ارزيابي و تحليل کارايي معادلات نفوذپذيري تحت تأثير اقدامات احيايي در حوضه زوجي گنبد همدان

الموضوعات : Watershed management and water extraction

سعیدرضا مؤذنی نقندر ¹ , علی سلاجقه ² , شهرام خلیقی سیکارودی ³ , علي گل‌کاريان ⁴

1 - دانشجوي دکتري گروه احياي مناطق خشک و کوهستاني، دانشکده منابع طبيعي، دانشگاه تهران، ايران.
2 - استاد گروه احياي مناطق خشک و کوهستاني، دانشکده منابع طبيعي، دانشگاه تهران، ايران.
3 - دانشيار گروه احياي مناطق خشک و کوهستاني، دانشکده منابع طبيعي، دانشگاه تهران، ايران.
4 - دانشيار گروه مرتع و آبخيزداري، دانشکده منابع طبيعي و محيط زيست، دانشگاه فردوسي، مشهد، ايران.

تاريخ الإرسال : 19 الأحد , رجب, 1446 تاريخ التأكيد : 23 الإثنين , ربيع الأول, 1447 تاريخ الإصدار : 19 الإثنين , جمادى الأولى, 1447

الکلمات المفتاحية: حوضه زوجي, سرعت نفوذ لحظه‌اي, مدل‌هاي نفوذ, مديريت منابع آب, نفوذ تجمعي,

ملخص المقالة :

زمينه و هدف: مدل‌سازي نفوذ تجمعي و سرعت نفوذ لحظه‌اي آب در خاک به‌عنوان يکي از ابزارهاي کليدي در مديريت منابع آب و طراحي پروژه‌هاي آبخيزداري، به‌ويژه در مناطق خشک و نيمه‌خشک، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. در اين مناطق، محدوديت منابع آبي و فرسايش خاک از چالش‌هاي اصلي مديريت پايدار منابع طبيعي به شمار مي‌رود. اين مطالعه با هدف ارزيابي عملکرد مدل‌هاي نفوذ هورتون، کوستياکوف، کوستياکوف-لوئيس، فيليپ و SCS در شبيه‌سازي فرآيند نفوذ تجمعي و سرعت نفوذ لحظه‌اي آب در دو حوضه احيا شده و شاهد در منطقه گنبد همدان انجام شده است.

روش پژوهش: داده‌هاي آزمايشي از طريق روش استوانه مضاعف از دامنه‌هاي شمالي و جنوبي دو حوضه احيا شده و شاهد جمع‌آوري شدند. نمونه‌برداري در بازه زماني بيش از 10 روز پس از آخرين بارندگي صورت گرفت تا اثرات رطوبت اوليه پيشين از بين برود. به‌منظور ارزيابي مدل‌ها، معيارهاي آماري شامل ضريب تعيين (R²)، جذر ميانگين مربعات خطا (RMSE)، ميانگين قدرمطلق خطا (MAE) و ضريب نش-ساتکليف (NSE) مورد استفاده قرار گرفتند. شبيه‌سازي‌ها در بازه زماني 120 دقيقه انجام شد و داده‌هاي به‌دست‌آمده براي هر دامنه با مدل‌هاي نفوذ مقايسه شدند.

يافته‌ها: نتايج نشان داد که مدل‌هاي هورتون و SCS به دليل انعطاف‌پذيري و تطابق بالا با داده‌هاي مشاهداتي، عملکرد بهتري نسبت به ساير مدل‌ها داشتند. در دامنه شمالي حوضه احيا شده، بيشترين نفوذ تجمعي با مقدار 55/108 ميلي‌متر ثبت شد. مدل هورتون و SCS با مقادير 73/108و 58/107 ميلي‌متر تطابق بالايي با داده‌هاي مشاهداتي داشتند. در دامنه جنوبي حوضه احيا شده مقدار مشاهداتي نفوذ تجمعي 33/65 ميلي‌متر ثبت شد و مدل‌هاي هورتون و SCS بهترين تطابق را نشان دادند. در حوضه شاهد، دامنه شمالي نفوذ تجمعي مشاهداتي برابر با 66/50 ميلي‌متر داشت و مدل‌هاي هورتون (97/50 ميلي‌متر) و SCS (35/52 ميلي‌متر) نزديک‌ترين پيش‌بيني‌ها را ارائه کردند. کمترين نفوذ تجمعي در دامنه جنوبي حوضه شاهد با مقدار مشاهداتي 11/32 ميلي‌متر به‌دست آمد.

تحليل سرعت نفوذ لحظه‌اي نيز نتايج مشابهي ارائه داد. در دامنه شمالي حوضه احيا شده، سرعت نفوذ از 33/293ميلي‌متر بر ساعت در دقيقه اول به 33/35 ميلي‌متر بر ساعت در دقيقه 120 کاهش يافت. مدل‌هاي هورتون و SCS در اين دامنه بهترين عملکرد را داشتند. دامنه‌هاي جنوبي هر دو حوضه سرعت نفوذ لحظه‌اي کمتري نسبت به دامنه‌هاي شمالي داشتند که اين امر به شرايط ميکروکليمايي و ظرفيت نگهداري رطوبت مرتبط است.

نتيجه‌گيري: اين پژوهش نشان داد که اقدامات احيايي نظير تقويت پوشش گياهي و مديريت چراي دام، تأثير به‌سزايي در افزايش ظرفيت نفوذپذيري خاک داشته‌اند. حوضه احيا شده، به‌ويژه دامنه شمالي آن، نفوذ تجمعي و سرعت نفوذ لحظه‌اي بيشتري نسبت به حوضه شاهد ثبت کرد. از سوي ديگر، نتايج نشان داد که مدل‌هاي هورتون و SCS به دليل انعطاف‌پذيري و دقت بالا در شبيه‌سازي نفوذ تجمعي و سرعت نفوذ لحظه‌اي، مناسب‌ترين مدل‌ها براي اين شرايط بودند. پيشنهاد مي‌شود در مطالعات آينده، اثر تغييرات فصلي، ويژگي‌هاي فيزيکي و شيميايي خاک و تأثيرات اقليمي بر عملکرد مدل‌هاي نفوذ مورد بررسي قرار گيرد.

المصادر:

Alizadeh, A. (2014). Water, Soil, and Plant Relationship. Ferdowsi University Press, 722 pages. [In Persia].
ASTM (2003) D3385–03 standard test method for infiltration rate of soils in field using double-ring infiltrometer. Annual Book of ASTM Standards 04.08. ASTM, West Conshohocken, Penn
Barani, GH. A. Khanjani, M.J. Skafi, M. (2000). Recalibration of infiltration equation US Soil Protection Organization by least squares method. Agriculture, 2(1): 43-50. [In Persia].
Barkhordari, J. Nikkami, D. Samadi, M. Tabatabaeizadeh, M. (2015). Suitability of different rainfall erosivity indices in cold, dry climate of central Iran, a case study in Nir rangeland research station–Yazd Province Watershed Engineering and Management, 7(2), 136-144. [In Persia]
Bouwer, H. (1986). Intake rate: cylinder infiltrometer. Methods of Soil Analysis: Part 1 Physical and Mineralogical Methods, 5, 825-844.
Cahoon, Joel. "Kostiakov infiltration parameters from kinematic wave model." Journal of irrigation and drainage engineering 124.2 (1998): 127-130.
Fakhernikche, A., Vafakhah, M., & Sadeghi, S.H. (2014). Evaluation of the performance of various cumulative infiltration models in different land use types and soil textures using a rain simulator. Soil and Water Science Journal, 24(1), 183-193. [In Persia].
Fazelpour Aghdaei, M., Malekinejad, H., Ekhtesasi, M., & Barkhordari, J. (2016). Efficiency of infiltration equations and analysis of surface permeability in flood spreading areas of Yazd province. Watershed Engineering and Management Journal, 8(3), 264-274. [In Persia].
Furman, A., Warrick, A. W., Zerihun, D., & Sanchez, C. A. (2006). Modified Kostiakov infiltration function: Accounting for initial and boundary conditions. Journal of irrigation and drainage engineering, 132(6), 587-596.
Goodarzi, L. Akhundali, A.M. and Zarei, H. (2012). Evaluation and determination of coefficients of water infiltration models in the Ashtarinan Plain. Soil and Water Resources Conservation, 1(3), 39-45. [In Persia]
Hoyos, E. M., & Cavalcante, A. L. B. (2015). Sensitivity analysis of one-dimensional infiltration models. EJGA, 20, 4313-4324.
Javadi, A. Zamani, N. (2016). Sensitivity analysis of coefficients of different infiltration equations to changes in soil moisture and water load. National Congress of Irrigation and Drainage of Iran. SID. https://sid.ir/paper/872336/fa. [In Persia]
Kavousi, M. Vatankhah, M. Vafakhah, M. (2013). Evaluation of Some Infiltration Models for Different Land Uses in Kojour Watershed. Journal of Irrigation and Water Engineering. 4(1), 1-13. [In Persia]
Mohammadi, M. H., & Refahi, R. (2004). Estimation of infiltration equation parameters by soil physical characteristic. Iranian Journal of Agricultural Sciences, 36(6), 1391-1398 [In Persia]
Marqasi, M., Hashemi, S. R., Siuki, A. K., Shahidi, A., & Neyshabouri, S. Z. (2023). Simulation model of water infiltration in soil using combination technique. Ain Shams Engineering Journal, 14(11), 102550.
Mousavi Dehmurdi, M., Ghorbani Dashtaki, Sh., & Mashayekhi, P. (2019). Comparison of the performance of some water infiltration models into soil based on data obtained from double-ring infiltrometers and HYDRUS-1D software. Applied Soil Research Journal, 7(2), 182-195. [In Persia]
Poozen, M. T., Chari, M. M. Afrasiab, P. (2020). Evaluation Different Methods of Scaling the Philip Equation . Journal of Water and Soil, 34(1), 27-42. [In Persia]
Rasool, T., Dar, A. Q., & Wani, M. A. (2021). Development of a predictive equation for modelling the infiltration process using gene expression programming. Water Resources Management, 35, 1871-1888.
Sadegh Zadeh, K. S., Shirmohammadi, A., Montas, H. J., & Felton, G. (2007). Evaluation of infiltration models in contaminated landscape. Journal of Environmental Science and Health, Part A, 42(7), 983-988.
Shin, S. S., Park, S. D., Pierson, F. B., & Williams, C. J. (2019). Evaluation of physical erosivity factor for interrill erosion on steep vegetated hillslopes. Journal of Hydrology, 571, 559-572.
Song, W., Jiao, J., Du, P., & Liu, H. (2021). Optimizing the soil conservation service curve number model by accounting for rainfall characteristics: a case study of surface water sources in Beijing. Environmental Monitoring and Assessment, 193, 1-17.
Talebi, A., Pourmohammadi, S., & Rahimian, M.H. (2014). Determining the most suitable permeability equation for watersheds in dry and semi-dry areas (Case study: Maneshad watershed, Yazd province). Soil and Water Science Journal, 24(4), 101-114. [In Persia]
Vaezi, A., Behtari, M., & Foroumdi, M. (2019). Evaluation of water infiltration models in soils with different textures under various initial moisture content levels. Ecohydrology, 6(3), 707-717. [In Persia].
Valiantzas, J. D., Pollalis, E. D., Soulis, K. X., & Londra, P. A. (2009). Modified form of the extended Kostiakov equation including various initial and boundary conditions. Journal of irrigation and drainage engineering, 135(4), 450-458.
Xin, Y., Xie, Y., & Liu, Y. (2019). Effects of residue cover on infiltration process of the black soil under rainfall simulations. Water, 11(12), 2593.
Yang, M., Zhang, Y., & Pan, X. (2020). Improving the Horton infiltration equation by considering soil moisture variation. Journal of Hydrology, 586, 124864.