دلگشا نامه را کدام «آزاد» سروده بود؟ (تحلیل و اثبات سرایش دلگشا نامه توسط آزادکشمیری در تطبیق با تنها «تکملۀ رسمی» حملۀ حیدری باذل مشهدی)
الموضوعات :
1 - دانشجوی دکتری ادبیات حماسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 - عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران(نویسنده مسؤول)
الکلمات المفتاحية: تکملة حمله حیدری, دلگشانامه, سبک هندی, مختارنامه, میرزا ارجمند آزاد کشمیری.,
ملخص المقالة :
دلگشانامه، نام حماسه‌ای منظوم متعلّق به دورۀ گورکانی در خون‌خواهی مختار پس از شهادت امام حسین(ع) است. این اثر چنان‌که در خود ابیات اشاره شده است، سرودۀ فردی به نام آزاد است؛ اما عدم وجود تصریح منابع در ذکر هویت سراینده و برخی ابهامات باعث شده که این منظومه به محمّدعلی آزادکشمیری، میرزاارجمند آزادکشمیری ، آزاد بلگرامی و یا محمّدصادق آزادکشمیری نسبت داده شود. در این جستار، برخلاف منابع دیگر، برای اثبات هویت سراینده از خود متن اشعار و به‌ویژه تطبیق منظومه با دیگر منظومه حماسی دینی سرودة آزاد کشمیری، حمله حیدری استفاده کنیم که تنها تکملة رسمی حمله باذل مشهدی بوده، به خواست خاندان باذل سروده شده است. اقرار شاعر به سرودن دلگشانامه در این منظومه و تناسب‌های سبکی دو منظومه، دلایل این جستار برای اثبات هویت سراینده بوده است. هم‌چنین این جستار دربارة اظهار انتساب شاعر به طهران در یکی از ابیات منظومه، با ذکر مستنداتی این فرضیه را طرح کرده که این شاعر شاخص حماسه‌سرای سبک هندی، اصالت خود را نه به طهران ری که به طهران اصفهان (تیران) نسبت داده، یا دودمانش اصفهانی بوده، یا به علت آرزوی بازگشت به پایتخت ایران و مرکز تحولات ادبی عصر این ادعا را کرده است.
المصادر:
- آزاد کشمیری (قرن۱2ق.): نسخه خطّی تکمله حمله حیدری، کاتب: م‍ظف‍ر بن ف‍خ‍را ک‍ازرون‍ی، تهران : کتابخانه ملی.
- آزاد کشمیری (قرن۱2ق.): نسخه خطّی تکمله دلگشانامه، شماره 18791، تهران : کتابخانه ملی.
- ابن خردادبه، عبیدالله (1370). المسالک والممالک. ترجمۀ حسین قره‌چانلو. از روی متن تصحیح شدۀ دخویه. تهران: مترجم.
- اته، هرمان (1337). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه رضازادۀ شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- احمد، ظهورالدین. (1374). نقد شعر فارسی در پاکستان و هند. ردیف 148. اسلام آباد: مرکز تحقیقا ت فارسی ایران و پاکستان.
- اختر هوگلی، قاضی محمّدصادق خان. (1392). تذکره آفتاب عالمتاب (ج.1). تصحیح مرضیه بیگ‌وردی. تهران: سفیراردهال.
- اصفهانی، ابونعیم (1921.م). ذکر اخبار اصفهان. لیدن: مطبعه بریل.
- اکرام، سیّد محمّد اکرم. (1387). آثارالشعرا (فرهنگ شعرای فارسی‌گوی شبه‌قارّه). اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- آقا بزررگ طهرانی، محمّدمحسن (1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه. ج8، بیروت: الاضواء.
- انوشه، حسن. (1375). «جنون کشمیری». در دانش¬نامه ادب فارسی. تهران: دانشنامه. ج.4. ص887.
- برگل. یو.ا .(1362). ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری. (ج.1 و 2). ترجمه یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز. تحریر احمد منزوی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- جابری انصاری، میرزا حسن خان (1348 ). تاریخ اصفهان و ری و همه جهان. تهران: حسین عمادزاده.
- جواهرکلام، عبدالعزیز( 1357).تاریخ طهران. تقریظ محمّد قزوینی. چاپ دوم. تهران: کتابخانه منوچهری.
- جهادی، امیر و خوارزمی، حمیدرضا. (1400). «متن‌شناسی دلگشانامۀ ارجمند کشمیری». در مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. 13 (3) (پیاپی 49). صص 105-132 .
- حقیقت، عبدالرّفیع (1376). فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستان‌های ایران. چاپ اوّل.تهران: کومش.
- حیرت اکبرآبادی، قیام‌الدّین. (1153ق.). تذکره مقالات‌الشّعرا. چاپ سنگی. تصحیح نثاراحمد فاروقی. بی‌نا.
- خدیوجم، حسین (1368). تاریخ سرگذشت مسعودی. مسعودمیرزا ظلّ‌السّلطان. 3جلد. تهران: اساطیر.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی (1349ق/1931م). تاریخ بغداد. جلد دوّم. تصحیح محمد سعید العرفی. مصر: مطبعه سعادت.
- خلیل بنارسی عظیم‌آبادی، علی ابراهیم خان. (1385). صحف ابراهیم. تصحیح میرهاشم محدّث. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- درايتي، مصطفى (1391). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، جلد سیزدهم (حسنات - الخلفاء)، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران.
- دنبلی، عبدالرزاق (مفتون). (1342). نگارستان دارا. (ج.1). به نگارش عبدالرّسول خیام‌پور. تبریز: چاپخانۀ شرکت چاپ کتاب آذربایجان.
- راشد محصل، محمّدرضا. (1389). نام‌شناخت توصیفی منظومه‌های دینی فارسی. تهران: انتشارات به‌نشر. مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
- راشدی، سیّدحسام‌الدّین. (1983). تذکره شعرای کشمیر. بخش اوّل. ناشر: پروفسور محمّد منوّر اقبال آکادمی پاکستان. ویراست دوّم.
- رای لکهنوی، آفتاب. (1396ه./1977م.). تذکره ریاض‌العارفین. بخش اوّل. شماره 7. تصحیح و مقدمه حسام‌الدین راشدی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- رستگار، رویا؛ زرقانی، مهدی؛ یاحقّی، محمّدجعفر. (1400). «سیر تطوّر روایت مختار از منابع تاریخی تا حماسه‌های منظوم». رسالۀ دکتری. دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.
- رزمجو، حسین (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران، 2ج، تهران: انتشارات پژوهش-گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مشهد: سخن‌گستر.
- رضازاده لنگرودی، رضا. (1375). «آزاد بلگرامی». در دانشنامة جهان اسلام. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی. ج.1. ص317.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352). آثار ملّی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملّی.
- سامی، شمس‌الدّین. (1306). قاموس‌الاعلام، تاریخ. جغرافیا. (ج.1). استانبول: مهران.
- سلامت آذر،رحیم؛ نوین، حسین؛ صلاحی، عسکر. (1399). «بررسی بینامتنیت قرآنی در نسخة خطّی دلگشانامه». در پژوهش‌های ادبی- قرآنی. 8 (2). صص146-117.
- سلامت آذر،رحیم؛ نوین، حسین؛ صلاحی، عسکر. (1400الف). «سبک‌شناسی نسخۀ خطّی دلگشانامه». در نشریۀ علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب).دوره 14 (پیاپی (61). صص17-1
- سلامت آذر، رحیم. (1400ب). «بررسی موسیقی ساقی‌نامه‌های آزاد (نسخۀ خطّی)». رخسار زبان (نقد زبانی و ادبی). 5 (18). صص 132-112 .
- السمعانی، عبدالکریم بن محمّد بن منصور التمیمی (1397ق/1977م). الانساب. تصحیح عبدالرّحمان بن یحیی. هند: مطبعه مجلس. دایره‌المعارف العثمانیه.
- صابری تهرانی، حسین (1390). تیران از گذشته‌های دور تا امروز. جلد دوّم. اصفهان: یکتا.
- صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم. تهران: امیرکبیر.
- صیدی طهرانی، علی (1364). دیوان. تصحیح محمّد قهرمان. تهران: اطلاعات.
- طاهری برزکی، مرتضی؛ باغ‌میرانی، محسن (1391). «ابوطالب اصفهانی، پیشگام در پیدایش منظومه‌های حماسی حمله حیدری». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. 8 (14). صص 142-127.
- عبّاس، حسن. (1384). احوال و آثار میرغلامعلی آزاد بلگرامی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- علی‌خان (آرزو)، سراج‌الدّین. (1383). تذکره مجمع‌النّفایس، (ج.1). تصحیح زیب‌النّسا علی‌خان. اسلام‌آباد: مرکزتحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- غفّاری، نازنین (1398). « نگاهی به مختارنامه‌های منظوم ادب فارسی». در نشریه ادب پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. 11 (20). بهار و تابستان. صص 124-103.
- فتوحی رودمعجنی، محمود. (1390). سبک‌شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.
- قائمی، فرزاد (1401). «تحلیل متن‌شناختی نسخ خطّی حمله حیدری باذل و انواع تکمله‌های آن (و تبیین گونۀ حمله‌سرایی بر مینای روی‌کرد انواع)». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. 18 (2). پیاپی 34. صص 323-287.
- کاشفی خوانساری، علی (1385). حمله‌سرایی و حمله‌خوانی. تهران: حوّا.
- کسروی، احمد (1335). نام‌های شهرها و دیه‌های ایران. تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
- گلچین معانی، احمد (1359): تذکره پیمانه. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
- گلچین معانی، احمد (1363): تاریخ تذکره‌های فارسی (ج.2). مشهد: کتابخانه سنانی.
- ماحوزی، مهدی (1387). «بازتاب آداب و رسوم تاریخی هند در تاریخ و ادب معاصر ایران». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق). ش7. صص 27-11.
- مافروخی اصفهانی، مفضّل بن سعد (1328). محاسن‌الاصفهان. ترجمۀ حسین آوی و عبّاس اقبال آشتیانی. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- محمودمیرزا قاجار (1346). سفینه‌المحمود. (ج.2). تصحیح دکتر خیام‌پور. تبریز: انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، شماره8.
- مستوفی قزوینی، حمدالله (1362). نزهةالقلوب (مقاله سوم). به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
- معصوم شیرازی (معصوم علیشاه)، محمد (1318). طرائق‌الحقایق. تهران: سنایی
- منزوی، احمد (1348). فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه‌ای.
- موسوی گرمارودی، علی [گزینش، مقدمه، شرح لغات]، (1391). به‌گزین علی‌نامه: کهن‌ترین منظومه شیعی فارسی، سروده ربیع، تهران» میراث مکتوب.
- میرشریفی، سیدعلی (1369). «ابومخنف و سرگذشت مقتل وی»، آینه پژوهش (تهران)، ش۲.
- نقش‌علی(1394). تذکره باغ معانی. تصحیح میرهاشم محدّث و یوسف‌بیگ باباپور. تهران: منشورسمیر.
- نواب شیرازی (بسمل)، علی‌اکبر (1371). تذکره دلگشا. تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی. شیراز: نشر نوید شیراز.
- نوربخش، مسعود (1381). تهران به روایت تاریخ. تهران: نشر علم.
- نوشاهی، سیّدعارف (1362). فهرست نسخه‌های خطّی فارسی موزۀ ملّی پاکستان. اسلام آباد: مرکز تحقیقا ت فارسی ایران و پاکستان.
- هندی، بهگوان داس(1353). سفینۀ هندی. هند: سیّد شاه محمّد عطاء‌الرّحمان کاکوی.
- هنرفر، لطف اله (1376). آشنایی با شهر تاریخی اصفهان. اصفهان: نشر گل‌ها.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدا لله (1995-6). معجم‌البلدان. 7ج. چاپ دوم. بیروت: دار صادر.
- Maulavi Abdul Moqtadir Khan Saheb. (1912). Catalogue of The Arabic and Persian Manuscripts In The Oriental Public Library At Bankipore. Vol 3. Calcutta: The Bengal Secrerariat Book Depot.
- Rieu, Charles. (1881). Catalogue of The Persian manuscripts in The British Museum. Vol 2. London: British museum.
Persian Bibliography:
- Āzād Kashmiri (12th century A.H.). Manuscript of the Supplementary Version of Hamleh-ie Heidari. Author: Muzaffar bin Fakhrā Kāzerouni, Tehran: National Library.
- Āzād Kashmiri (12th century A.H.). Manuscript of the Supplementary Version of Delgoshānāmeh. No. 18791, Tehran: National Library.
- Ibn Khordādbeh, O. (1991). Al-Masālek va al-Mamālek. Trans. H. Qarachānlu from the corrected text of Dakhooyeh, Tehran: Motarjem.
- Ete, H. (1968). History of Persian Literature. Trans. Rezāzādeh Shafaq, Tehran: Book Translation and Publishing Company.
- Ahmad, Z. (1995). Criticism of Persian Poetry in Pakistan and India. Row 148, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Akhtar Hugoly, Qāzi, M. S. Kh. (2012). Tazkira Āftāb Ālamtāb. Vol. 1, corrected by Marzieh Bigvardi, Tehran: Safir Ardahāl.
- Isfahāni, A.(1921). Mentioning Isfahan News. Leiden: Brill Press.
- Ekrām, S. M. A. (2008). Āthār al-Sho’arā (Culture of Farsi-Speaking Poets of the Subcontinent). Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Āqā Bozorgh-Tehrāni, M. M. (1982). Al-Dhariyyah elā Tasānif al-Shi’a. Vol. 8, Beirut: Al-Azwā .
- Anousheh, H. (2006). " Jonun Kashmiri ". the Encyclopedia of Persian Literature, Tehran: Daneshnameh, Vol. 4, p. 88.
- Bergel. U. A. (1983). Persian Literature Based on Story Authoring (Vols. 1 & 2). Trans. Yahyā Ariānpour, Sirus Izadi, & Karim Keshāvarz, Written by Ahmad Monzavi, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.
- Jāberi Ansāri, M. H. Kh. (1969). The History of Isfahan and Ray and the Whole World. Tehran: Hossein Emādzādeh.
- Javāherkalām, A. (1968). History of Tehran. Commented by Mohammad Qazvini, 2nd ed. Tehran: Manouchehri Library.
- Jihādi, A., & Khārazmi, H. R. (2021). "Textology of Kashmiri Arjmandi’s Delgoshānāmeh" Poetry Study Magazine (Boustān Adab) of Shiraz University, 13(3) (Seq. 49), pp. 105-132.
- Haqiqat, A. (1997). Historical and Geographical Culture of Iranian Cities. 1st ed. Tehran: Koumesh.
- Heyrat-Akbarābādi, Q. (1740). Tazkirah Maqālāt al-Sho’arā. Lithography, corrected by Nisār Ahmad Fārooqi, Bina.
- Khadivjam, H. (1992). History of Mas’oudi's Biography. Mas’oud Mirzā Zil al-Sultān, Vol. 3, Tehran: Asātir.
- Khatib Baghdādi, Ahmed bin Ali (1349 A.H./1931 A.D.). History of Baghdād. Vol. 2, corrected by Mohammad Sa’eed al-Orfi, Egypt: Sa’ādat Press.
- Khalil Banārsi Azimābādi, A. I. Kh. (2006). Ibrāhim's Pages. Corrected by Mir Hāshem Mohaddith, Tehran: Anjoman Asar va mafakher farhangi.
- Derāyati, M. (2011). Catalogers of Iranian Manuscripts (Fankhā). Vol. 13 (Hasanāt - al-Kholafā), Tehran: Organization of Documents and National Library of the Islamic Republic of Iran.
- Donbali, A.(Maftoon). (1963). Dārā Picture Gallery. Vol. 1, written by Abdul Rasool. Khayyāmpour, Tabriz: Azarbaijan Printing Company.
- Rāshed Mohassel, M. R. (2010). Descriptive Nomenclature of Persian Religious Poetries. Tehran: Behnashr & Isfahan: Ghā’emieh Computer Research Center.
- Rāshidi, S. H. (1983). Tazkira of Poets of Kashmir. 1st part, publisher: Professor Mohammad Monawwar Iqbāl, Pakistan Academy, 2nd ed.
- Rāy Lakhanvi, Ā. (1396 A.H./1977 A.D.). Tazkira Riyaz al-Ārefin. 1st part, No. 7, correction and introduction by Hesāmuddin Rāshedi, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Rastegār, R., Zarqāni, M., & Yāhaqi, M. J. (2021). "The Evolution of Mukhtār's Narrative from Historical Sources to Poetic Epics". Doctoral dissertation, Faculty of Literature, Ferdowsi University of Mashhad.
- Razmju, H. (2012). The Realm of Iranian Epic Literature. Vol. 2, Tehran: Publications of Research Institute of Humanities and Cultural Studies, Mashhad: Sokhangostar.
- Rezāzādeh Langroudi, R. (1993). "Āzād Belgerāmi". Encyclopedia of the Islamic world, Tehran: Islamic Encyclopedia Foundation, Vol. 1, p. 317.
- Rafi’i Mehrābādi, A. (1973). National Works of Isfahan. Tehran: Association of National Works.
- Sāmi, Sh. (1927). Qāmus al-A’lām: History and Geography. Vol. 1, Istanbul: Mehrān.
- Salāmat Āzar, R, Novin, H., & Salāhi, A. (2019). "Study of Quranic Intertextuality in Delgoshānāmeh Manuscript". Literary-Qur'anic Researches, 8(2), pp. 117-146.
- Salāmat Āzar, R. Novin, H., & Salāhi, A. (2021 A). "Stylistics of Delgoshānāmeh Manuscript". Scientific Journal of Stylistics of Persian Poetry and Prose (Bahār Adab), Series. 14, Seq. 61, pp. 1-17.
- Salāmat Āzar, R. (2021 B). "A Review of the Music of Āzād's Sāqināmehs (Manuscript)". Rokhsār-e Zabān (Linguistic and Literary Criticism), 5(18), pp. 112-132.
- Al-Sam’āni, A. (1397 A.H./1977 A.D.). Al-Ansāb. Corrected by Abd al-Rahmān bin Yahyā, India: Majlis Press, Al-Othmāniyah Encyclopedia.
- Sāberi-Tehrāni, H. (2018). Tirān from the Distant Past to Today. Vol. 2, Isfahan: Yektā.
- Safā, Z. (1954). Epic Writing in Iran from the ancient Historical Period to the 14th Century. Tehran: Amir- Kabir.
- Seydi-Tehrāni, A. (1985). Diwān. Corrected by Mohammad Qahramān, Tehran: Ettelā’āt.
- Tāheri-Barzaki, M., & Bāghmirāni, M. (2011). "Abu Tālib Esfahāni, a Pioneer in the Creation of Epic Verses of Hamleh-ie Heidari ". Research Paper on Epic Literature, 8(14), pp. 127-142.
- Abbas, H. (2005). Life and Works of Mir Gholām Ali Āzād Belgerāmi. Tehran: Endowment Foundation of Dr. Mahmoud Afshār.
- Ali Khān (Ārezo), S. (2004). Tazkira Majma’ al-Nafāyis (Vol. 1). Corrected by Zaib al-Nisā Ali Khān, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Ghaffāri, N. (2018). "A glance at the Mukhtārnāmehs of Persian Literature Poems". In the Journal of Sustainability Literature of Shahid Bāhonar University of Kerman, 11(20), Spring and Summer, pp. 103-124.
- Fotouhi-Roudma’jani, M. (2011). Stylistics, Theories, Approaches, and Methods. Tehran: Sokhan.
- Qā’emi, F. (2022). "The Textual Analysis of the Manuscript of Bāzel's Hamle-ie Heidari and Its various Supplementary Versions (Explanation of the Genre of Hamle Writing Based on the Genre Approach)". Research Paper of Epic Literature, 18(2), Seq. 34, pp. 323-287.
- Kāshefi-Khānsāri, A. (2003). Hamle Writing and Hamle Reading. Tehran: Hawwā .
- Kasravi, A. (1956). The Names of the Cities and Counties of Iran. Tehran: Sharq Press Institute.
- Gholchin Ma'āni, A. (1980). Tazkirah Peymāneh. Mashhad: Mashhad University Press.
- Gholchin Ma'āni, A. (1987): The History of Persian Tazkirahs (Vol. 2). Mashhad: Sanāni Library.
- Māhoozi, M. (2007). "Reflection of Indian Historical Customs in Contemporary Iranian History and Literature". Journal of epic Literature (Culture and Literature), No. 7, pp. 11-27.
- Māforoukhi-Isfahāni, M.(1949). Mahāsen al-Isfahān. Trans. Hossein Āvi and Abbās Iqbāl Āshtiāni, Isfahan: Isfahan Municipal Cultural and Recreational Organization.
- Mahmoud Mirzā Qājār (1967). Safina al-Mahmoud (Vol. 2). Corrected by Dr. Khayyāmpour, Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran, No. 8.
- Mustowfi-Qazvini, H. (1983). Nazhat al-Qulub (3rd Article). Attempted and corrected by Guy Listrange, Tehran: Donyāy-e Ketāb.
- Ma’soum-Shirāzi (Ma’soum Alishāh), M. (1938). Tarāiq al-Haqāyiq. Tehran: Sanāyi.
- Monzavi, A. (1969). List of Persian Manuscripts. Tehran: Regional Cultural Institute.
- Mousavi-Garmāroudi, A. [selection, introduction, description of words] (2011). "Behgozin Alināmeh: The Oldest Persian Shiite Poem Composed by Rabi’". Tehran: Mirase Makhtub.
- Mirsharifi, S. A (1990). "Abu-Makhnaf and the Story of His Death", No. 2 Tehran: Aine-ie Pajuhesh.
- Naqsh Ali (2014). Tazkira of the Garden of Meanings. Corrected by M. Mohaddith & Y. Bābāpour, Tehran: Manshur Samir.
- Nawwāb-Shirāzi (Besmel), A. A. (1995). Tazkira Delgoshā. Corrected and annotated by Mansour Rastegār Fasāyi, Shiraz: Navid Shiraz.
- Nourbakhsh, M. (2011). Tehran According to History. Tehran: ‘Elm.
- Nowshāhi, S. A. (1983). List of Persian Manuscripts of the National Museum of Pakistan. Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Hindi, B. D. (1974). Indian Ship. India: Seyyed Shāh Mohammad Atā al-Rahmān Kākuy.
- Honarfar, L. (1997). Getting to Know the Historical City of Isfahan. Isfahan: Golha.
- Yāqut Hamvi, Yāqut bin Abdollāh (1995-6). Ma’gam al-Baladān. Vol. 7, 2nd ed. Beirut: Dār Sāder.
English Bibliography:
- Maulavi Abdul Moqtadir Khan Saheb. (1912). Catalogue of The Arabic and Persian Manuscripts, The Oriental Public Library at Bankipore. Vol 3. Calcutta: The Bengal Secretariat Book Depot.
- Rieu, Charles. (1881). Catalogue of The Persian manuscripts in The British Museum. Vol 2. London: British Museum
- آزاد کشمیری (قرن۱2ق.): نسخه خطّی تکمله حمله حیدری، کاتب: م‍ظف‍ر بن ف‍خ‍را ک‍ازرون‍ی، تهران : کتابخانه ملی.
- آزاد کشمیری (قرن۱2ق.): نسخه خطّی تکمله دلگشانامه، شماره 18791، تهران : کتابخانه ملی.
- ابن خردادبه، عبیدالله (1370). المسالک والممالک. ترجمۀ حسین قره‌چانلو. از روی متن تصحیح شدۀ دخویه. تهران: مترجم.
- اته، هرمان (1337). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه رضازادۀ شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- احمد، ظهورالدین. (1374). نقد شعر فارسی در پاکستان و هند. ردیف 148. اسلام آباد: مرکز تحقیقا ت فارسی ایران و پاکستان.
- اختر هوگلی، قاضی محمّدصادق خان. (1392). تذکره آفتاب عالمتاب (ج.1). تصحیح مرضیه بیگ‌وردی. تهران: سفیراردهال.
- اصفهانی، ابونعیم (1921.م). ذکر اخبار اصفهان. لیدن: مطبعه بریل.
- اکرام، سیّد محمّد اکرم. (1387). آثارالشعرا (فرهنگ شعرای فارسی‌گوی شبه‌قارّه). اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- آقا بزررگ طهرانی، محمّدمحسن (1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه. ج8، بیروت: الاضواء.
- انوشه، حسن. (1375). «جنون کشمیری». در دانش¬نامه ادب فارسی. تهران: دانشنامه. ج.4. ص887.
- برگل. یو.ا .(1362). ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری. (ج.1 و 2). ترجمه یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز. تحریر احمد منزوی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- جابری انصاری، میرزا حسن خان (1348 ). تاریخ اصفهان و ری و همه جهان. تهران: حسین عمادزاده.
- جواهرکلام، عبدالعزیز( 1357).تاریخ طهران. تقریظ محمّد قزوینی. چاپ دوم. تهران: کتابخانه منوچهری.
- جهادی، امیر و خوارزمی، حمیدرضا. (1400). «متن‌شناسی دلگشانامۀ ارجمند کشمیری». در مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. 13 (3) (پیاپی 49). صص 105-132 .
- حقیقت، عبدالرّفیع (1376). فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستان‌های ایران. چاپ اوّل.تهران: کومش.
- حیرت اکبرآبادی، قیام‌الدّین. (1153ق.). تذکره مقالات‌الشّعرا. چاپ سنگی. تصحیح نثاراحمد فاروقی. بی‌نا.
- خدیوجم، حسین (1368). تاریخ سرگذشت مسعودی. مسعودمیرزا ظلّ‌السّلطان. 3جلد. تهران: اساطیر.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی (1349ق/1931م). تاریخ بغداد. جلد دوّم. تصحیح محمد سعید العرفی. مصر: مطبعه سعادت.
- خلیل بنارسی عظیم‌آبادی، علی ابراهیم خان. (1385). صحف ابراهیم. تصحیح میرهاشم محدّث. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- درايتي، مصطفى (1391). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، جلد سیزدهم (حسنات - الخلفاء)، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران.
- دنبلی، عبدالرزاق (مفتون). (1342). نگارستان دارا. (ج.1). به نگارش عبدالرّسول خیام‌پور. تبریز: چاپخانۀ شرکت چاپ کتاب آذربایجان.
- راشد محصل، محمّدرضا. (1389). نام‌شناخت توصیفی منظومه‌های دینی فارسی. تهران: انتشارات به‌نشر. مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان.
- راشدی، سیّدحسام‌الدّین. (1983). تذکره شعرای کشمیر. بخش اوّل. ناشر: پروفسور محمّد منوّر اقبال آکادمی پاکستان. ویراست دوّم.
- رای لکهنوی، آفتاب. (1396ه./1977م.). تذکره ریاض‌العارفین. بخش اوّل. شماره 7. تصحیح و مقدمه حسام‌الدین راشدی. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- رستگار، رویا؛ زرقانی، مهدی؛ یاحقّی، محمّدجعفر. (1400). «سیر تطوّر روایت مختار از منابع تاریخی تا حماسه‌های منظوم». رسالۀ دکتری. دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.
- رزمجو، حسین (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران، 2ج، تهران: انتشارات پژوهش-گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مشهد: سخن‌گستر.
- رضازاده لنگرودی، رضا. (1375). «آزاد بلگرامی». در دانشنامة جهان اسلام. تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی. ج.1. ص317.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1352). آثار ملّی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملّی.
- سامی، شمس‌الدّین. (1306). قاموس‌الاعلام، تاریخ. جغرافیا. (ج.1). استانبول: مهران.
- سلامت آذر،رحیم؛ نوین، حسین؛ صلاحی، عسکر. (1399). «بررسی بینامتنیت قرآنی در نسخة خطّی دلگشانامه». در پژوهش‌های ادبی- قرآنی. 8 (2). صص146-117.
- سلامت آذر،رحیم؛ نوین، حسین؛ صلاحی، عسکر. (1400الف). «سبک‌شناسی نسخۀ خطّی دلگشانامه». در نشریۀ علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب).دوره 14 (پیاپی (61). صص17-1
- سلامت آذر، رحیم. (1400ب). «بررسی موسیقی ساقی‌نامه‌های آزاد (نسخۀ خطّی)». رخسار زبان (نقد زبانی و ادبی). 5 (18). صص 132-112 .
- السمعانی، عبدالکریم بن محمّد بن منصور التمیمی (1397ق/1977م). الانساب. تصحیح عبدالرّحمان بن یحیی. هند: مطبعه مجلس. دایره‌المعارف العثمانیه.
- صابری تهرانی، حسین (1390). تیران از گذشته‌های دور تا امروز. جلد دوّم. اصفهان: یکتا.
- صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم. تهران: امیرکبیر.
- صیدی طهرانی، علی (1364). دیوان. تصحیح محمّد قهرمان. تهران: اطلاعات.
- طاهری برزکی، مرتضی؛ باغ‌میرانی، محسن (1391). «ابوطالب اصفهانی، پیشگام در پیدایش منظومه‌های حماسی حمله حیدری». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. 8 (14). صص 142-127.
- عبّاس، حسن. (1384). احوال و آثار میرغلامعلی آزاد بلگرامی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- علی‌خان (آرزو)، سراج‌الدّین. (1383). تذکره مجمع‌النّفایس، (ج.1). تصحیح زیب‌النّسا علی‌خان. اسلام‌آباد: مرکزتحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- غفّاری، نازنین (1398). « نگاهی به مختارنامه‌های منظوم ادب فارسی». در نشریه ادب پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. 11 (20). بهار و تابستان. صص 124-103.
- فتوحی رودمعجنی، محمود. (1390). سبک‌شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. تهران: سخن.
- قائمی، فرزاد (1401). «تحلیل متن‌شناختی نسخ خطّی حمله حیدری باذل و انواع تکمله‌های آن (و تبیین گونۀ حمله‌سرایی بر مینای روی‌کرد انواع)». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی. 18 (2). پیاپی 34. صص 323-287.
- کاشفی خوانساری، علی (1385). حمله‌سرایی و حمله‌خوانی. تهران: حوّا.
- کسروی، احمد (1335). نام‌های شهرها و دیه‌های ایران. تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
- گلچین معانی، احمد (1359): تذکره پیمانه. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
- گلچین معانی، احمد (1363): تاریخ تذکره‌های فارسی (ج.2). مشهد: کتابخانه سنانی.
- ماحوزی، مهدی (1387). «بازتاب آداب و رسوم تاریخی هند در تاریخ و ادب معاصر ایران». پژوهش‌نامۀ ادب حماسی (فرهنگ و ادب سابق). ش7. صص 27-11.
- مافروخی اصفهانی، مفضّل بن سعد (1328). محاسن‌الاصفهان. ترجمۀ حسین آوی و عبّاس اقبال آشتیانی. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
- محمودمیرزا قاجار (1346). سفینه‌المحمود. (ج.2). تصحیح دکتر خیام‌پور. تبریز: انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، شماره8.
- مستوفی قزوینی، حمدالله (1362). نزهةالقلوب (مقاله سوم). به اهتمام و تصحیح گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
- معصوم شیرازی (معصوم علیشاه)، محمد (1318). طرائق‌الحقایق. تهران: سنایی
- منزوی، احمد (1348). فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه‌ای.
- موسوی گرمارودی، علی [گزینش، مقدمه، شرح لغات]، (1391). به‌گزین علی‌نامه: کهن‌ترین منظومه شیعی فارسی، سروده ربیع، تهران» میراث مکتوب.
- میرشریفی، سیدعلی (1369). «ابومخنف و سرگذشت مقتل وی»، آینه پژوهش (تهران)، ش۲.
- نقش‌علی(1394). تذکره باغ معانی. تصحیح میرهاشم محدّث و یوسف‌بیگ باباپور. تهران: منشورسمیر.
- نواب شیرازی (بسمل)، علی‌اکبر (1371). تذکره دلگشا. تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی. شیراز: نشر نوید شیراز.
- نوربخش، مسعود (1381). تهران به روایت تاریخ. تهران: نشر علم.
- نوشاهی، سیّدعارف (1362). فهرست نسخه‌های خطّی فارسی موزۀ ملّی پاکستان. اسلام آباد: مرکز تحقیقا ت فارسی ایران و پاکستان.
- هندی، بهگوان داس(1353). سفینۀ هندی. هند: سیّد شاه محمّد عطاء‌الرّحمان کاکوی.
- هنرفر، لطف اله (1376). آشنایی با شهر تاریخی اصفهان. اصفهان: نشر گل‌ها.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدا لله (1995-6). معجم‌البلدان. 7ج. چاپ دوم. بیروت: دار صادر.
- Maulavi Abdul Moqtadir Khan Saheb. (1912). Catalogue of The Arabic and Persian Manuscripts In The Oriental Public Library At Bankipore. Vol 3. Calcutta: The Bengal Secrerariat Book Depot.
- Rieu, Charles. (1881). Catalogue of The Persian manuscripts in The British Museum. Vol 2. London: British museum.
Persian Bibliography:
- Āzād Kashmiri (12th century A.H.). Manuscript of the Supplementary Version of Hamleh-ie Heidari. Author: Muzaffar bin Fakhrā Kāzerouni, Tehran: National Library.
- Āzād Kashmiri (12th century A.H.). Manuscript of the Supplementary Version of Delgoshānāmeh. No. 18791, Tehran: National Library.
- Ibn Khordādbeh, O. (1991). Al-Masālek va al-Mamālek. Trans. H. Qarachānlu from the corrected text of Dakhooyeh, Tehran: Motarjem.
- Ete, H. (1968). History of Persian Literature. Trans. Rezāzādeh Shafaq, Tehran: Book Translation and Publishing Company.
- Ahmad, Z. (1995). Criticism of Persian Poetry in Pakistan and India. Row 148, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Akhtar Hugoly, Qāzi, M. S. Kh. (2012). Tazkira Āftāb Ālamtāb. Vol. 1, corrected by Marzieh Bigvardi, Tehran: Safir Ardahāl.
- Isfahāni, A.(1921). Mentioning Isfahan News. Leiden: Brill Press.
- Ekrām, S. M. A. (2008). Āthār al-Sho’arā (Culture of Farsi-Speaking Poets of the Subcontinent). Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Āqā Bozorgh-Tehrāni, M. M. (1982). Al-Dhariyyah elā Tasānif al-Shi’a. Vol. 8, Beirut: Al-Azwā .
- Anousheh, H. (2006). " Jonun Kashmiri ". the Encyclopedia of Persian Literature, Tehran: Daneshnameh, Vol. 4, p. 88.
- Bergel. U. A. (1983). Persian Literature Based on Story Authoring (Vols. 1 & 2). Trans. Yahyā Ariānpour, Sirus Izadi, & Karim Keshāvarz, Written by Ahmad Monzavi, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.
- Jāberi Ansāri, M. H. Kh. (1969). The History of Isfahan and Ray and the Whole World. Tehran: Hossein Emādzādeh.
- Javāherkalām, A. (1968). History of Tehran. Commented by Mohammad Qazvini, 2nd ed. Tehran: Manouchehri Library.
- Jihādi, A., & Khārazmi, H. R. (2021). "Textology of Kashmiri Arjmandi’s Delgoshānāmeh" Poetry Study Magazine (Boustān Adab) of Shiraz University, 13(3) (Seq. 49), pp. 105-132.
- Haqiqat, A. (1997). Historical and Geographical Culture of Iranian Cities. 1st ed. Tehran: Koumesh.
- Heyrat-Akbarābādi, Q. (1740). Tazkirah Maqālāt al-Sho’arā. Lithography, corrected by Nisār Ahmad Fārooqi, Bina.
- Khadivjam, H. (1992). History of Mas’oudi's Biography. Mas’oud Mirzā Zil al-Sultān, Vol. 3, Tehran: Asātir.
- Khatib Baghdādi, Ahmed bin Ali (1349 A.H./1931 A.D.). History of Baghdād. Vol. 2, corrected by Mohammad Sa’eed al-Orfi, Egypt: Sa’ādat Press.
- Khalil Banārsi Azimābādi, A. I. Kh. (2006). Ibrāhim's Pages. Corrected by Mir Hāshem Mohaddith, Tehran: Anjoman Asar va mafakher farhangi.
- Derāyati, M. (2011). Catalogers of Iranian Manuscripts (Fankhā). Vol. 13 (Hasanāt - al-Kholafā), Tehran: Organization of Documents and National Library of the Islamic Republic of Iran.
- Donbali, A.(Maftoon). (1963). Dārā Picture Gallery. Vol. 1, written by Abdul Rasool. Khayyāmpour, Tabriz: Azarbaijan Printing Company.
- Rāshed Mohassel, M. R. (2010). Descriptive Nomenclature of Persian Religious Poetries. Tehran: Behnashr & Isfahan: Ghā’emieh Computer Research Center.
- Rāshidi, S. H. (1983). Tazkira of Poets of Kashmir. 1st part, publisher: Professor Mohammad Monawwar Iqbāl, Pakistan Academy, 2nd ed.
- Rāy Lakhanvi, Ā. (1396 A.H./1977 A.D.). Tazkira Riyaz al-Ārefin. 1st part, No. 7, correction and introduction by Hesāmuddin Rāshedi, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Rastegār, R., Zarqāni, M., & Yāhaqi, M. J. (2021). "The Evolution of Mukhtār's Narrative from Historical Sources to Poetic Epics". Doctoral dissertation, Faculty of Literature, Ferdowsi University of Mashhad.
- Razmju, H. (2012). The Realm of Iranian Epic Literature. Vol. 2, Tehran: Publications of Research Institute of Humanities and Cultural Studies, Mashhad: Sokhangostar.
- Rezāzādeh Langroudi, R. (1993). "Āzād Belgerāmi". Encyclopedia of the Islamic world, Tehran: Islamic Encyclopedia Foundation, Vol. 1, p. 317.
- Rafi’i Mehrābādi, A. (1973). National Works of Isfahan. Tehran: Association of National Works.
- Sāmi, Sh. (1927). Qāmus al-A’lām: History and Geography. Vol. 1, Istanbul: Mehrān.
- Salāmat Āzar, R, Novin, H., & Salāhi, A. (2019). "Study of Quranic Intertextuality in Delgoshānāmeh Manuscript". Literary-Qur'anic Researches, 8(2), pp. 117-146.
- Salāmat Āzar, R. Novin, H., & Salāhi, A. (2021 A). "Stylistics of Delgoshānāmeh Manuscript". Scientific Journal of Stylistics of Persian Poetry and Prose (Bahār Adab), Series. 14, Seq. 61, pp. 1-17.
- Salāmat Āzar, R. (2021 B). "A Review of the Music of Āzād's Sāqināmehs (Manuscript)". Rokhsār-e Zabān (Linguistic and Literary Criticism), 5(18), pp. 112-132.
- Al-Sam’āni, A. (1397 A.H./1977 A.D.). Al-Ansāb. Corrected by Abd al-Rahmān bin Yahyā, India: Majlis Press, Al-Othmāniyah Encyclopedia.
- Sāberi-Tehrāni, H. (2018). Tirān from the Distant Past to Today. Vol. 2, Isfahan: Yektā.
- Safā, Z. (1954). Epic Writing in Iran from the ancient Historical Period to the 14th Century. Tehran: Amir- Kabir.
- Seydi-Tehrāni, A. (1985). Diwān. Corrected by Mohammad Qahramān, Tehran: Ettelā’āt.
- Tāheri-Barzaki, M., & Bāghmirāni, M. (2011). "Abu Tālib Esfahāni, a Pioneer in the Creation of Epic Verses of Hamleh-ie Heidari ". Research Paper on Epic Literature, 8(14), pp. 127-142.
- Abbas, H. (2005). Life and Works of Mir Gholām Ali Āzād Belgerāmi. Tehran: Endowment Foundation of Dr. Mahmoud Afshār.
- Ali Khān (Ārezo), S. (2004). Tazkira Majma’ al-Nafāyis (Vol. 1). Corrected by Zaib al-Nisā Ali Khān, Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Ghaffāri, N. (2018). "A glance at the Mukhtārnāmehs of Persian Literature Poems". In the Journal of Sustainability Literature of Shahid Bāhonar University of Kerman, 11(20), Spring and Summer, pp. 103-124.
- Fotouhi-Roudma’jani, M. (2011). Stylistics, Theories, Approaches, and Methods. Tehran: Sokhan.
- Qā’emi, F. (2022). "The Textual Analysis of the Manuscript of Bāzel's Hamle-ie Heidari and Its various Supplementary Versions (Explanation of the Genre of Hamle Writing Based on the Genre Approach)". Research Paper of Epic Literature, 18(2), Seq. 34, pp. 323-287.
- Kāshefi-Khānsāri, A. (2003). Hamle Writing and Hamle Reading. Tehran: Hawwā .
- Kasravi, A. (1956). The Names of the Cities and Counties of Iran. Tehran: Sharq Press Institute.
- Gholchin Ma'āni, A. (1980). Tazkirah Peymāneh. Mashhad: Mashhad University Press.
- Gholchin Ma'āni, A. (1987): The History of Persian Tazkirahs (Vol. 2). Mashhad: Sanāni Library.
- Māhoozi, M. (2007). "Reflection of Indian Historical Customs in Contemporary Iranian History and Literature". Journal of epic Literature (Culture and Literature), No. 7, pp. 11-27.
- Māforoukhi-Isfahāni, M.(1949). Mahāsen al-Isfahān. Trans. Hossein Āvi and Abbās Iqbāl Āshtiāni, Isfahan: Isfahan Municipal Cultural and Recreational Organization.
- Mahmoud Mirzā Qājār (1967). Safina al-Mahmoud (Vol. 2). Corrected by Dr. Khayyāmpour, Tabriz: Publications of the Institute of History and Culture of Iran, No. 8.
- Mustowfi-Qazvini, H. (1983). Nazhat al-Qulub (3rd Article). Attempted and corrected by Guy Listrange, Tehran: Donyāy-e Ketāb.
- Ma’soum-Shirāzi (Ma’soum Alishāh), M. (1938). Tarāiq al-Haqāyiq. Tehran: Sanāyi.
- Monzavi, A. (1969). List of Persian Manuscripts. Tehran: Regional Cultural Institute.
- Mousavi-Garmāroudi, A. [selection, introduction, description of words] (2011). "Behgozin Alināmeh: The Oldest Persian Shiite Poem Composed by Rabi’". Tehran: Mirase Makhtub.
- Mirsharifi, S. A (1990). "Abu-Makhnaf and the Story of His Death", No. 2 Tehran: Aine-ie Pajuhesh.
- Naqsh Ali (2014). Tazkira of the Garden of Meanings. Corrected by M. Mohaddith & Y. Bābāpour, Tehran: Manshur Samir.
- Nawwāb-Shirāzi (Besmel), A. A. (1995). Tazkira Delgoshā. Corrected and annotated by Mansour Rastegār Fasāyi, Shiraz: Navid Shiraz.
- Nourbakhsh, M. (2011). Tehran According to History. Tehran: ‘Elm.
- Nowshāhi, S. A. (1983). List of Persian Manuscripts of the National Museum of Pakistan. Islāmābād: Persian Research Center of Iran and Pakistan.
- Hindi, B. D. (1974). Indian Ship. India: Seyyed Shāh Mohammad Atā al-Rahmān Kākuy.
- Honarfar, L. (1997). Getting to Know the Historical City of Isfahan. Isfahan: Golha.
- Yāqut Hamvi, Yāqut bin Abdollāh (1995-6). Ma’gam al-Baladān. Vol. 7, 2nd ed. Beirut: Dār Sāder.
English Bibliography:
- Maulavi Abdul Moqtadir Khan Saheb. (1912). Catalogue of The Arabic and Persian Manuscripts, The Oriental Public Library at Bankipore. Vol 3. Calcutta: The Bengal Secretariat Book Depot.
- Rieu, Charles. (1881). Catalogue of The Persian manuscripts in The British Museum. Vol 2. London: British Museum
