گفتمان زیبایی‌شناسی ـ جامعه‌شناختی جدال سعدی با مدعی، دیالکتیک فضیلت و وظیفه

الموضوعات :

گیتی شیرواندهی ¹ , فاطمه شیخلووند ² , محمد فرهمند ³ , مسعود زبردست ⁴

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد، اردبیل.
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد اردبیل،دانشگاه آزاد اسلامی ، اردبیل، ایران
4 - گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد اردبیل،دانشگاه آزاد اسلامی ، اردبیل، ایران

تاريخ الإرسال : 27 الإثنين , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 14 الخميس , شعبان, 1446 تاريخ الإصدار : 19 الثلاثاء , شعبان, 1446

الکلمات المفتاحية: زیبایی‌شناسی, مطالعات جامعه‌شناختی, سرشتِ گفتمانی, جدال سعدی با مدّعی.,

ملخص المقالة :

ما در این مقاله قصد داریم شالودة احساس و تکوین صدای سعدی را در رویکردی بین رشته‌ای مطالعه کنیم و با استفاده از شیوة تحلیل گفتمان، فرایند دیالکتیک، او را در دو موضوع فضیلت و وظیفه با تکیه و تأکید بر امر زیبایی‌شناسی و آموزه‌های جامعه‌شناختی بررسی نماییم. از منظر زیبایی‌شناسی، قدرت «خوب مشروط» (qualified good) است و تا آن‌جا برای انسان ارزش‌مند می‌نماید که منجرّ به بسط و پرورش خوب‌های ذاتی(intrinsic goods) شود. در حالی که در جامعه‌شناسی، قدرت به منزلة توجیه عقلی قبول حاکمیّتِ اَشراف و توانگران، و لازمة زندگی اشرافی و پادزهر آنومی (Anomie) اجتماعی است. تقابل و تصادم این دو نگرش در یکی از حکایت‌های گلستان؛ با عنوان «جدال سعدی با مدّعی» موجب پیدایش گفتمان دیالکتیکی در دو مقولة فضیلت و وظیفه شده است. هر دو مقوله هم از چشم‌انداز زیبایی‌شناسی و هم از نگرة جامعه‌شناختی تأثیر بسزایی در احساس و فهم خواننده دارد. به طوری که خواننده، روح سعدی و احساس او را با تعمّق در لایه‌های درونی حکایت، متفاوت از صدای جدال او با مدّعی در مشروعیّت بخشی به قدرت می‌بیند. کنکاش در پردازش احساس و صدای سعدی در این حکایت، بیانگر سرشت گفتمانی خاصّی است که در پیوند زیبایی‌شناسی و جامعه‌شناسی برجسته می‌گردد.

المصادر:

احمدی، بابک. 1374. «حقیقت و زیبایی»، چاپ اول، تهران: مرکز.
. ادواردز، پل. 1370. «معنای دیالکتیک در تاریخ فلسفة غرب»، ترجمة شهرام پازوکی، فرهنگ، صص: 109- 118.
. افلاطون. 1366. دورة کامل آثار افلاطون(چهار جلد)، ترجمة محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
. الهیان، لیلا. 1392. «زیبایی¬شناسی گفتمان سعدی بر اساس نظریة زبان¬شناسی متن»، رسالة دکتری، دانشگاه آزاد، تهران: علوم و تحقیقات، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
. باتومور، تام. 1373. «روند تکوین اندیشة انتقادی مکتب فرانکفورت»، ترجمة حسینعلی نوذری، فرهنگ توسعه، شمارة 16، صص: 234-250.
. بانکی، فرزین و مرتضی گوهری¬پور. 1399. «دیالکتیک و معنا»، نامة پژوهش فرهنگی، سال نهم، شمارة سوم، صص: 67-88.
. برتنس، هانس. 1391. مبانی نظریة ادبی، ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی، چاپ3، تهران: ماهی.
. بشیریه، حسین. 1401. تاریخ اندیشه¬های سیاسی در قرن بیستم، جلد دوم، چاپ19، تهران: نی.
. پاینده، حسین. 1398. نظریه و نقد ادبی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: سمت.
. تادیه، ایو ژان. 1390. نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمة مهشید نونهالی، تهران: نیلوفر.
. تایسن، لیس. 1392. نظریه¬های نقد ادبی معاصر، ترجمة مازیار حسین¬زاده و فاطمه حسینی، تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
. تودوروف، تزوتان. 1396. منطق گفتگویی میخاییل باختین، ترجمة داریوش کریمی، چاپ 4، تهران: مرکز.
. حسینی پاکدهی، علی. 1381. مبانی اقناع و تبلیغ، چ1، تهران: آگاه.
. رشیدیان، عبدالکریم. 1393. فرهنگ پسامدرن، تهران: نی.
. ستوده، هدایت¬الله. 1378، جامعه¬شناسی در ادبیات فارسی، تهران: آوای نور.
. سلطانی، علی اصغر. 1384. قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نی.
. شارون، جوئل. 1398. ده پرسش از دیدگاه جامعه¬شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، چاپ18، تهران: نی.
. شمیسا، سیروس. 1393. انواع ادبی، چاپ5، تهران: میترا.
. عالم، عبدالرحمن. 1401. بنیادهای علم سیاست، چاپ 35، تهران: نی.
. صالحی امیری، سیدرضا. 1396. مفاهیم و نظریه¬های فرهنگی، چاپ8، تهران: ققنوس.
. فکوهی، ناصر. 1398. تاریخ اندیشه و نظریه¬های انسان¬شناسی، چاپ12، تهران: نی.
. فوکو، میشل. 1402. مراقبت و تنبیه، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ20، تهران: نی.
. کاپلستون، فردریک. 1382. تاریخ فلسفه از فیشته تا نیچه، ترجمة داریوش آشوری، جلد هفتم، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
. گرجی، مصطفی. 1383. «تحلیل گفتمان حکایت جدال سعدی و مدعی با نظر به مؤلفه¬های گفت¬وگو»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارة 2، صص: 24-45.
. گیدنز، آنتونی. 1402. گزیدة جامعه¬شناسی، ترجمة حسن چاوشیان، چاپ16، تهران: نی.
. لوزیک، دانیلین. 1398. نگرشی نو در تحلیل مسائل اجتماعی، ترجمة سعید معیدفر، چاپ8، تهران: امیرکبیر.
. محمدی، جمال و همکاران. 1400. «خرده فرهنگ لوطی¬ها و تجربة طرد اجتماعی»، فصلنامة علمی برنامه¬ریزی رفاه توسعه اجتماعی، سال 12، شمارة 48، صص: 105-145.
. محیط طباطبایی، سیدمحمد. 1346. «جدال مدعی با سعدی»، مجلة ارمغان، دورة36، شمارة9، صص: 465-470.
. معصوم، حسین. 1384. « مفهوم دیالکتیک در اندیشة افلاطون»، اندیشه¬های فلسفی3، سال اول، شمارة 3، صص:107-119.
. مندراس، هانری و ژرژ گورویچ. 1354. مبانی جامعه¬شناسی، ترجمة باقر پرهام، چاپ4، تهران: امیرکبیر.
. نرماشیری، اسماعیل. 1396. «جدال سعدی با مدعی با رویکرد ایدئولوژی شناختی استعاری»، متن¬پژوهی ادبی(زبان و ادب پارسی)، دورة21، شمارة74، صص: 79-98.
. هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش. 1358. خدایگان و بنده(با تفسیر الکساندر کوژو)، ترجمه و پیشگفتار حمید عنایت، تهران: خوارزمی.
. یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس. 1393. نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمة هادی جلیلی، تهران: نی.
. Fairclough, Norman. 2010. Critical Discourse Analysis, London, Longman: Gee.
. Hoggart, Richard. 1973. Speaking ti Eeach Other, Harmondsworth. Penguin.
. Macdonell, Diane. 1986. Theories of Discourse, Publisher, B. Blackwell; Length, 146 pages.
. Liddell, Henry George & Robert Scott. 1968. Greek-English Lexicon, London: Oxford.

نص كامل:



گفتمان زیبایی‌شناسی ـ جامعه‌شناختی جدال سعدی با مدعی،

دیالکتیک فضیلت و وظیفه

گیتی شیرواندهی¹

فاطمه شیخلووند ²­

محمد فرهمند³

مسعود زبر دست⁴

چکیده

        ما در این مقاله قصد داریم شالودة احساس و تکوین صدای سعدی را در رویکردی بین­رشته‌ای مطالعه کنیم و با استفاده از شیوة تحلیل گفتمان، فرایند دیالکتیک، او را در دو موضوع فضیلت و وظیفه با تکیه و تأکید بر امر زیبایی‌شناسی و آموزه‌های جامعه‌شناختی بررسی نماییم. از منظر زیبایی‌شناسی، قدرت «خوب مشروط» (qualified good) است و تا آنجا برای انسان ارزش‌مند می‌نماید که منجر به بسط و پرورش خوب‌های ذاتی(intrinsic goods) شود. در­حالی­که در جامعه‌شناسی، قدرت به منزلة توجیه عقلی قبول حاکمیتِ اَشراف و توانگران، و لازمة زندگی اشرافی و پادزهر آنومی (Anomie) اجتماعی است. تقابل و تصادم این دو نگرش در یکی از حکایت‌های گلستان؛ با عنوان «جدال سعدی با مدّعی» موجب پیدایش گفتمان دیالکتیکی در دو مقولة فضیلت و وظیفه شده است. هر دو مقوله هم از چشم‌انداز زیبایی‌شناسی و هم از نگرة جامعه‌شناختی تأثیر بسزایی در احساس و فهم خواننده دارد. به­طوری که خواننده، روح سعدی و احساس او را با تعمق در لایه‌های درونی حکایت، متفاوت از صدای جدال او با مدّعی در مشروعیت بخشی به قدرت می‌بیند. کنکاش در پردازش احساس و صدای سعدی در این حکایت، بیانگر سرشت گفتمانی خاصی است که در پیوند زیبایی‌شناسی و جامعه‌شناسی برجسته می­گردد.

 

کلید­واژه­ها: زیبایی‌شناسی، مطالعات جامعه‌شناختی، سرشتِ گفتمانی، جدال سعدی با مدّعی.

 

مقدمه

        آثار سعدی، به­ویژه حکایت­های گلستان به ما می­آموزد که دست کم در سدة هفتم تاریخ ایران، افکاری در جامعه رواج داشت که به­صورت آگاهانه به بحث دربارة تضاد اجتماعی و تعارض طبقاتی می­پرداخت، اما در میان تمام اقشار جامعه، ادیبان به­واسطة زبان شاعرانه از این هنر بهره­مند بودند که تضاد و تعارض اجتماعی را در لفافه­ای از زیبایی­شناسی مطرح کنند. این امر، سخن آنها را سرشار از گفتمان کرده، و امروزه به خواننده این امکان را می­دهد چشم­اندازهای متن ادبی را از منظر نگرش­های گوناگون بررسی کند.

        فرضیة پژوهش حاضر آن است که زیبایی­شناسی سبب تعدیل افکار جامعه­شناختی در ادبیات می­شود، و نشان می­دهد هرچند این متن­ها هر­از­گاهی به مسائل سیاسی تنه می­زنند، ولی هرگز به­عنوان یک نیروی سیاسی مستقل و ارادة برتر وارد گردونة سیاست نمی­شوند. «جدال سعدی با مدعی»، نمونه­ای از این متن­ها است که سعدی در آن به زبان استعاری و شاعرانه، شالوده(استروکتور) تضاد اجتماعی را در واقعیت جامعه جست­و­جو می­کند. «استروکتور یا شالوده، درست همان چیزی است که موضوع تحلیل و تحقیق جامعه­شناس را تشکیل می­دهد.»(مندراس و گورویچ، 1354: 192) اما در بحبوحة این جست­و­جو، ترفند سعدی آن است که احساس خود را در قالب دیالکتیکی پنهان عرضه می­دهد؛ دیالکتیکی که احساس و فهم خواننده را در دوراهی بین فضیلت و وظیفه از یک­سو، و قدرت و مشروعیت از سوی دیگر، تحریک می­کند.

        تحقیق حاضر این مزیت را دارد که برای نخستین­بار به تحلیل بین­رشته­ای گفتمان سعدی در قالب زیبایی­شناسی ـ جامعه­شناختی بپردازد، و بدون آنکه سنجه­ای برای ارزش­گذاری گفتمان در نظر بگیرد و این مسئلة را پیش بکشد که صدای آشکار سعدی با احساس او برابر است یا خیر؟ سعدی در این حکایت کوتاه، دنیای استعاری و نمادینی را روایت(Narrate) و یا به تعبیری بازنمایی(Represent) کرده که نمایشگر جامعة بشری است. درون­مایة اصلی این حکایت به ظاهر، جدال بر سر مشروعیت قدرت اشراف و یا نامشروع بودن آن است. اما خوانندة آشنا به امر زیبا در پس این صدا، احساس سعدی را در قالب دیالکتیک دو نیروی متضاد فضیلت و وظیفه به تماشا می­نشیند.

        یکی از شیوه­های مطالعة چند­و­چون چنین دیالکتیک پنهانی، تحلیل گفتمان است. از­آنجا­که «هر نوع گفتار(واحدهای زبانی درون بافت)، کلام و نوشتار جریانی اجتماعی بوده و دارای ماهیت و ساختار اجتماعی است»(Macdonell,2013: 2) در طول صد سال اخیر، بحث­های بسیاری در گسترة علوم انسانی و مطالعات اجتماعی در­رابطه­با ارتباط جنبه­های گفتار، کلام و نوشتار انسان با احساس، ساختار زندگی و تجربة زیستة آدمی مطرح شده که برایند این مطالعات هم در تحقیقات جامعه­شناختی و زیبایی­شناسی تأثیر وافر گذاشته، و هم آنکه سبب تسریع روند پژوهش­های بین­رشته­ای شده است. مطالعة زیبایی­شناسی و جامعه­شناختی ادبیات، از­جمله پژوهش­های بین­رشته­ای است که نقد ادبی را با بررسی مسائل اجتماعی مؤثر در زندگی انسان، احساس، فهم  و سرنوشت او را توأمان دارد. آشنایی با بعد جامعه­شناختی متون ادبی این امکان را فراهم می­آورد که ادبیات را به مثابة سندی تاریخی، احتماعی و فرهنگی بنگریم و با استفاده از ابزارهای گوناگون مطالعه؛ مانند تحلیل گفتمان، تصاویر ارزشمندی از افکار عمومی جامعه به دست آوریم، و آشنایی با ابعاد زیبایی­شناسی، نمایانگر سطوح و لایه­های ماز مانند احساس و درک انسان در برابر موضوع یا متن است.

 

بیان مسئله

        قابلیت خوانش و تحلیل گفتمان هر متن ادبی در تعامل و همدلی با فرایندهای جامعه­شناختی و مبانی زیباشناسی افزایش می­یابد. زیرا ادبیات در بستر جامعه و در پی احساس و زبان استعاری شکل می­گیرد و با جریان­های اجتماعی زندگی و فهم و درک خواننده فربه می­شود. داستان(Novel) و حکایت، از­جمله مهم­ترین انواع ادبی است که بیشترین تعامل ارتباطی میان صدا و احساس نویسنده را با افکار عمومی(Opinion public) جامعه دارد. مطالعات گفتمانی با در نظر گرفتن کنش و برجسته کردن احساس در متن، این فرصت را به پژوهشگر می­دهد که الگوهای پیوند و تعامل میان قدرت، مشروعیت، وظیفه و فضیلت را کشف نماید و با استفاده از توصیف، تفسیر و یا تبیین، لایه­های زیرین و معانی تلویحی یا ضمنی آنها را آشکار کند. چنین نگرشی به ادبیات، آن را تا سطح یک واسطه و میانجی بین جامعه از یک­سو، و احساس و اندیشه­های انسان از سوی دیگر گسترش می­دهد. چنین تلقی و دیدگاهی، هر حکایت و داستانی را به یک کنش اجتماعی و سرچشمة زیبایی­شناسی تبدیل می­کند؛ کنشی که شناخت ابعاد آن نیازمند تحلیل جامعه­شناختی و زیبایی­شناسی است. از همین رو، پژوهش حاضر سعی دارد با در نظر گرفتن نظریة اصل تضاد «دارندورف» و امر زیبای «ایمانوئل کانت»، گفتمان جامعه­شناختی و زیبایی­شناسی دیالکتیک بین قدرت و مشروعیت را در مقابل فضیلت و وظیفه بر مبنای حکایت جدال سعدی با مدعی، تحلیل کند و به بررسی این مسئله بپردازد که زیبایی­شناسی و جامعه­شناسی چگونه ابزارهای تحلیل گفتمان را در اختیار خواننده قرار می­دهند؟

 

پیشینة پژوهش

ـ سیدمحمد محیط طباطبایی در مقاله­ای با عنوان «جدال مدعی با سعدی» به نقد دیدگاه بزرگانی چون استاد پورداود پرداخته که با به­کارگیری کلمات و عبارات ثقیل عربی، فضل­فروشی در نوشتار را منوط به کاربرد کلمات بیگانه کرده­اند، در­حالی­که زبان سهل و ممتنع سعدی، به تنهایی نمایندة فصاحت و بلاغت زبان فارسی است.(ر.ک: محیط طباطبایی، 1346: 470 ـ 465)

ـ مصطفی گرجی در مقاله­ای با عنوان «تحلیل گفتمان جدال سعدی و مدعی با نظر به مؤلّفه­های گفت­وگو»، ضمن آنکه سعدی را مردمی­ترین شاعر جهان و تاریخ زندگی بشر دانسته، سخن او در بزرگ­ترین حکایت گلستان؛ یعنی جدال سعدی با مدعی را سرشار از آموزه­هایی معرفی کرده است که با نگاه ساختارگرایانه و با التزام به اصل گفت­وگو می­توان به ماهیت و دانش تئوری آنها پی برد.(ر.ک: گرجی، 1383: 45 ـ 25)

ـ اسماعیل نرماشیری در مقاله­ای با عنوان «تحلیل گفتمان جدال سعدی با مدعی با رویکرد ایدئولوژی شناختی استعاری» ضمن پرداختن به مقولة استعاره و ساختار زبانی آن، حکایت سعدی را نمونه­ای بارز از حکایت­های ادبیات فارسی معرفی کرده که نشان از ایدئولوژی و غرض فکری نویسندة آن دارد. از­نظر این مقاله، تحلیل گفتمان استعاره­های مفهومی، می­تواند ذهنیت تاریخی حاکم بر جامعه و روح زمانة آن بازگو کند.(ر.ک: نرماشیری، 1396: 98 ـ79)

ـ لیلا الهیان در رسالة دکتری خود با عنوان «زیبایی­شناسی گلستان سعدی بر­اساس نظریة زبان­شناسی متن» تلاش دارد ابزارهایی را که در زمان­ها و مکان­های گوناگون، سبب جذب خوانندگانی با طیف­های نگرشی مختلف به این اثر شده است را بررسی کند. به همین منظور، ضمن طبقه­بندی ابعاد مختلف زیبایی­شناسی، با استفاده از نظریة انسجام «هلیدی و حسن» به مطالعة ابزارهای زبان­شناختی و علوم بلاغی در حکایت­های گلستان سعدی می­پردازد.(الهیان، 1392) 

        بررسی­های ما نشان می­دهد تاکنون هیچ مقاله و یا کتابی به تحلیل گفتمان زیبایی­شناسی ـ جامعه­شناسی این حکایت نپرداخته و توأمان با دو انگارة امر زیبا و اصل تضاد دیالکتیک قدرت و مشروعیت را در قبال فضلیت و وظیفه بررسی نکرده است؛ به همین دلیل، پژوهش حاضر، نخستین حرکت در باب این موضوع در گسترة سعدی­پژوهی است.

 

ادبیات پژوهش

        مبانی نظری

        «ادبیات، نقد زندگی است. ادبیات باعث می­شود ارتباط درونی و مقتضیات اجتماعی تجربة انسانی را به گونة کامل­تری درک و احساس کنیم.»(Hoggart,1973: 15-16) بنابراین، ادبیات اجتماعی­ترین و در­عین­حال فرهنگی­ترین راه در عینیت بخشی به پرسمان یا گفتمان است. از مهم­ترین کارکردهای آثار ادبی، تأثیرگذاری بر اسلوب شکل­گیری و تطور ارزش­های اخلاقی در گسترة جامعة بشری است. در این بین، حکایت­ها و داستان­ها به دلیل برخورداری از قوة بالای بازنمایی، سلسله­جنبان احساس خواننده و محرک ذوق و لذت اویند. از منظر زیبایی­شناسی، احساسات، ذوق­ها و لذت­ها می­توانند از آبشخورهای اصلی فراروی از «خود­پدیداری» و شکل­گیری اخلاق باشند؛ اخلاقی که در غایت خود، منجر به عدالت و تخالف با تضاد و تعارض اجتماعی می­شود.

        نسبت بین اخلاق و جامعه، از دیرین­ترین مقوله­ها و بنیانی­ترین پرسمان­های بشری است. آموزه­های مقولة نخست را از چشم­انداز زیبایی­شناسی، و آموزه­های مقولة دوم را از نگرة جامعه­شناسی می­توان برجسته کرد. «زیبایی­شناسی نخستین پله در شناخت جهان حسی است.»(احمدی، 1374: 21) که افق دید ما را برای شناخت و آگاهی از احساسات و جهان­بینی خواننده می­گشاید. و چون هر­گونه نقادی در باب نگره، اخلاق، صدا و احساس بالیده در زبان شعر و ادبیات نیازمند تعبیر و خوانش است، می­توان گفت بررسی معیارهای زیبایی­شناسی هرگز فارغ از گفتمان نیست. از طرف دیگر، گفتمان در انطباق با آموزه­های جامعه­شناختی این مطلب را یادآور می­شود که «نسبت دادن صداهای بسیار برای گروه­های اجتماعی و حتی افراد، به این معنی است که گویندگان، درونی دارند که در ارتباط با دیگران آن را بیرون می­کشند و آشکار می­کنند. با این استدلال که این صداها در یک ساختار اجتماعی تشکیل شده­اند.»( Macdonell, 2013: 193) بنابراین، هر گفتمانی را می­توان در فرایند ارتباط «خود» با «دیگری» یک امر اجتماعی تصور کرد و فرایند آن را در قالب دیالکتیک، معنادار ساخت. «گفتمان­ها، مرزهایی مابین حقیقت و خطا ترسیم می­کنند و گونه­های خاصی از کنش­ها را مربوط و معنادار و سایرین را نامربوط و خارج از موضوع قرار می­دهند؛ بنابراین گفتمان برسازندة امر اجتماعی است.»(یورگنسن و فیلیپس، 1393: 235) بنابراین، مطالعة گفتمانی ما را بر آن می­دارد که علاوه­بر گزینش ویژگی­های صوری تأثیرگذار در متن ادبی، اطوار درونی آن را هم که شامل اخلاق، احساس، خود­پدیداری، دیگری و ... است بررسی کنیم. در نظر گرفتن توأمان مؤلّفه­های زیبایی­شناسی و آموزه­های جامعه­شناسی در تحلیل گفتمان متون ادبی سرنخ­هایی از آگاهی­های ضمنی نویسنده و یا صدای گوینده در اختیار ما قرار می­دهد که بر­اساس آن می­توان هم به بافت فرهنگی ـ اجتماعی متن، و هم به کنش و عاملیت مؤلف در ایجاد ارتباط با خواننده پی برد. به همین دلیل، «ویژگی­های صوری متن می­تواند از­جمله گزینه­های گفتمانی محسوب شود که تفسیر و خوانش متن را به­صورت بالفعل در می­آورد.»(Fairclough, 2010: 117) صدای خود در ارتباط با دیگری، تبدیل به گفتمان می­شود و در فرایند افکار عمومی به گردش درمی­آید. هر گفتمانی با احساس و اخلاق مؤلف و افکار عمومی جامعه رابطة تنگاتنگ دارد. «گفتمان، زبان یا نظامی از بازنمایی است که به­گونه­ای اجتماعی شکل می­گیرد تا مجموعه­ای از معانی را دربارة حوزه­هایی از مسائل و موضوعات ایجاد کند و آنها را به گردش درآورد.»(رشیدیان، 1393: 536)

        «ابتکار جامعه­شناسی ادبیات، در برقرار کردن ارتباط و توصیف روابط میان جامعه و اثر ادبی است. جامعه پیش­از اثر وجود دارد، زیرا نویسنده مشروط به جامعه است و آن را باز می­نمایاند و بیان می­دارد و در پی تغییر دادن آن است؛ بدون شک، جامعه درون اثر زنده است و رد پای آن را همواره در درون لایه­های اثر بازمی­یابیم.»(تادیه، 1390: 183). جامعه­شناسي ادبیات نشان مي­دهد ادبيات نيز مانند خانواده، آموزش و پرورش، حكومت، و... يك نهاد اجتماعي است؛ يعني ريشه در زندگي اجتماعي انسان دارد. بر­اين­اساس مي­توان جامعه­شناسي ادبيات را علم مطالعه و شناخت محتواي آثار ادبي و خاستگاه رواني و اجتماعي پديدآورندگان آن و نيز تأثيری كه اين آثار در اجتماع مي­گذارند، تعريف كرد؛ جامعه­شناسي ادبیات، مطالعۀ علمي محتواي اثر ادبي و ماهیت آن در پيوند با ديگر جنبه­هاي زندگي اجتماعي است.( ر.ک: ستوده، 1378: 7 ـ 56) اما ابتکار زیبایی­شناسی آن است که به خواننده این امکان را می­دهد که مفروضات شهود حسی مؤلّف و متن را دریابد و از این مسیر به احساس و التذاذ دست یابد.

 

 

 

اصل تضاد و نظریة دارندورف

واژۀ «Conflict» از ریشۀ «Configure» به معنای برخورد كردن و مبارزه كردن گرفته شــده است. تضاد، حالتی است که در آن منافع، علایق و جهان­بینی دو يا چند نفر نابرابر و یا متعارض باشد. براي اين اصطلاح معادل­هايي چون نزاع، تقابل، كشـمكش، انحراف، دوگانگي، جدال، تعارض و دشـمني در نظر گرفته شـده و به­طور متواتر در جامعه­شناسی مارکسیستی بـه كـار رفته است. «جدال مطرح در داستان، یا جدال دو انسان با یکدیگر است، یا جدال انسان با طبیعت یا خدا یا سرنوشت، یا جدال انسان با خود.»(شمیسا، 1393: 171) «رالف گوستاو دارندورف»(R. G. Dahrendorf: 1929-2009) را باید از مهم­ترین نظریه­پردازان جامعه­شناسی ­به شمار آورد. او اهل آلمان و تحصیل­کردة فلسفة جامعه­شناسی بود و در دانشگاه­های آلمان تدریس می­کرد. مفهوم «اقتدار یا مشروعیت»(Authority)، نقطۀ ثقل نظریات دارندورف است. او با تأثیرپذیری از تعریف­های پیشینیان و نظریه­پردازی آنها، مشروعیت را در همسویی با اصل تضاد، وارد بحث تازه­ای کرد و تأثیر عمیقی بر پژوهش­های جامعه­شناختی گذاشت. او مشروعیت یا اقتدار را امري سازمانی و متفاوت از قدرت ارزیابی می­کرد و جامعه را متشکل از گروه­هاي رقیب با منافع متعارض و علایق متضاد می­دانست که در پی افزایش اقتدار خود، و کاهش اقتدار گروه­هاي رقیب­اند. «بر­اساس نظریات دارندورف، عامل اساسی تضادهای اجتماعی توزیع نابرابر و غیر­عادلانة وسایل تولید نیست، بلکه علت اساسی این تضاد را باید در توزیع نابرابر اقتدار یا توانایی بین افراد و گروه­ها جست­وجو نمود.»(روشه، 1394: 100) از نگاه او «مشروعیت عبارت است از: شانس و موقعیتی مبتنی بر نظمی خاص با محتوایی معین که باعث اطاعت گروهی از مردم می­گردد و بدین ترتیب اقتدار از قدرت متمایز می­شود و مشروعیت به وجود می­آید.»(همان) اصل تضاد در معنایی که در این پژوهش از حیث نظری نقطة اتکا قرار می­گیرد، همان است که در نظریة دارندورف مفهوم­پردازی شده است. تلقی دارندورف از اصل تضاد، متفاوت از معنا و کاربرد مارکسیسمی آن است. در نگاه مارکس، اصل تضاد و نابرابری اجتماعی دستمایة انقلاب و تغییر ساختارهای زیرین و زبرین جامعه است؛ در­حالی­که دارندورف تضاد و آگاهی به آن را مایة پیشرفت و تلاش برای آینده­ای مطلوب می­داند. اهمیت نظریة دارندورف در این بود که با مطالعه در پارادایم مارکس، میان اصل تضاد و امر اجتماعی دیالکتیک ایجاد می­کند.

 

 

گفتمان زیبایی­شناسی حکایت جدال سعدی با مدعی

        در حکایت جدال سعدی با مدعی، خواننده در پشت پردة تجربة عینی و کنش­مند تعارض بین دو نفر؛ سعدی و مدّعی، موفق به دریافت یک تجربة معنوی نیز می­شود. تجربة اخیر برای خوانندة آگاه، چراغ راهنمایی است تا از قِبَل آن به احساس و فهم سعدی پی ببرد. در واقع، احساس و فهم، اصل زنده و پویای متن ادبی و محرّک ادراک خواننده است. تمام پرسش­هایی که خواننده از علت، روند، نتیجه و شیوة نگرش جدال سعدی با مدّعی دارد در همایی و تصادم با احساس خواننده است که به پاسخ می­رسند؛ هر­چند که این پاسخ­ها جنبة شهودی داشته باشند. اما نکتة مهم آن است که این پاسخ­ها علی­رغم شهودی بودن، بن­مایة اصلی گفتمان زیبایی­شناختی حکایت سعدی را شکل می­دهند. این بدان معناست که احساسات پنهان و پیدای درون حکایت با نزدیک شدن به احساس و فهم خواننده، امواج فکری او را متلاطم می­کند و سکون باطن او را به هم می­ریزد و او را ناگزیر از پاسخ و ارائة خوانش متن می­کند. بدین ترتیب گفتمان زیبایی­شناختی شکل می­گیرد.

        مطالعة گفتمان حکایت از چشم­انداز زیبایی­شناسی و قاب اخلاق، ممکن است نتایجی مهم­تر از درک متعارف و کلیشه­ای به همراه داشته باشد. همچنان­ که در جدال سعدی با مدّعی، مخاطب به ظاهر سعدی را طرفدار قدرت و برتری اغنیا و مشروعیت سلطه و کاریزماتیک توانگران می­بیند، ولی خوانندة آگاه با نیم نگاهی به حکایت­های دیگر او در می­یابد احساس و فهم سعدی در برابر تضاد و تعارض اجتماعی دیگرگونه است. قرار دادن خواننده در شرایط و فضاهای خاص، احساسات خواننده را تحریک می­کند. این فضاها علاوه­بر آنکه متکی به مجادله در موضوعی جامعه­شناختی است، با زبانی شاعرانه زمینة پدیدار شدن احساس، اخلاق و حتی لذت را فراهم کرده است. خوانندة منتقدی که حکایت مزبور را با عبور از کنش و کارکرد جامعه­شناسی بین قدرت و مشروعیت مطالعه می­کند، همایی و تصادم تعارض و تضاد اجتماعی با اخلاق و دو مؤلفة آن؛ یعنی فضیلت و وظیفه را در گفتمانی احساس­مدار درمی­یابد. در این حکایت احساس و فهم خواننده با احساس و ادراک سعدی وارد تعامل می­شود، برایند این تعامل گفتمان زیبایی­شناسانه است. سعی سعدی در حکایت­های گلستان آن است که احساس واقعی را به مخاطبین خود منتقل کند. بنابراین، با اینکه خواننده از ماهیت غیر واقعی جدال سعدی با مدّعی آگاه است از­نظر عاطفی به­گونه­ای به این حکایت واکنش نشان می­دهد که کویی در برابر رویدادی واقعی قرار دارد.

 

دیالکتیک و جدال

        تبارشناسی واژة «جدال» و بررسی کارکرد آن از منظر جامعه­شناسی، نشانگر پیشینة پررنگ این اصطلاح در گفتمان جوامع بشری است. یونانیان باستان از زنون، سقراط، افلاطون تا ارسطو واژة «Dialectic»( διαλεκτική) را به معنای فن مباحثه، پیکار و سگالش لفظی، گفت­و­گو، منازعه، بحث از طریق پرسش و ... می­دانستند.(Liddell & Scott, 1968: 401). افلاطون در فصل­های شش و هفت «جمهوری»، ضمن آنکه دیالکتیک را «سرآمد و تاج همة علوم بشر» می­نامد، مغالبه(Eristic) یا نزاع و جدال را صورت تحریف شدة آن معرفی می­کند که در آن فرد، برای فائق آمدن بر دیگری، سعی می­کند از راه ابطال استدلال، شواهد و واقعیات ملموس را به حقیقت و کلیت تبدیل کند.(ر.ک: افلاطون، 1366: 534 ـ 511) در فلسفه«هدف دیالکتیک یا مجاب کردن حریف است یا همکاری دو شخص برای روشن ساختن یک مطلب.»(معصوم، 1384: 115) منظور ما از فلسفه در این پژوهش، توصیف ماهیت عالم و جایگاه انسان و سرنوشت او در آن است. چنین تعریف عامی از فلسفه، دربرگیرندة جهان­بینی ما است. همچنین منظور از مغالبه، نوعی دیالکتیک است که در آن «ابطال فرضیات مخاطب از طریق اتخاذ نتایج غیر­قابل­قبولی از همان فرضیات است.»(ادواردز، 1370: 110). آنچه به­عنوان زیربنا در جدل و دیالکتیک، اهمیت فوق­العاده دارد « وجود دو امر متقابل است. یعنی اساس اندیشة دیالکتیکی را تقابل تشکیل می­دهد. در دیالکتیک، همیشه این پیش­فرض وجود دارد که امور در تقابل یا تضاد با یکدیگرند و باید به نحوی معقول و منطقی از این امور گذر کرد و به حقیقت رسید.»(بانکی و گوهری­پور، 1399: 68)

 

خود و دیگری

        هر گفتمان و جدالی نیازمند حضور «دیگری» و قبول هویت «خود» است. در میدان جدال است که خود از دیگری جدا می­شود و به زبان دیالکتیک می­کوشد علاوه­بر رسیدن به خودآگاهی، فرهنگ خودی را فراتر از فرهنگ دیگری نشان دهد. در فلسفة «هگل»، جدال راهی برای پیشبرد دیالکتیک تاریخ و جریان آن است(کاپلستون، 1382: ج7/217) لذا نمی­توان گفت که دیالکتیک و جدال، صرفاً روشی فلسفی برای دست­یابی به معرفت است، بلکه جدال، واقعیت جاری عالم در میان تمام امور است که همة مقولات عالم را تحت سیطرة خود دارد. حقیقتی که نمی­توان از آن چشم پوشید و از غایت و فرجام آنکه رسیدن به خودآگاهی است غافل ماند.(ر.ک: هگل، 1358: 43)

 

مشروعیت

        مشروعیت یا (Legitimacy/ Authority )، اصطلاحی پرطمطراق است از «ماکس وبر»(Max Weber: 1864-1920) جامعه­شناس آلمانی وبر مشروعیت را سرشت ذاتی تمام گفتمان­های جامعه­شناختی می­داند و وجود آن را در جامعه، سبب تعدیل قهر و اجبار می­انگارد. از دیدگاه او، مشروعیت جنبة جهان­شمول ندارد؛ زیرا از طریق هیچ دانش محاسبه­شده­ای نمی­توان به مشروعیت دست یافت؛ بلکه مشروعیت با توجه به زمینه­های خاص اجتماعی و شرایط فرهنگی و تحت حمایت عقلانیت منطقی یا دانش­های انقیادی سعی می­کند اقتدار فرد یا گروهی را بر جامعه و مردم توجیه کند. عقلانیت منطقی و دانش انقیادی مورد استفادة مشروعیت، از جامعه­ای به جامعة دیگر متفاوت­ است. با­این­حال، تمام مشروعیت­ها در یک نقطه وجه اشتراک دارند و آن، این است که مشروعیت تضمین­کنندة سلطه و تعدیل­کنندة تضاد اجتماعی است. ماکس وبر، در مقالة « Tripartite Classification of Authority»، انواع سه­گانة قاعدة مشروعیت، که دو سال بعد­از مرگش، در سال 1922 میلادی در سالنامة پروس آلمان چاپ شد، سه نوع مشروعیت را از هم تفکیک کرد:

1ـ مشروعیت قانونی(Legal Authority): «از دید وبر، همان عقلانی شدن دولت، مشروعیت سلطه بر­اساس قانون، عقلانیت حقوق و ... است.»(صالحی امیری، 1396: 97) دیوان­سالاری و جریان ادارة امور بر پایة بوروکراسی از ویژگی­های این نوع مشروعیت است.

2ـ مشروعیت سنّتی(Traditional Authority): با تأکید بر بعد دینی و فرهنگی، خواستار دوام و قوام نظم قدیمی در جامعه است. «در این نوع سلطه مبنای کنش، سنّتی است که به موجب آن رابطة سلطه امری از پیش داده شده تلقی می­گردد.»(همان)

3- مشروعیت فرهمند(Charismatic Authority ): یا سلطة کاریزماتیک با تکیه بر بعد عاطفی و احساسی سلطه، «نخست زندگی روحی فرد را دچار دگرگونی می­سازد سپس در نهادهای اجتماعی تحول ایجاد می­کند.»(همان: 99)

 

 

 

قدرت

        در نگاه عامیانه قدرت یعنی فایق آمدن بر کشمکش­ها و چیره شدن بر موانع، اما در فلسفة علوم اجتماعی، قدرت معانی گسترده­ای دارد. «نیچه»(F. Nietzsche: 1844-1900) در تبارشناسی، هر حاکمیتی را درون جامعة انسانی محصول قدرت می­داند. «او در اولین نکته­ای که راجع به اخلاق مسیحی مطرح کرد مدعی شد اگرچه ممکن است برداشت مسیحی از امر نیک، ظاهراً برداشتی والاتبارانه باشد، اما در واقع محصول مبارزة قدرت موفقیت­آمیز گروه­های به حاشیه رانده شده، به­ویژه بردگان بود.»(نقل از شرت، 1396: 195). «فوکو»(M. Foucault: 1926-1984)، قدرت را نیروی محرک تاریخ به شمار می­آورد که تکنیک­های ابداعی آن همواره در حال تغییر هستند.(همان: 209) او در سکسوالیته می­نویسد «قدرت ایجاد لذت می­کند، به معرفت شکل می­دهد و گفتمان به وجود می­آورد.»(همان: 214) آنچه در جامعه­شناسی، قدرت را سرشار از گفتمان می­سازد توجه به این نکته است که «سلول کوچک قدرت، محصول هرم انضباطی است، سلولی که در درون آن، جداسازی، هماهنگی و کنترل وظیفه­ها تحمیل و کارا شده است.»(فوکو، 1402: 274) «ژرژ بالاندیه»(G. Balandier: 1920-2016)، انسان­شناس فرانسوی، «معتقد است که قدرت می­تواند به اشکال­ و محتواهای بسیار متنوع ظاهر شود یا در معناهای اجتماعی مستتر باشد.»(فکوهی، 1398: 290) او قدرت را از دیدگاهی پویاگرا(Dynamic) مورد توجه قرار می­دهد و در شکل­گیری و تداوم آن از نوعی دیالکتیک در نظم و بی­نظمی سخن می­گوید که در نمادگرایی اجتماعی خود را متبلور می­کند.»(همان)

 

روش تحقیق و چهارچوب پژوهش

        مقالة حاضر برگرفته از رسالة دکتری با عنوان: «تحلیل جامعه­شناختی نابرابری­های اجتماعی در آثار سعدی بر اساس رویکرد تضاد» است. پژوهشگر در این مقاله، سعی کرده با استفاده از شیوة تحلیل گفتمان و با تکیه بر روش اسنادی، مطالعه­ای جامعه­شناختی از مصاف قدرت و مشروعیت در متون کلاسیک ادبیات فارسی ارائه دهد. متناسب با هدف اصلی تحقیق، که عبارت است از تحلیل شالودة گفتمان و آشنایی با چگونگی تکوین و ساخت­بندی صدای سعدی از منظر جامعه­شناختی، می­توان گفت تحلیل گفتمان جامعه­شناختی رویکرد مقبولی برای پژوهش حاضر به نظر می­رسد. شیوة تحلیل گفتمان یکی از طرق مختلف پژوهش­های کیفی است که متن و زبان را به مثابة یک پدیدة جامعه­شناختی مطالعه می­کند و با کاوش در سطوح ژرف متن و واسازی آن، رویه­ها و گفتارهای مسلط و تأثیرگذار در زبان و اندیشة جامعه را تبیین می­کند. به بیان دیگر، تحقیق حاضر به تحلیل مؤلّفه­هایی می­پردازد که در نگرش جامعه­شناختی سعدی در اصل تضاد مؤثرند. روند سیستماتیک این شیوه از تحقیق، در تحلیل ساختار و محتوای متن، کارایی آن را در پژوهش­های معاصر دوچندان کرده است.(ر.ک: سلطانی، 1384: 66) جامعة آماری مقاله، آخرین حکایت از باب هفتم گلستان سعدی، جدال سعدی با مدّعی در بیان توانگری و درویشی است که بر­اساس تصحیح محمدعلی فروغی چاپ 1385 از صفحة 262 تا 268 انتخاب شده است. این حکایت، هم برخوردار از بن­مایة تعارض میان دو کد جامعه­شناختی توانگری و درویشی است، و هم نمایانگر نظریة تضاد اجتماعی(Social Conflict Theory) ؛ به همین سبب، قابلیت کافی برای تحلیل گفتمان را داراست.

 

یافته­های تحقیق

        با ظهور تحلیل گفتمان و توجه مبسوط به آن در مطالعات علوم انسانی، معانی و مفاهیم پنهان بسیاری از متون، به­ویژه متون ادبی برای ما آشکار شده است. یکی از مهم­ترین این مفاهیم، تضاد و نابرابری اجتماعی است. جامعه­شناسان عمدتاً تعبیرهای متفاوتی از اصل تضاد دارند؛ گاه تضاد را مایة شکاف در جامعه و سازندة نظام اجتماعی می­دانند، و گاه بدون توجه به منافع مادی، تضاد را سبب پیدایش گروه­های قومی و جناح­های سیاسی معرفی می­کنند.(ر.ک: گیدنز، 1402: 204 ـ 203) ما در این پژوهش گفتمان سعدی را دربارة این اصل تحلیل می­کنیم. اهمیت تحلیل گفتمان جامعه­شناختی حکایت جدال سعدی با مدعی در آن است که این حکایت تفاوت بنیادینی با حکایت­های دیگر گلستان دارد. از­نظر ساختار در این حکایت، تضاد و تعارض اجتماعی موضوع کانونی گفتمان سعدی است و به­طور مستقیم به تبیین تضاد می­پردازد.

«خداوند مکنت به حق مشتغل        پراکنده روزی، پراکنده دل»

«بدان که هر­جا گل است خار است و با خمر خمار است و بر سر گنج مار است و آنجا که درّ شاهوار است، نهنگ مردمخوار است. لذت عیش دنیا را لدغة اجل در پس است و نعیم بهشت را دیوار مکاره در پیش.»(سعدی، 1385: 67 ـ 263) فهم تضاد و تقابل، استعداد ذاتی ذهن و شناخت اجتماعی انسان است. «منطق اجتماعی ذهن انسان بر­اساس سازه­های متقابل شکل گرفته است. این تقابل­ها زیربنای فرهنگ را می­سازند و سرچشمة واکنش­های مردم هستند.»(برتنس، 1391: 78) اهمیت این موضوع از آن جهت است که از یک­سو نشان می­دهد ادبیات همواره در تعامل با جامعه است؛ به­طوری که می­توان گفت علم جامعه­شناسی مسیر خوانش ادبیات در بستر تحلیل گفتمان را هموار می­کند. از سوی دیگر، خاستگاه بسیاری از منازعات گفتمانی، تنش­ها و مناظره­های ادبی تئوری تضاد و تعارض اجتماعی است. از نگاه هستی­شناسانه، «انسان­ها با ساختاربخشی به جهان در قالب جفت­های متقابل، مفهوم­سازی می­کنند. ساختار تقابل­های دوگانه به زبان و تجربة ما و وابسته­های که از طریق آنها تجربة خویش را بیان می­کنیم، شکل می­دهد.»(تایسن، 1392: 364)

        سعدی جدال بین خود و مدعی(دیگری) را دستمایه­ای برای تبیین اصل تضاد قرار می­دهد. ورای ویژگی صوری متن که حکایت از قدرت توانگران دارد، پشت پردة حکایت، آنچه خودنمایی می­کند معنای مشروعیت این قدرت و سلطة آن در جامعة سنّتی سدة هفتم ایران است. مشروعیتی که با توسل به دین و اخلاق، خود را توجیه می­کند و برای برقراری نظم اجتماعی و ایجاد یک جامعة نیک و مطلوب خنده­ای دروغین بر لب دارد. «مرا که پروردة نعمت بزرگانم این سخن سخت آمد. گفتم ای یار، توانگران دخل مسکینان­اند و ذخیرة گوشه­نشینان و مقصد زائران و کهف مسافران و متحمل بار گران بهر راحت دگران. دست تناول آنگه به طعام برند که متعلقان و زیردستان بخورند و فضلة مکارم ایشان به ارامل و پیران و اقارب و جیران رسیده.

توانگران را وقف است و نذر و مهمانی        زکات و فطره و اعتاق و هدی و قربانی

تو کی به دولت ایشان رسی که نتوانی        جز این دو رکعت آن­هم به صد پریشانی»

(همان: 262)

        سعدی در این دیالکتیک به کمک واژگان صوری­ای که ریشه در دین و اخلاق دارند؛ مانند: زکات، قربانی، اعقاق، انفاق به زیردستان، ترحم به ضعیفان، رسیدگی به همسایگان و ... زمینة مشروعیت قدرت توانگران را فراهم می­کند و با استفاده از عقلانیت دینی و اخلاقی، مدعی را متوجه این رسالت می­سازد که جز تبعیت و پیروی از قدرت توانگران، سرنوشت محتوم دیگری ندارد و اگر بخواهد در بنیادهای این تبعیت تغییری ایجاد، مغلوب و تبدیل به عنصر مطرود خواهد شد که اصول از پیش فرض شدة فرهنگ، دین و اخلاق جامعه آن را تدوین کرده است. این اصول مفروض، او را از دایرة گفتمان جامعه طرد می­کند. واپس­زنی و یا طرد اجتماعی(Social rejection) در جامعه­شناسی پدیده­ای چند­بُعدی است که اغلب در «متنِ آن، نوعی منازعات قدرت که در دل تعاملات زندگی روزمره میان گروه­ها و افراد وجود دارد رخ می­دهد، لذا کاملاً به مسئلة خلق معنا در قلمرو فرهنگ گره خورده است.»(محمدی و همکاران، 1400: 108) سعدی در این مغالبه با پیش کشیدن هنجارهای عینی و ملموسی که مورد قبول افکار عمومی جامعه است، صدای مدعی را خاموش می­کند. گفتمان او در این حکایت به ظاهر، نشان از نقض صدای مدعی دارد، اما در اصل خواننده را به این هدف غایی سوق می­دهد که سعدی به زبان استعاری خواسته در واقع ساختار قدرت در جامعة سنّتی را در انتزاعی­ترین و اغراق­آمیزترین شکل ممکن برملا ­کند. این ساختار درون دو گفت­و­گو خود را نشان می­دهد: گفت­و­گوی میان سعدی با مدعی و گفت­و­گوی میان قاضی با سعدی و مدعی. توجه داشته باشیم که هم سخن مدعی، و هم سخن قاضی یک سخنگو بیشتر ندارد و آن هم سعدی است؛ به عبارت دیگر، کنش سعدی در این حکایت در سه قالب سه شخصیت اصلی بروز می­کند:

ـ مدعی که مخالف تضاد بین توانگران و فقیران است.

ـ سعدی که نمک­خوردة سفرة توانگران است.

ـ قاضی که بی­طرفانه و از نگاه هستی­شناسی اصل تضاد را توجیه می­کند.

 سعدی از رهگذر این ترفند در نهایت به خودآگاهی می­رسد. او در این خودآگاهی تلویحاً می­پذیرد

که­ تفاوت و تضاد بین توانگر و درویش یک حقیقت موجود است و موضوعی نیست که برساختة ذهن و خیال آدمی باشد.

«مکن ز گردش گیتی شکایت ای درویش   که تیره­بختی، اگر هم بر این نسق مُردی

توانگرا چو دل و دست کامرانت هست بخور، ببخش که دنیا و آخرت بردی»

(همان: 268)

        ویژگی دیگری که از گفتمان سعدی به دست می­آید «ریطوریقا»ی او در پردازش یک واقعیت اجتماعی در قالب دیالکتیک حکایت است. او تعمداً دیالکتیک را به شیوة جدال به کار برده است. چنین مقصودی، بیش از آنکه در منطق و یا فلسفه مطلوب باشد در فن خطابه مورد توجه است. ریطوریقا یا فن خطابه، به معنی اقناع و مجاب کردن مخاطب در بحث است. در این اقناع، خود بر دیگری غلبه می­کند و ارتباط دیالکتیک آنها به نفع خود تمام می­شود. آنچه از منظر جامعه­شناسی خطابه را مهم می­نماید، وجود «ارتباط»(Communication) و هویت(Identity) در بنیاد آن است؛ ارتباطی که منافع و علایق یک طرف، هویت طرف دیگر را مغلوب می­کند. ارتباط با دیگری راهی است برای مشروعیت بخشیدن به جدال و دیالکتیک. سعدی در این حکایت به فراخور لحن تعلیمی و اندرزی گسترده­ای که در آثارش دارد، سعی می­کند مدعی را به خودآگاهی برساند و او را اقناع کند که مشروعیت قدرت توانگران در جامعه، هم خاستگاه مردمی دارد و هم خاستگاهی نزدیک به حقانیت دین و اخلاق. در علم ارتباطات اجتماعی، اقناع عبارت است از «نفوذ در مخاطب، به­منظور نیل به مقاصد خاصی، با بررسی و ارزیابی افکار و احساسات آنها.»(حسینی پاکدهی، 1381: 10) مفهوم ارتباط در جامعه، به معنای تفاهم و اشتراک فکر است؛ مفهومی که لازمة حیات روحی و جسمانی جوامع انسانی و قوام و دوام آن است. اما شاخصه­های متضادی مانند توانگری و فقر، ممکن است با ایجاد یأس و بدبینی این ارتباط را با دغدغه و چالش همراه کند. «دلیلش نماند، ذلیلش کردم. دست تعدّی دراز کرد و بیهوده گفتن آغاز و سنّت جاهلان است که چون به دلیل از خصم فرومانند سلسلة خصومت بجنبانند. چون آزر بت­تراش که به حجت با پسر برنیامد، به جنگش برخاست که لَئِن لَم تَنتَه لَأرجُمَنَّکَ دشنامم داد سقطش گفتم. گریبانم درید زنخدانش گرفتم.»(سعدی، 1385: 67 ـ 266) سعدی در این فن می­کوشد، تفکر مدعی را به هم بریزد و از این رهگذر نظام فکری جدیدی برایش تنظیم کند. بنابراین، قدرت اشراف را به سنّت و آداب پذیرفته­شدة جامعه گره می­زند تا از این راه به گفتمان خود مشروعیت ببخشد و در حقیقت تقابل و تضاد میان توانگری و درویشی را به وحدت و صلح تغییر دهد. «اگر قدرت جود است و گر قوت سجود، توانگران را به میسر شود که مال مزّکا دارند و جامة پاک و عِرض مصون و دل فارغ و قوّت طاعت در لقمة لطیف است و صحت عبادت در کسوت نظیف، پیداست که از معدة خالی چه قوّت آید و از دست تهی چه مروّت و از پای تشنه چه سیر آید و از دست گرسنه چه خیر.»(همان: 262) اشاره به موضوع فقر و متعارض ساختن آن با توانگری، شگرد این خطابه است. فقر، از­جمله معضلات دیرینة جوامع انسانی است که در هر دوره به نحوی از انحا گریبان­گیر او بوده است. این معضل، به دلیل برهم زدن نظام اخلاقی جوامع، زایل کردن مشروعیت حکومت­ها و کاهش اعتماد اجتماعی، یکی از مهم­ترین موضوعات پروبلماتیک جامعه­شناسی است. «برای بسیاری از مردم، فقر دامی است که رها شدن از آن دشوار است... موقعیت فقر موقعیت تأثیرگذاری و نفوذ کاملاً قدرتمندانه است. اگر افرادی را که در حد افراطی دیگر جامعه هستند، یعنی ثروتمندان را بررسی کنیم، می­توانیم ببینیم که زندگی آنها نیز برایشان تنظیم شده است. ثروتمندان معمولاً بیشتر از فقرا بر زندگی خود کنترل دارند. زیرا ثروتمندان منابع بیشتری برای انجام خواست­های خود دارند.»(شارون، 1398: 181) سعدی این ویژگی ثروتمندان، کنترل زندگی را می­ستاید و به کمک آموزة تمثیل که ریشه در فرهنگ و صدای عمومی مردم دارد می­گوید:

«شب پراکنده خسبد آنکه پدید نبود وجه بامدادانش

مور گرد آورد به تابستان          تا فراغت بود زمستانش»

(سعدی، 1385: 63 ـ 262)

میان توانگری و درویشی، اساساً سنخیتی وجود ندارد و گفتمان دیالکتیک بین آن دو همواره پویا و دینامیک است؛ هر­چند این پویایی در هر دوره با چشم­انداز ویژه­ای که برگرفته از سیاست و فرهنگ است، متفاوت بوده است. «جان رالز»((John. Rawls: 1921-2002) می­گوید: «نابرابری در ثروت و قدرت و شأن اجتماعی، به­رغم شباهت در استعدادهای افراد، واقعیت انکارناپذیر همة جوامع بوده است. گذشته از آن، هیچ رابطة معناداری میان نابرابری در ثروت و قدرت و نابرابری در استعدادهای طبیعی وجود نداشته است.»(بشیریه، 1401: ج2/147) گفتمان جامعه­شناختی این حکایت نشان می­دهد، «جدال سعدی با مدعی» در تضاد و تعارض بین فقر و توانگری در دو محور جریان دارد:

1ـ در محور آرا و افکار منبعث از جامعه­شناسی شناخت، مبنی­بر پیوند میان سبک تفکر و پایگاه طبقات اجتماعی. هر­چند که در این بخش از جدال، نه سعدی و نه مدعی هیچ­یک به تجزیه­و­تحلیل اصول و تئوری وابستگی تفکر با شرایط جامعه­شناختی و تاریخ نمی­پردازند. لازم به تذکار است که در جامعه­شناسی شناخت، گفتمان شامل موضوعاتی می­شود که حد­و­حدود تأثیرات اجتماعی بر زندگی فردی و اصول فرهنگی را پوشش می­دهد. نمونه­ای از این گفتمان را در جدل زیر می­توان دید که در آن مدعی در مذمت توانگران، تأثیر اجتماعی آنها را به باد انتقاد می­گیرد: «مشتی متکبّر مغرور معجب نفور، مشتغل مال و نعمت، مفتتن جاه و ثروت که سخن نگویند الا به سفاهت و نظر نکنند الا به کراهت، علما را به گدایی منسوب کنند و فقرا را به بی­سروپایی معیوب گردانند و به عزت مالی که دارند و عزت جاهی که پندارند، برتر از همه نشینند و خود را به از همه ببینند...» (سعدی، 1385: 264)

2ـ در محور دوم، سعدی در سه مرحلة جداگانه به انتقاد از آرای مدعی می­پردازد. زیربنای اندیشگانی هر سه مرحله، ریشه در گفتمان جامعه­شناختی دارد:

2-1- نخستین گفتمان انتقادی سعدی از عنوانی پیداست که او به طرف دیالکتیکی خود می­دهد و او را «مدعی» می­نامد. در تحلیل مسائل اجتماعی «ادعا، یک بیان یا اظهاری زبانی، نمایشی یا رفتاری است که درصدد است حضار را بر جدی گرفتن شرایطی متقاعد کند.»(لوزیک، 1398: 50) ادعا، لازمة ساخته شدن یک مسئلة اجتماعی است. سعدی با این عنوان، پرده از یک مسئلة اجتماعی که همان تعارض توانگری و فقر است، برمی­دارد؛ زیرا مدعی از نگاه گفتمانی سعدی خصوصیت درویشان را ندارد: «یکی در صورت درویشان نه بر صفت ایشان در محفلی دیدم نشسته و شنعتی در پیوسته و دفتر شکایتی باز کرده و ذم توانگران آغاز کرده. سخن بدین­جا رسانید که درویش را دست قدرت بسته است و توانگر را پای ارادت شکسته»(سعدی، 1385: 262) اسارت به دست قدرت و شکستن پای ارادت متضمن این معنی است که از نگاه سعدی، مدعی برخلاف اندیشة درویشان و صوفیان، انسان را مجبور و گرفتار در تنگنای جبرگرایی می­بیند. سیاست گفتمانی و صدای مدعی در همان آغاز، زمزمه­هایی از «تقلیل­گرایی»(Reductionism) را به گوش می­رساند و مسئلة تضاد میان توانگری و درویشی را، عمدتاً در بعد هستی­شناسی و جبرگرایانة آن متمرکز می­کند. جبرگرایی او سبب می­شود پرسمان فقر و غنا و گفتمان آن، اسیر سرنوشت شود؛ اسارتی که راه را بر تحلیل جامعه­شناختی مسئله می­بندد. جبرگرایی اندیشة پوزیتیویسمی آن، احتمال اراده برای تغییر در مسئله را به صفر می­رساند. یأس و بدبینی حاصل از این افکار، زمینة انفعالی و بی­تفاوتی اجتماعی را در گفتمان مدعی مهیا می­کند و جدال او را به واکنشی کور تبدیل می­سازد. سعدی در برابر این صدا واکنش نشان می­دهد. این واکنش، شالودة تکوین افکار عمومی است. زیرا ادبیات، از مهم­ترین تجلی­گاه­های افکار عمومی و صدای مردم است. شاعران و ادیبان « با نشان دادن واکنش به سیاست­ها و رخدادهایی که اتفاق می­افتند، افکار عمومی را می­سازند و به آن قالب و شکل می­دهند.»عالم، 1401: 367) تمرکز بر مفهوم مشروعیت و تحلیل چند­و­چون آن در ادبیات، به­ویژه ادبیات عامه­پسند، نشان می­دهد که ادبیات این قابلیت را دارد که با توسل به شگردهای ادبی­ همچون روایت جدال­وار داستان، به طرزی نامحسوس گزاره­های انتزاعی زندگی را به ارزش­ها و هنجارهای عینی تبدیل کند. و با این ترفند، صدای خود را تبدیل به صدای عمومی می­کنند و گفتمان را پدید می­آورند.

2-2- برخلاف سعدی در صدای مدعی، تلاشی برای اندیشه و اراده دیده نمی­شود. در­حالی­که پایة تفکر انتقادی و دیالکتیک میان تز و آنتی­تز، آن است که اراده و اندیشه، گفتمان را همراهی کنند. «اندیشیدن صحیح همان اندازه به اراده کردن صحیح وابسته است که اراده کردن صحیح به اندیشه کردن صحیح.»(باتومور، 1373: 46) به نظر می­رسد در دیالکتیک سعدی با مدعی، علی­رغم حقیقت داشتن تز مدعی، مبنی­بر شکاف و تضاد بین توانگران و فقیران، برندة جدال، سعدی و آنتی­تز اوست. زیرا سعدی در تبیین آنتی­تزهای خود، متوسل به مشروعیت سنّتی می­شود و در این فرایند مشروعیت­بخشی از همراهی اندیشه و اراده کمک می­گیرد تا بیدق او را دفع کند و شاه او را مات نماید. سعدی تلویحاً سخن مدعی را که فاقد اندیشه و اراده است، «مبالغة مستعار» یا به تعبیر ساده، سخن گزاف و غیر­حقیقی می­نامد.

«هر بیدقی که براندی به دفع آن بکوشیدمی و هر شاهی که بخواندی به فرزین بپوشیدمی تا نقد کیسة همت درباخت و تیر جعبة حجت همه بینداخت.

هان تا سپر نیفکنی از حملة فصیح کاو را جز آن مبالغة مستعار نیست

دین ورز و معرفت که سخندان سجع­گوی بر در سلاح دارد و کس در حصار نیست»

(سعدی، 1385: 266)

        خصیصة دیگری که در این بخش از گفتمان سعدی به­وضوح می­توان دید، بهره­گیری او از اندیشه­های پیشینیان است. چنین ترفندی نشانگر اجتماعی بودن حکایت سعدی و انگاشت­های جامعه­شناختی او دارد؛ انگاشت­هایی که خبر از اندیشة بزرگ می­دهند. «اندیشه­های بزرگ ترکیبی از اندیشه­های دیگران یا واکنش­هایی نسبت به اندیشه­های دیگر هستند.»(شارون، 1398: 277) سعدی با ترکیب اندیشة خود با اندیشه­های پیشینیان در قالب دو آرایة معنوی «تلمیح» و «تضمین»، علاوه­بر آنکه اراده و اندیشه را در گفتمان خود تقویت می­کند، به آنتی­تز خود مشروعیت می­بخشد تا در فرجام، مصاف قدرت مدعی را بشکند. نمونة این گفتمان، متن زیر از حکایت مذکور است: «درویش بی­معرفت نیارامد تا فقرش به کفر انجامد. کادَ الفقر أن یَکون کُفراً نبینی که حق جلَّ و عَلا در محکم تنزیل از نعیم اهل بهشت خبر می­دهد أولئکَ لَهُم رزق تا بدانی که مشغول کفاف از دولت عفاف محروم است و ملک فراغت زیر نگین رزق معلوم.»(سعدی، 1385: 263)

2-3- مدعی بین حقیقت(Fact) و ارزش(Value) تمییز قائل نمی­شود؛ از همین­ رو شناخت(Knowledge) او تحت تأثیر علایق و منافع جامعة انسانی او قرار می­گیرد. در گفتمان جامعه­شناختی، هرگاه شناخت تحت تأثیر و انقیاد منفعت قرار گیرد، فرهنگ مصرفی محیط اجتماعی را مدیریت خواهد کرد. در این صورت، انسان به ابژة مصرف تبدیل خواهد شد. ابژة مصرف شدن، به نفع توانگران است؛ زیرا برای توانگران، که نمایندة طبقات ممتاز جامعه­اند، منفعت و علایق انسانی(Human interests) موجب می­شود فرهنگ مصرفی را ترویج کنند و افکار عمومی را به مصرف­گرایی عادت دهند تا از این راه، هم قدرت خود را مشروعیت ببخشند و هم از این طریق، منفعت کسب کنند. «پیداست که چنین تفسیری با منافع کسانی همسوست که مایل­اند چهارچوب­های مستقر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عوض نشود و اشخاص به­جای اندیشیدن به تغییر نظام سیاسی ـ اقتصادی­ای که باعث مسائل و مشکلات آنان شده است، بیشتر بکوشند تا خود را با اوضاع تطبیق دهند.»(پاینده، 1398: ج2/297) واژة «منفعت» در ارتباط وتعامل انسان­ها با یکدیگر، جایگاه ویژه­ای دارد؛ زیرا هرگاه منفعت با مشروعیت، ارتباطی دوسویه داشته باشد، به­ویژه در موضوعات و مباحثی که ریشه در تضاد اجتماعی و نابرابری­های طبقاتی دارند، ممکن است ملاحظات اخلاقی کم­رنگ گردد، تا­جایی­که طبیعت حقوقی دیالکتیک، به­سوی جدال و مغالبه گرایش یابد و اخلاق، صرفاً برخوردار از یک جایگاه صوری گردد. نمونة جابه­جایی حقیقت و ارزش نزد درویشان و توانگران این بخش از گفتمان سعدی است: «شنیدم که درویشی را با حدثی بر خبثی گرفتند. با آنکه شرمساری برد، بیم سنگساری بود. گفت ای مسلمانان قوّت ندارم که زن کنم و طاقت نه که صبر کنم چه کنم؟ لا رُهبانیت فِی الإسلام. وز جمله مواجب سکون و جمعیت درون که مر توانگر را میسّر می­شود یکی آنکه هر شب صنمی در برگیرد که هر روز بدو جوانی از سر گیرد.»(سعدی، 1385: 266)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه

        از منظر جامعه­شناختی، مشارکت در هر بحثی به­منزلة پذیرش حضور «دیگری» است؛ زیرا پدیدار شدن در جمع، برابر با قبول این نکته است که برای موجود شدن نیازمند حضور دیگرانیم و با این پذیرش، در حقیقت وجود «من» در حضور دیگری معنادار می­شود. این امر، مهر تأییدی است بر اینکه ما در «جدال سعدی با مدعی»، شاهد کارکرد جامعه­شناختی ادبیات هستیم. کارکردی که پژوهش حاضر را با دو پرسش اصلی مواجه کرده است: اقتدار ساختار اجتماعی جوامع سنّتی مبتنی بر کدام نوع از انواع مشروعیت است؟ جدال و منازعه بین خود و دیگری برای مشروعیت­بخشی به گفتمان و توجیه عقلی آن، از کدام ترفندهای خطابه و یا دیالکتیک بهره می­برد؟ اساساً اگر بتوان از منظر جامعه­شناختی نتیجه­ای قطعی برای «جدال سعدی با مدعی» متصور شد، این است که انسان در ارتباط و تعامل با دیگری و عوامل بیرونی است که به آگاهی می­رسد. سایر نتایج برداشت­هایی تفسیری و تفهمی است که در طول خوانش حکایت به ذهن متبادر می­گردد. در نتیجه می­توان گفت، نگاه جامعه­شناختی سعدی به تضاد در این حکایت، نه مروج استیصال است و نه در پی از بین بردن آن؛ بلکه این نگاه به دنبال مصالحه و سازگاری با این اصل است؛ زیرا درهم تنیدگی اصل تضاد با زندگی اجتماعی انسان، موضوعی قطعی و فراتر از اختیار بشری است. برایند حکایت سعدی آن است که مشروعیت قدرت توانگران در جامعه، ضامن سرشت عقلانی اصل تضاد و نابرابری­های اجتماعی است. او در این حکایت، به زبان استعاری آفرینندة فضایی اجتماعی است که در آن دو طرف جدال در حکم صدای عامة مردم و صدای روشنفکر کنشگر عمل می­کند. علی­رغم برتری ظاهری صدای سعدی و تفوق افکار او در این جدل، برایند پژوهش حاضر آن است که افکار سعدی در این حکایت، به­منزلة ارادة سیاسی نیست؛ بلکه در حکم مقاومت و مغالبه در برابر تلاش­هایی است که برای تغییر صورت می­گیرد. بررسی گفنمان مشروعیت مورد­نظر سعدی در باب سلطة توانگران و شرف آنها در ادارة امور جامعه، دورنمایی از ساز­و­کار قدرت و افقی از چشم­انداز اندیشمندان ایرانی به اصل تضاد اجتماعی را در جامعة سنّتی ایران آشکار می­کند.

 

 

 

 

منابع

احمدی، بابک، (1374)، حقیقت و زیبایی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.

ادواردز، پل، (1370)، «معنای دیالکتیک در تاریخ فلسفة غرب»، ترجمة شهرام پازوکی، نشریۀ فرهنگ، شمارۀ 1، صص 118 ـ 109.

افلاطون، (1366)، دورة کامل آثار افلاطون(چهار جلد)، ترجمة محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات خوارزمی.

الهیان، لیلا، (1392)، «زیبایی­شناسی گفتمان سعدی بر­اساس نظریة زبان­شناسی متن»، رسالة دکتری، دانشگاه آزاد، تهران: علوم و تحقیقات، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.

باتومور، تام، (1373)، «روند تکوین اندیشة انتقادی مکتب فرانکفورت»، ترجمة حسینعلی نوذری، نشریۀ فرهنگ توسعه، شمارة 16، صص 250 ـ 234.

بانکی، فرزین ؛ گوهری­پور، مرتضی، (1399)، «دیالکتیک و معنا»، نامة پژوهش فرهنگی، سال نهم، شمارة سوم، صص 88 ـ 67.

برتنس، هانس، (1391)، مبانی نظریة ادبی، ترجمة محمدرضا ابوالقاسمی، چاپ سوم، تهران: نشر ماهی.

بشیریه، حسین، (1401)، تاریخ اندیشه­های سیاسی در قرن بیستم، جلد دوم، چاپ نوزدهم، تهران: نشر نی.

پاینده، حسین، (1398)، نظریه و نقد ادبی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: انتشارات سمت.

تادیه، ایو ژان، (1390)، نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمة مهشید نونهالی، تهران: نشر نیلوفر.

تایسن، لیس، (1392)، نظریه­های نقد ادبی معاصر، ترجمة مازیار حسین­زاده و فاطمه حسینی، تهران: انتشارات نگاه امروز و حکایت قلم نوین.

تودوروف، تزوتان، (1396)، منطق گفتگویی میخاییل باختین، ترجمة داریوش کریمی، چاپ چهارم، تهران: نشر مرکز.

حسینی پاکدهی، علی، (1381)، مبانی اقناع و تبلیغ، چاپ اول، تهران: انتشارات آگاه.

رشیدیان، عبدالکریم، (1393)، فرهنگ پسامدرن، تهران: نشر نشر نی.

ستوده، هدایت­الله، (1388)، جامعه­شناسی در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات آوای نور.

سلطانی، علی اصغر، 1384، قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.

شارون، جوئل، (1398)، ده پرسش از دیدگاه جامعه­شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، چاپ هجدهم، تهران: نشر نی.

شمیسا، سیروس، (1393)، انواع ادبی، چاپ پنجم، تهران: نشر میترا.

عالم، عبدالرحمن، (1401)، بنیادهای علم سیاست، چاپ 35، تهران: نشر نی.

صالحی امیری، سیدرضا، (1396)، مفاهیم و نظریه­های فرهنگی، چاپ هشتم، تهران: نشر ققنوس.

فکوهی، ناصر، (1398)، تاریخ اندیشه و نظریه­های انسان­شناسی، چاپ دوازدهم، تهران: نشر نی.

فوکو، میشل، (1402)، مراقبت و تنبیه، ترجمة نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، چاپ بیستم، تهران: نشر نی.

کاپلستون، فردریک، (1382)، تاریخ فلسفه از فیشته تا نیچه، ترجمة داریوش آشوری، جلد هفتم، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

گرجی، مصطفی، (1383)، «تحلیل گفتمان حکایت جدال سعدی و مدعی با نظر به مؤلفه­های گفت­وگو»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارة 2، صص: 45 ـ 24.

گیدنز، آنتونی،(1402)، گزیدة جامعه­شناسی، ترجمة حسن چاوشیان، چاپ شانزدهم، تهران: نشر نی.

لوزیک، دانیلین، (1398) ، نگرشی نو در تحلیل مسائل اجتماعی، ترجمة سعید معیدفر، چاپ هشتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

محمدی، جمال؛ مرادی نژاد، الهام؛ روشن پور، امین، (1400)، «خرده­فرهنگ لوطی­ها و تجربة طرد اجتماعی»، فصلنامة علمی برنامه­ریزی رفاه توسعۀ اجتماعی، سال 12، شمارة 48، صص 145 ـ 105.

محیط طباطبایی، سیدمحمد، (1346)، «جدال مدعی با سعدی»، مجلة ارمغان، دورة36، شمارة9، صص 470 ـ 465.

معصوم، حسین، (1384)، «مفهوم دیالکتیک در اندیشة افلاطون»، نشریۀ فلسفۀ دین، سال اول، شمارة 3، صص 119 ـ 107.

مندراس، هانری ؛ گورویچ، ژرژ،(1354)، مبانی جامعه­شناسی، ترجمة باقر پرهام، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

نرماشیری، اسماعیل، (1396)، «جدال سعدی با مدعی با رویکرد ایدئولوژی شناختی استعاری»، نشریۀ متن­پژوهی ادبی(زبان و ادب پارسی)، دورة21، شمارة74، صص 98 ـ 79.

هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش، (1358)، خدایگان و بنده(با تفسیر الکساندر کوژو)، ترجمه و پیشگفتار حمید عنایت، تهران: انتشارات خوارزمی.

یورگنسن، ماریان؛ فیلیپس، لوئیز،(1373)، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمة هادی جلیلی، تهران: نشر نی.

 

. Fairclough, Norman. 2010. Critical Discourse Analysis, London, Longman: Gee.

. Hoggart, Richard. 1973. Speaking ti Eeach Other, Harmondsworth. Penguin.

. Macdonell, Diane. 1986. Theories of Discourse, Publisher, B. Blackwell; Length, 146 pages.

. Liddell, Henry George & Robert Scott. 1968. Greek-English Lexicon, London: Oxford. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Abstract

In this article, we intend to study the foundation of emotion and the development of Saadi’s voice in an interdisciplinary approach and, using the method of discourse analysis and the dialectical process, examine him in the two issues of virtue and duty, with emphasis on aesthetics and sociological teachings. From the perspective of aesthetics, power is a “qualified good” and is valuable to humans to the extent that it leads to the development and cultivation of intrinsic goods. While in sociology, power is a rational justification for accepting the rule of the nobility and the wealthy, and a prerequisite for aristocratic life and an antidote to social anomie. The confrontation and clash of these two attitudes in one of the stories of Golestan; entitled “Saadi’s Debate with the Claimant” has led to the emergence of a dialectical discourse in the two categories of virtue and duty. Both categories, from both an aesthetic and a sociological perspective, have a significant impact on the reader’s feelings and understanding. In a way, the reader, by delving into the inner layers of the story, sees Saadi’s soul and feelings as different from the voice of his argument with the claimant in legitimizing power. Exploring the processing of Saadi’s feelings and voice in this story expresses a specific discursive nature that is highlighted in the connection between aesthetics and sociology.

Keywords: aesthetics, sociological studies, discursive nature, Saadi’s argument with the claimant.

 

Giti Shirandehi1 Fatemeh Sheikhlovand2* Mohammad Farahmand3 Masoud Zavarat4 1-PhD student in Persian Language and Literature, Department of Persian Literature, Azad University, Ardabil. 2-PhD in Persian Language and Literature, Department of Persian Literature, Assistant Professor, Azad University, Ardabil. 3-PhD in Persian Language and Literature, Department of Persian Literature, Assistant Professor, Azad University, Ardabil. 4-PhD in Sociology, Sociological Theories and Methods, Visiting Professor and Faculty Member, Azad University, Ardabil.

 

 

[Type text]

 

---

[1] [e-mail]. دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اردبیل،دانشگاه آزاد اسلامی،اردبیل،ایران 

[2] [e-mail] استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اردبیل،دانشگاه ازاد اسلامی،اردبیل،ایران(نویسنده مل). 

[3] [e-mail] استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اردبیل،دانشگاه ازاد اسلامی،اردبیل،ایران 

[4]  [e-mail] استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد اردبیل،دانشگاه ازاد اسلامی،اردبیل،ایران  

---