اشتقاق‌سازی‌ها در روایاتِ عامیانۀ حماسی
حمیدرضا اردستانی رستمی
1
(
گروه ادبیات فارسی،دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول
)
الکلمات المفتاحية: روایت‌های عامیانۀ حماسی, نام‌ها, اشتقاق‌سازی‌های عامیانه. ,
ملخص المقالة :
روایت‌های عامیانه و شفاهی در پیوند با ادب حماسی و به ویژه شاهنامه، در ادامۀ سنت شاهنامه‌نگاری پدیدار شده و یکی از منابعی است که در گشودن دشواری‌های ادب حماسی رسمی، بسیار راه‌گشا است. پیش از این شادروان ابوالقاسم انجوی شیرازی بسیاری از این روایت‌ها را گردآوری کرده و در مجموعه‌ای سه جلدی منتشر کرده است. نگارنده در پژوهش پیشِ رو، اشتقاق‌سازی‌های نام‌هایی را که در این مجموعه ارائه شده، بررسی و تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که اغلب اشتقاق‌سازی اسامی موجود، به اقتضای محتوای این‌گونه متن‌ها، وجه تسمیۀ عامیانه دارد؛ به این معنا که روایت‌کننده بر بنیاد ریخت ظاهری کنونی نام، معنایی برای آن ارائه داده و مثلاً افراسیاب را پُرآسیاب یا کیومرث را کدومرث و گودرز را با کوه و درزِ آن در پیوند دانسته است. از سوی دیگر، تلفظ گروهی از نام‌ها برای نقل‌کنندۀ روایت ناآشنا بوده و از همین‌روی، آن را به ریختی برگردانده که در نظرش معنادار می‌نموده و با کنش یا خصلتی از آن شخص هم تطابق می‌یافته است؛ چنان‌که آبتین به عابدین، برمایه به دایه یا آذر به عادل دگرگون شده است. مطابق با این روایات، نام برخی چیزها مانند گیوه از پهلوانی مانند گیو برآمده و برخی جای‌نام‌ها نیز برآیند پیوند آن جای با شخصیت حماسی و کنش آن‌ها بوده است.
- آذربرزین‌نامه (1400). تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: ققنوس.
- ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن (1320). تاریخ طبرستان. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. تهران.
- امیدسالار، محمود (1381). جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنياد موقوفات دكتر محمود افشار.
- انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1363). فردوسی‌نامه. تهران: علمی.
- اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی (1379). گزارش و پژوهش جلیل دوست‌خواه. تهران: مروارید.
- ایرانشاه بن ابی‌الخیر (1370). بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.
- ایرانشان بن ابی‌الخیر (1377). کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی.
- بانوگشسب‌نامه (1382). مقدمه، تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- برهان تبريزی، محمدحسين بن خلف (1357). برهان قاطع. به اهتمام محمد معين. تهران: اميركبير.
- بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1385). تاریخ بلعمی (تکملۀ تاریخ طبری). تصحیح محمدتقی بهار. به کوشش محمد پروین گنابادی. تهران: زوار.
- بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیر ایران. به ویراستاری کتایون مزداپور. تهران: آگه.
- بیوار، ایدرین دیوید (1393). «گوندوفارِس و پارتیان هند». پارتیان. به کوشش وستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: مرکز. صص 36-49.
- تاریخ سیستان (1387). به تصحیح محمدتقی بهار. تهران: معین.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد (1385). شاهنامۀ ثعالبی. ترجمۀ محمود هدایت. تهران: اساطیر.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد. (1963). تاریخ غررالسیر (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم). تصحیحِ زوتنبرگ. تهران: الاسدی.
- حسن‌دوست، محمد (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- حمزهِ اصفهانی، ابن حسن (1346). تاریخِ پیامبران و شاهان (سنی ملوک‌الارض و الانبیاء). ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- خاتمی، احمد (1387). «تأثیر و نفوذ شاهنامه در حوزۀ زبان و ادبیات». اسطوره متن هویت‌ساز (حضور شاهنامه در ادب و فرهنگ ایرانی). به کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: علمی و فرهنگی. صص 15-51.
- خالقی‌مطلق، جلال (1386). سخن‌های دیرینه (مجموعه مقاله دربارۀ فردوسی و شاهنامه). به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.
- ــــــــــــــــــــ (1388). گلِ رنج‌های کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). به کوشش علی دهباشی. تهران: ثالث.
- ــــــــــــــــــــ (1390). «رستم»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، به مناسبت همایش بین‌المللی هزارۀ شاهنامۀ فردوسی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص487-515.
- ــــــــــــــــــــ (1396 الف). شاهنامه و فرهنگ ایران (مجموعه مقالات جلال خالقی‌مطلق در دانش‌نامۀ ایرانیکا). ترجمۀ فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار ـ سخن.
- ــــــــــــــــــــ (1396 ب). واژه‌نامۀ شاهنامه. به کوشش فاطمه مهری و گلاله هنری. تهران: سخن.
- دیویدسن، اُلگا. (1378). شاعر و پهلَوان در شاهنامه، ترجمۀ فرهاد عطایی، تهران: تاریخ ایران.
- دیویس، دیک (1396). حماسه و نافرمانی. ترجمۀ سهراب طاووسی. تهران: ققنوس.
- رحیمی، مصطفی (1391). سیاووش بر آتش (تحلیلی از داستان‌های فریدون، کاووس، سیاووش، کی‌خسرو). تهران: شرکت سهامی انتشار.
- رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). راه‌نمای زبان پارتی (پهلوی اشکانی). همراه با واژه‌نامۀ پارتی از عسکر بهرامی. تهران: ققنوس.
زنجانی، محمود (1390). فرهنگ جامع شاهنامه. تهران: عطایی.
- دوست‌خواه، جلیل (1389). «کاوهِ آهنگر به روایت نقالان». تن پهلوان و روان خردمند (پژوهش‌هایی تازه در شاهنامه). به کوشش شاهرخ مسکوب. تهران: طرح نو. صص 149-176.
- سرکاراتی، بهمن (1379). «سام نمونه‌ای از یلان سترگ». نخل‌بند شعرا (مجموعه مقالات کنگرۀ بزرگ‌داشت خواجوی کرمانی ج1). به کوشش و تدوین احمد امیری خراسانی. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی. صص 687-692.
- صفا، ذبیح‌اللّه (1384). حماسه‌سرایی در ایران (از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهارم هجری). تهران: امیرکبیر.
- طومار نقالی شاهنامه (1391). با مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به‌نگار.
- طومار شاهنامۀ فردوسی (1381). به کوشش سیدمصطفی سعیدی و حاج احمد هاشمی. تهران: خوش‌نگار.
- عبدالقادر بغدادی (1382). لغت شاهنامه. تصحیح کارل گ زالمان. ترجمه، توضیح و تعلیق توفیق هـ سبحانی و علی رواقی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فخرالدین اسعد گرگانی (1389). ویس و رامین. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: هیرمند.
- فرای، ریچارد نِلسون (1386 الف). تاریخِ باستانی ایران. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
- ــــــــــــــــــــــ (1386 ب). میراث باستانی ایران. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
- قریب، بدرالزمان. (1392). مطالعات سُغدی، به کوشش محمد شُکری فومشی، تهران: طهوری.
- کزازی، میرجلال‌الدین (1379). نامۀ باستان (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی ج1). تهران: سمت.
- ــــــــــــــــــــــــ (1381). نامۀ باستان (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی ج2). تهران: سمت.
- ــــــــــــــــــــــــ (1384). نامۀ باستان (ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی ج6). تهران: سمت.
- گازرانی، ساقی (1397). روایت‌های خاندان رستم و تاریخ‌نگاری ایرانی. ترجمۀ سیما سلطانی. تهران: مرکز.
- ــــــــــــــــ (1398). ضحاک (تاریخ از دل اسطوره). ترجمۀ سیما سلطانی. تهران: مرکز.
- ــــــــــــــــ (1399). کوش پیل‌دندان (خلق یک ضد قهرمان). ترجمۀ سیما سلطانی. تهران: مرکز.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی. (1384). زین‌الاخبار. به اهتمام رحیم رضازاده ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخرِ فرهنگی.
- گروهی از نویسندگان (1388). اسطوره متن بینافرهنگی (حضور شاهنامه در فرهنگ‌ها و زبان‌های جهان). به کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: علمی و فرهنگی.
- گروهی از نویسندگان (1389). اسطوره متن بینانشانه‌ای (حضور شاهنامه در هنر ایران). به کوشش بهمن نامور مطلق. تهران: علمی و فرهنگی.
- محجوب، محمدجعفر (1387). ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). تهران: چشمه.
- مجمل‌التواریخ و القصص (1383). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: دنیای کتاب.
- مستوفی، حمداللّه (1398). نزهه‌القلوب (المقاله الثالثه در وصف بُلدان و ولایات و بقاع). تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج. تهران: اساطیر.
- مسکوب، شاهرخ (1386). سوگ سیاوش (در مرگ و رستاخیز). تهران: خوارزمی.
- مقدسی، ابوعبداللّه محمد بن احمد (1385). احسن‌التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: کومش.
- ملک‌شاه سیستانی، حسین بن ملک (1389). احیاءالملوک (تاریخ سیستان از ادوار باستانی تا سالِ 1027 هجری قمری). به کوشش منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی.
- مولایی، چنگیز (1392). بررسی فروردین‌یشت (سرود اوستایی در ستایش فروهرها). تبریز: دانشگاه تبریز.
- ــــــــــــــ (1399). فرهنگ زبان فارسی باستان. تهران: آوای خاور.
- منصوری، یداللّه (1400). فرهنگ ریشه‌شناختی نام‌های فارسی میانه (بر پایۀ متون زبان پهلوی). تهران: آوای خاور.
- میرفخرایی، مهشید (1387). «زال زر و دستان سام». ویژه‌نامۀ پاژ (زادگاه فردوسی). سال اول. شمارۀ اول. صص 41-52.
- نثر نقالی شاهنامه (1397). مقدّمه، تصحیح و توضیح رضا غفوری. تهران: آروَن.
- نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1376). کلّیات. مطابق نسخۀ وحید دستگردی. تهران: علم.
- نولدکه، تئودور (1384). حماسۀ ملّی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: نگاه.
- وراوینی، سعدالدین (1389). مرزبان‌نامه. به کوشش خلیل خطیب‌رهبر (با معنی واژه‌ها و بیت‌های دشوار و شرح نکته‌های دستوری). تهران: صفی‌علی‌شاه.
- هرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394). فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی. ترجمه همراه با گواه‌های فارسی و پهلوی از جلال خالقی‌مطلق. تهران: مهرافروز.
- هفت‌لشکر: طومار جامع نقالان از کیومرث تا بهمن (1377). مقدمه، تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Bartholomae,C (1961). Altiranisches Wörterbuch. Berlin.
- Kent, R. G (1953). Old Persian; Grammer, Texts, Lexicon. New Hawen.
- Justi, F (1895). Iranischese Namenbuch, Marbug.
- Nyberg, H. S (1974). A Manual of Pahlavi. Wiesbaden.
- Tavernier, J (2007). Iranica in the Achaemnid Period. Leuven. Paris.
