility barriers and rural-urban migration in transitional China. China Economic Review, 53, 211-224.
[1] 11.Idyll
[2] 1- Stone and Geisser
[3] 2- Henseler
