تحلیل محتوای خطبه 127 نهج‌البلاغه براساس نظریة کنش گفتاری «سرل»
الموضوعات :
1 -
الکلمات المفتاحية: نهج‌البلاغه, نظریه کنش گفتاری جان سرل, تحلیل گفتمان, خوارج, کنش‌های اظهاری.,
ملخص المقالة :
نظریة «کنش گفتاری» یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزة دانش زبانشناسی به‌شمار می‌رود که در آغاز توسط «آستین» مطرح شد و سپس «سرل» با ارائه طبقه‌بندی پنج‌گانه‌ای شامل کنش‌های اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهدی و اعلامی آن را توسعه داد. این نظریه با بررسی زبان به‌عنوان ابزاری برای انجام کنش‌ها، امکان تحلیل دقیق‌تر متون دینی را در بستر اجتماعی- تاریخی فراهم می‌آورد. خطبة 127 نهج‌البلاغه، که در پاسخ به افراط‌گرایی خوارج و بحران‌های سیاسی و اجتماعی دوران امام علی(ع) ایراد شده است، حاوی کنش‌های گفتاری متنوعی است که اهداف ارتباطی و استراتژی‌های بلاغی امام را آشکار می‌سازد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیل محتوا و بافت موقعیتی متن و با بهره‌گیری از روش آماری، خطبة مذکور را براساس نظریة کنش گفتاری سرل مورد بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کنش‌های اظهاری با بیشترین فراوانی به تبیین مواضع امام علی(ع) و پاسخ به شبهات خوارج اختصاص یافته‌اند. کنش‌های ترغیبی در راستای هدایت و نصیحت مخاطبان و کنش‌های عاطفی بازتاب‌دهنده نگرانی و انزجار امام(ع) از افراط‌گرایی خوارج هستند. این تحلیل نشان می‌دهد که خطبة مذکور نه‌تنها یک متن ادبی، بلکه یک گفتمان هدفمند برای اصلاح اجتماعی و مقابله با تفرقه‌افکنی است. نتایج این پژوهش، کاربرد نظریة کنش گفتاری در تحلیل متون دینی را تقویت کرده و افق‌های جدیدی برای فهم استراتژی‌های بلاغی نهج‌البلاغه می‌گشاید
آلام، کر (1382). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمه فرزان سجودی. تهران: قطره.
احمدی‌زاده، علیرضا؛ امینی، علی اکبر؛ منصوری لاریجانی، اسماعیل (1401). تحلیل ساختاری و سبکی نامۀ دهم نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتار جان سرل. زبانشناسی اجتماعی، 5(2)، ص71-80.
البرزی، پرویز (1392). مبانی زبانشناسی متن. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
بشارتی، فاطمه؛ غفوری‌فر، محمد، سالمی، مالک (1400). بررسی و تحلیل سبكشناسی تطبیقی خطبۀ ۲۷ و نامه ۲۸ نهج‌البلاغه (مطالعه موردی لایه نحوی). دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 4(2)، ص69-81.
بشیر، حسن؛ رجبی، محسن؛ تالی طبسی، مرضیه (1399). تحلیل گفتمان آیه تبلیغ در خطبه غدیر به روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام. مطالعات قرآن و حدیث، 13(2)، ص107-128.
بلاذری، احمد (1417ق). جمل من أنساب الأشراف به کوشش محمد حمیدالله. قاهره، ج۳.
بلاوی، رسول؛ ماهوزی، زهرا (1398). کاربست الگوهای تحلیل کنش‌های کلامی امام علی(ع) در نهج‌البلاغه. دانش سیاسی، 15(2)، ص369-388.
حسینی معصوم، محمد؛ رادمرد، عبدالله (1394). تأثیر بافت زمانی- مکانی بر تحلیل کنش گفتار: مقایسه فراوانی انواع کنش‌های گفتار در سوره‌های مکی و مدنی قرآن کریم. جستارهای زبانی، 6(3)، ص65-92.
زودرنج، صدیقه؛ اربطی مقدم، شیرین (1401). واکاوی خطبۀ شقشقیه با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 10(37)، ص115-139.
سجادی، مرضیه سادات (1401). بررسی و تحلیل گفتمان ادبی خطبه چهارم نهج‌البلاغه. پژوهش‌های زبان عربی، 5(3)، ص9-27.
سهرابی، صادق؛ صالح‌نیا، یحیی (1402). بررسی نقش تناصح و تعاون به عنوان پیشران جامعۀ صالح در خطبه 216 نهج‌البلاغه. پژوهش‌های مهدوی، 47(12)، ص125-139.
صفوی، کوروش (1387). درآمدی بر معناشناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
عبدالله‌زاده آراني، رحمت‌الله (1399). تحلیل نگرش امام علی(ع) در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه به دنیا و مواهب آن براساس شواهد قرآنی. دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 3(2)، ص63-75.
عزیزخانی، مریم؛ شاملی، نصرالله (1400). تحلیل گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه براساس نظریۀ فرکلاف (مطالعۀ موردی توصیف ناکثین). پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 9(36)، ص21-37.
فضائلی، سیده مریم؛ نگارش، محمد (1403). تحلیل خطبۀ پنجاه و یکم نهج‌البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری. علوم قرآن و حدیث، 43(1).
قنبری، حمید؛ پروین، نورالدین (1396). بررسی رابطۀ بافت متن و موقعیت در خطبه‌های نهج‌البلاغه از دیدگاه تحلیل گفتمان ادبی (مطالعه موردی جنگ صفین). مطالعات ادبی متون اسلامی، 2(7)، ص33-54.
کاظمی، فروغ (1393). جستاری در نهج‌البلاغه از منظر نظریۀ زبانی کارگفت. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 20(55)، ص7-38.
گراوند، مجتبی؛ ولوی، علی محمد؛ نظرزاده، زهرا (1401). تحلیل گفتمان انتقادی عدالت توزیعی در سیره علوی(ع) با تکیه بر نامه 53 نهج‌البلاغه. پژوهشنامه علوی، 13(25)، ص293-320.
محسنی، علی‌اکبر؛ پروین، نورالدین (1396). بررسی گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه براساس نظریه نورمن فرکلاف (مطالعه موردی توصیف کوفیان). پژوهشنامه علوی، 6(12)، ص133-155.
محصص، مرضیه؛ کوچک‌یزدی، زهره (1399). تحلیل کنش گفتار ترغیب در خطبه قاصعه. مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت، 6(3)، ص63-92.
موسوی بفروئي، سيد محمد؛ زارع زرديني، احمد؛ زارعي محمودآبادي، حسن (1399). تحليل گفتمان انتقادی نامۀ ۶ نهج‌البلاغه با الگوگيری از روش فرکلاف. دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 3(2)، ص49-62.
میرهاشمی، مرتضی و همکاران (1397). تحلیل مضمون‌های تعلیمی گلستان بر بنیاد نظریه کنش گفتار سرل. پژوهش‌های ادبی، 15(60)، ص141-176.
نجفی ایوکی، علی؛ رسول‌نیا، امیرحسین؛ کاوه نوش‌آبادی، علیرضا (1396) تحلیل متن‌شناسی خطبه شقشقیه براساس نظریه کنش گفتاری سرل. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(19)، ص2-17.
نجفی ایوکی، علی؛ محمودی، فاطمه؛ صیادی‌نژاد، روح‌الله (1402). تحلیل گفتمان انتقادی خطبه 108 نهج‌البلاغه براساس مربع ایدئولوژیک ون دایک. کتاب قیم، 13(29)، ص221-240.
نصر بن مزاحم (1404ق). وقعة صفین. انتشارات مكتبة آية‌الله المرعشي النجفي.
یول، جی (1374). نگاهی به زبان: مطالعه زبانشناسی. ترجمه نسرین حیدری. تهران: سازمان سمت.
Al-Aad i, N.M. (2023). A Pragmatic Approach to Translating Speech Acts in Religious Discourse. Al-ameed journal, 12(2).
Aruan, A.K. (2017). Surat Jerami di Meja Austin: Penggunaan Speech Act Theory Sebagai Usaha Pembacaan Efektif Ujaran formatif dalam Surat Yakobus. Indonesian Journal of Theology, 4(2), p. 257-279.
Austin, J.L. (1962). How to Do Things with Words. Oxford: Oxford University Press.
Botha, J.E. (1991). Speech Act Theory and New Testament Exegesis. HTS, 47(2).
Brown, C. (2009). The Death of Christian Britain: Understanding Secularization 1800–2000. (Second edition). London: Routledge.
Caldas-Coulthard, C. & Coulthard, M. (Eds.). (1996). Texts and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis. London & New York: Routledge.
Chattopadhyay, P. (2024). Speech Act Theory in Visual Narratives: An Analysis of Communication through Sequential Art. Gipan, 6(1).
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change. Oxford: Polity Press.
Grant, D., Hardy, C., Oswick, C. & Putnam, L. (Eds.). (2004). Organizational Discourse: Exploring the Field. In: The Sage Handbook of Organizational Discourse (pp. 483–505). London – Thousand Oaks: Sage Publications.
Heather, N. (2000). Religious Language and Critical Discourse Analysis: Ideology and Identity in Christian Discourse Today. Oxford: Peter Lang.
Hjelm, T. (2011). Discourse Analysis. In: The Routledge Handbook of Research Methods in the Study of Religion (pp. 134–150), edited by Michael Stausberg Steven Engle. London: Routledge.
Holstein, J. & Gubrium, F. (2005). Interpretative Practice and Social Action. In: Sage Handbook of Qualitative Research (pp. 483–505), edited by N. Denzin & Y. Lincoln. Thousand Oaks: Sage Publications.
Jørgensen, M. & Phillips, L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Practice. London: Sage Publications.
Saifudin, A. (2019). Teori Tindak Tutur dalam Studi Linguistik Pragmatik. LITE, 15(1).
Searle, J.R. (1999). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. New York and Melbourne: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (2001). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Beijing: Foreign Language Teaching and Research Press.
Shao, L. (2024). Analysis of A Dream of Red Mansions Character Dialogue Based on Speech Act Theory. International Journal of Social Sciences and Public Administration, 2(3). https://doi.org/10.62051/ijsspa.v2n3.19
Vanderveken, D., & Kubo, S. (Eds.). (2002). Essays in speech act theory. John Benjamins Publishing Company.
Verschueren, J. (2003). Understanding Pragmatics. London: Arnold.
von Stuckrad, K. (2010). Reflections on the Limits of Reflection: An Invitation to the Discursive Study of Religion. Method and Theory in the Study of Religion, 22(2–3), p.156–169.
Wetherell, M. (2001). Debates in Discourse Research. In: Discourse Theory and Practice: A Reader, edited by M. Wetherell & et al.
Wijsen, F. (2013). Discourse Analysis in Religious Studies. Religion, 43(1), p.1-3.
Wuthnow, R. (2011). Taking Talk Seriously: Religious Discourse as Social Practice. Journal for the Scientific Study of Religion, 50(1), p. 1–21.
Yule, G. (1996). Pragmatics. New York: Oxford University Press.
Zou, L. & Zhu, Y. (2022). Review of Research on Development of Speech Act Theory and Its Application. International Journal of Linguistics, Literature and Translation, 5(12).
Content Analysis of Sermon 127 of Nahj al-Balagha Based on John Searle’s Speech Act Theory1
Fatemeh Abdollahinia
Department of Arabic Language and Literature, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran. ftme.abdollahi1354@gmail.com
Abstract The theory of “speech acts” is considered one of the significant topics in discourse analysis within the field of linguistics, initially proposed by “Austin” and later developed by “Searle,” who introduced a fivefold classification including assertives, expressives, directives, commissives, and declaratives. This theory facilitates a more precise analysis of religious texts in their social-historical contexts by examining language as a tool for performing actions. Sermon 127 of Nahj al-Balagha, delivered in response to the extremism of the Khawarij and the political and social crises of the era of Imam Ali (peace be upon him), contains various speech acts that reveal the communicative goals and rhetorical strategies of the Imam. The present study employs a descriptive-content analysis methodology, utilizing situational context and statistical methods to analyze the aforementioned sermon based on Searle’s speech act theory. The findings of the study indicate that assertive acts are most frequently dedicated to elucidating the positions of Imam Ali (peace be upon him) and addressing the doubts posed by the Khawarij. Directive acts serve to guide and advise the audience, while expressive acts reflect the Imam’s (peace be upon him) concern and disgust regarding the extremism of the Khawarij. This analysis demonstrates that the sermon is not merely a literary text but a purposeful discourse aimed at social reform and countering divisiveness. The results of this research reinforce the application of speech act theory in the analysis of religious texts and open new horizons for understanding the rhetorical strategies of Nahj al-Balagha.
Keywords: Nahj al-Balagha, John Searle’s Speech Act Theory, Discourse Analysis, Khawarij, Assertive Acts. |
تحلیل محتوای خطبه 127 نهج‌البلاغه
براساس نظریة کنش گفتاری «سرل»2
گروه زبان و ادبیات عربی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران. ftme.abdollahi1354@gmail.com
چکیده نظریة «کنش گفتاری» یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزة دانش زبانشناسی به‌شمار می‌رود که در آغاز توسط «آستین» مطرح شد و سپس «سرل» با ارائه طبقه‌بندی پنج‌گانه‌ای شامل کنش‌های اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهدی و اعلامی آن را توسعه داد. این نظریه با بررسی زبان به‌عنوان ابزاری برای انجام کنش‌ها، امکان تحلیل دقیق‌تر متون دینی را در بستر اجتماعی- تاریخی فراهم می‌آورد. خطبة 127 نهج‌البلاغه، که در پاسخ به افراط‌گرایی خوارج و بحران‌های سیاسی و اجتماعی دوران امام علی(ع) ایراد شده است، حاوی کنش‌های گفتاری متنوعی است که اهداف ارتباطی و استراتژی‌های بلاغی امام را آشکار می‌سازد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیل محتوا و بافت موقعیتی متن و با بهره‌گیری از روش آماری، خطبة مذکور را براساس نظریة کنش گفتاری سرل مورد بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کنش‌های اظهاری با بیشترین فراوانی به تبیین مواضع امام علی(ع) و پاسخ به شبهات خوارج اختصاص یافته‌اند. کنش‌های ترغیبی در راستای هدایت و نصیحت مخاطبان و کنش‌های عاطفی بازتاب‌دهنده نگرانی و انزجار امام(ع) از افراط‌گرایی خوارج هستند. این تحلیل نشان می‌دهد که خطبة مذکور نه‌تنها یک متن ادبی، بلکه یک گفتمان هدفمند برای اصلاح اجتماعی و مقابله با تفرقه‌افکنی است. نتایج این پژوهش، کاربرد نظریة کنش گفتاری در تحلیل متون دینی را تقویت کرده و افق‌های جدیدی برای فهم استراتژی‌های بلاغی نهج‌البلاغه می‌گشاید. كلیدواژه‌ها: نهج‌البلاغه، نظریه کنش گفتاری جان سرل، تحلیل گفتمان، خوارج، کنش‌های اظهاری. |
نظریۀ کنش گفتاری، به‌عنوان یک ابزار تحلیلی قدرتمند، امکان درک عمیق‌تری از تعامل میان زبان، کنش و زمینه را فراهم می‌آورد و تحلیل متون را به‌مثابه کنش‌های ارتباطی هدفمند در بستر اجتماعی-تاریخی ممکن می‌سازد. این رویکرد، به‌ویژه در تحلیل متونی چون نهج‌البلاغه، کلام امام علی(ع) را نه‌صرفاً به‌عنوان گفتارهایی توصیفی، بلکه به‌عنوان کنش‌هایی هدفمند با نیّات خاص و استراتژی‌های بلاغی عمیق معرفی می‌کند. در این میان، اقتدار امام به‌عنوان رهبر دینی-سیاسی، نقشی کلیدی در موفقیت این کنش‌های ارتباطی ایفا می‌کند. چنین تحلیلی، با بهره‌گیری از نیروی ایلوکوشِنری3، می‌تواند لایه‌های پنهان نیات و شرایط موفقیت این بیانات را آشکار سازد. برای مثال، در خطبه 127 عبارت‌هایی همچون «فَاقْتُلُوهُ» به‌روشنی یک کنش دستوری و اعلامی است که علاوه‌بر بیان حکم، اراده و قاطعیت امام را نیز نمایان می‌سازد؛ یا پرسش‌های بلاغی ایشان در مواجهه با خوارج، فراتر از یک پرسش ساده، حاوی لایه‌های عمیق نیّت‌ورزانه همچون سرزنش و ترغیب هستند. بررسی این موارد نشان می‌دهد که زبان در نهج‌البلاغه به‌گونه‌ای فعال و کارکردی به‌کار رفته که تحلیل آن براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل، بینش‌های ارزشمندی را فراهم می‌آورد و این کاربرد هدفمند زبان در لسان امیرالمؤمنین(ع) مسبوق به سابقه است.
بااین‌حال، مطالعۀ دین و متون دینی، ازجمله تحلیل نهج‌البلاغه، همواره با چالش‌های روش‌شناختی روبه‌رو بوده است. تعاریف عینیت‌گرایانه و روش‌های پوزیتیویستی که برای دهه‌ها بر مطالعات دینی حاکم بودند، به دلیل ناتوانی در درک ابعاد پیچیده و چندلایۀ دین، با انتقاداتی مواجه شده‌اند. هرچند نظریه‌ها و روش‌های جایگزین، ظهور کرده‌اند؛ اما همچنان فاقد قواعد دقیق و
شفاف هستند. این چالش روش‌شناختی، از یک دوراهی اساسی ناشی می‌شود: تلاش برای افزایش دقت علمی در پژوهش، در حالی‌که موضوع دین اغلب از بررسی تجربی می‌گریزد. در این
میان، نظریۀ کنش گفتاری می‌تواند به‌عنوان پلی میان تحلیل‌های زبانی و رویکردهای میان‌رشته‌ای، ابزاری کارآمد برای فهم ابعاد ارتباطی و زمینه‌مند متون دینی ارائه دهد (وثناو4، 2011، ص6). این تنش میان آرمان‌های علمی و ماهیّت تفسیری پدیده‌های دینی، برخی از پژوهشگران را به سمت روش‌شناسی‌های علوم اجتماعی سوق می‌دهد؛ در حالی‌که دیگران، رویکردهای مبتنی‌بر علوم انسانی را ترجیح می‌دهند و بدین ترتیب، مناظره‌ای مداوم میان تبیین و تفسیر ایجاد می‌شود. تحلیل گفتمان می‌تواند پلی بالقوه برای عبور از این شکاف روش‌شناختی باشد. اصطلاح «تحلیل گفتمان»، طیف وسیعی از فعالیت‌های پژوهشی را دربرمی‌گیرد که توسط وترل5 (2001، ص382) به‌عنوان تحلیل مکالمه، روانشناسی گفتمانی، پژوهش فوکویی، تحلیل گفتمان انتقادی و زبانشناسی انتقادی، جامعه‌شناسی زبان تعاملی، قوم‌نگاری گفتار و پژوهش باختینی، طبقه‌بندی شده‌اند. این رویکردهای متنوع، با بنیان مشترکشان در برساخت‌گرایی اجتماعی (یورگنسن و فیلیپس6، 2002، ص4) و هدف مشترکشان در ردیابی ارتباطات تبیینی میان کاربرد زبان و واقعیت اجتماعی (فرکلاف7، 1992، ص72) متّحد می‌شوند.
با وجود جایگاه تثبیت شده و اهمیت تحلیل گفتمان در رشته‌های مختلف دانشگاهی (کالدا-کولتارد و کولتهارد8، ۱۹۹۶؛ گرانت و همکاران9، ۲۰۰۴، ص56؛ هولشتاین و گابریوم10، ۲۰۰۵، ص251؛ وترل11، ۲۰۰۱، ص383)، این روش در مطالعات دینی کمتر مورد توجه قرار گرفته و به‌ندرت به صورت نظام‌مند و روشمند به‌کار رفته است (البته با استثنائات قابل توجهی مانند براون12، ۲۰۰۹؛ هِذِر13، ۲۰۰۰؛ هیلم14، ۲۰۱۱، به نقل از: ویجسن15، 2013، ص3). این عدم تمایل
را می‌توان تا حدودی به ماهیت متمایز زبان دینی نسبت داد که اغلب با ناگفتنی‌ها سروکار دارد؛ همانطور که مارکوس موبرگ به آن اشاره می‌کند. به‌طور متناقض، همین ویژگی- یعنی توجه به ناگفته‌ها و دلالت‌های ضمنی- در کنار اهمیت بافت و موقعیت کلام، مطالعات دینی را به حوزه‌ای بسیار جذاب برای کاوش چگونگی برساخت موضوعات پژوهشی توسط رشته‌های دانشگاهی، ازجمله تحلیل گفتمان مبتنی‌بر کنش‌های گفتاری، تبدیل می‌کند (فون اشتوکراد16، ۲۰۱۰، ص۱۶۶). اگرچه «گفتمان» به اصطلاحی رایج در محافل دانشگاهی تبدیل شده و بسیاری از پژوهشگران دین از آن یاد می‌کنند؛ اما درگیری آنها با تحلیل گفتمان، اغلب در سطح نظری باقی می‌ماند و به‌ندرت به کاربردهای روشمند و دقیق فنی، ازجمله بررسی کنش‌های گفتاری، منجر می‌شود (هیلم17، ۲۰۱۱، ص136). این گرایش، حتی در انجمن‌های تخصصی مانند واحد «نظریۀ انتقادی و گفتمان‌های دینی» در آکادمی مطالعات دینی آمریکا18 نیز مشهود است.
نظریۀ کنش‌های گفتاری، که توسط آستین پایه‌گذاری و توسط سرل توسعه داده شد، با تأکید بر اهمیت بافت و موقعیت کلام، ابزاری قدرتمند برای تحلیل متون، فراهم می‌کند. این نظریه، برخلاف برخی رویکردهای نقد نوین یا ساخت‌گرایی فرانسوی که متن را فارغ از بافت آن بررسی می‌کنند، بر اهمیت توجه به ناگفته‌ها، معانی ضمنی، ساختارهای زبانی و بافت متنی در تحلیل گفتمان تأکید دارد (حسینی معصوم و رادمرد، ۱۳۹۴، ص۱۴۲). همانطور که یول19 (۱۳۷۴، ص۱۴۴-۱۴۵) نیز اشاره می‌کند، کاربردشناسی، به مطالعۀ آن بخش از معنا می‌پردازد که صرفاً از معنای واژگان به‌کار رفته در جمله‌ها استخراج نمی‌شود؛ بلکه مقصود گوینده یا نویسنده را نیز دربرمی‌گیرد. به عبارت دیگر، کنش‌های گفتاری، به‌مثابه نمایشی از حدث و کارکرد زبان، به تحلیل آن دسته از معانی می‌پردازند که در بافت و موقعیت کلام، شکل می‌گیرند و فراتر از معنای تحت‌اللفظی کلمات هستند. الگوی سرل، با طبقه‌بندی کنش‌های گفتاری، به پنج دستۀ اظهاری، ترغیبی، تعهدی، عاطفی و اعلامی (میرهاشمی و همکاران، ۱۳۹۷، ص۱۴۷) و تأکید بر پیوند کنش‌های زبانی منفرد به کنش‌های کلی مرکّب (البرزی، ۱۳۹۲، ص۹۱)، چالش‌هایی را برای تحقیقات زبانشناسی در زمینۀ شناسایی مفاهیم اساسی، تکمیل نظریه‌ها در ارتباط با ساختارهای کنشی و زبانی، و تدوین اصول ترکیب کنش‌های زبانی ایجاد کرده است. سهم جان سرل در نظریۀ کنش‌های گفتاری، به‌ویژه با طبقه‌بندی کنش‌های گفتاری به کنش‌های محققانه20، غیرقانونی و محلی21 به درک بهتر نحوۀ عملکرد زبان در ارتباطات، به‌ویژه در متون دینی، کمک شایانی کرده است. تأکید او بر قصد گوینده و تأثیر کلام بر شنونده، اهمیت این نظریه را در تحلیل متون دینی، که در آنها ماهیت عملکردی زبان نقش مهمی در انتقال معنا و اقتدار ایفا می‌کند، دوچندان می‌سازد (آل ادیلی22، 2023، ص11).
به این ترتیب، تحلیل کنش‌های گفتاری در نهج‌البلاغه (به‌معنای «راه شیوایی» یا «راه فصاحت») گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه منسوب به علی بن ابی‌طالب(ع) است؛ که توسط سید رضی در قرن چهارم هجری براساس ذوق ادبی شخصی‌اش از نامه‌ها و خطبه‌های علی(ع) فراهم آورده است. ازجمله شاخصه‌های این کتاب، ترجمه‌های متعدد آن است (احمدی‌زاده و همکاران، 1401، ص74). با وجود پژوهش‌های پیشین دربارۀ نهج‌البلاغه، با استفاده از نظریه‌های زبانشناسی مانند نظریۀ کنش گفتاری سرل (بلاوی و ماهوزی، 1398؛ احمدی‌زاده و همکاران، 1401؛ نجفی ایواکی و همکاران، 1396؛ محصص و کوچک یزدی، 1399؛ فضائلی و نگارش (1403) تحلیل متمرکز بر کنش‌های گفتاری در خطبه‌های خاص، به‌ویژه خطبۀ 127 (نکوهش خوارج)، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبۀ 127 نهج‌البلاغه مبتنی‌بر نظریۀ سرل، درپی واکاوی عمیق‌تر اهداف ارتباطی و روش‌های بلاغی حضرت علی(ع) و شفاف‌سازی رابطۀ زبان، بافت و معنا در گفتمان دینی است. با توجه به آنچه گفته شد، هدف اصلی این پژوهش، تحلیل متن خطبۀ ۱۲۷ نهج‌البلاغه براساس طبقه‌بندی پنج‌گانۀ کنش‌های گفتاری سرل است. در این راستا، اهداف فرعی عبارتند از: تعیین فراوانی نسبی هریک از انواع کنش‌های گفتاری (اظهاری، ترغیبی، تعهدی، عاطفی، اعلامی) در خطبه ۱۲۷؛ بررسی و تبیین دلایل بسامد بالای کنش‌های اظهاری و ترغیبی در این خطبه با توجه به بافت موقعیتی و بلاغی آن؛ تحلیل ارتباط میان کاربرد کنش‌های گفتاری و استراتژی‌های ارتباطی امام علی(ع) در مواجهه با خوارج.
نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای ارزشمند از فصاحت و بلاغت، همواره عرصۀ کاوش‌های علمی و ادبی بوده است. بررسی گفتمان و کنش‌های کلامی در این اثر، دریچه‌ای به فهم ژرف‌تر اندیشه‌ها و اهداف امام علی(ع) می‌گشاید. پژوهش‌های اخیر با رویکردهای متنوع زبانشناختی، ابعاد مختلف این گفتمان را کاویده‌اند. پژوهش‌های متعددی، به تحلیل گفتمان و کنش‌های کلامی در نهج‌البلاغه پرداخته‌اند. بلاوی و ماهوزی (1398) با بهره‌گیری از نظریۀ کنش کلامی آستین و سرل، الگوهای کنش‌های کلامی (ترغیبی، اظهاری، عاطفی، تعهدی و اعلامی) و اطلاعات مبادله‌شده در نهج‌البلاغه را بررسی کرده و به کشف لایه‌های پنهان کلام و تولید شاکله‌های نو دست یافته‌اند. همچنین، احمدی‌زاده، امینی و منصوری لاریجانی (۱۴۰۱)، با تحلیل ساختاری و سبکی نامۀ دهم نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتار سرل (۱۹۶۹)، فراوانی کنش‌های اظهاری و ترغیبی را به‌عنوان ابزاری برای بازداشتن معاویه از جنگ، تبیین کرده‌اند. نجفی ایوکی، رسول‌نیا و نوش‌آبادی (1396) نیز، خطبۀ شقشقیه را براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل، تحلیل کرده و غلبۀ کنش اظهاری را ناشی از شرح واقعۀ سقیفه توسط امام علی(ع) دانسته‌اند. در همین راستا، محصص و کوچک‌یزدی (1399)، با تحلیل کنش گفتار ترغیب در خطبۀ قاصعه، هدف اصلی آن را هشدار به کوفیان معرفی کرده‌اند؛ در حالی‌که فضائلی و نگارش (۱۴۰۳)، در تحلیل خطبۀ 51، بر فراوانی کنش‌های اظهاری و ترغیبی برای تحریک لشگریان به جنگ با معاویه، تأکید داشته‌اند. کاظمی (1393) نیز، با بررسی نظریۀ کارگفت در نهج‌البلاغه، کاربرد کارگفت‌های اظهاری، ترغیبی و عاطفی را به‌ترتیب برای بیان باورهای دینی، دعوت به انجام امور دینی و بیان مفاهیم عرفانی، تحلیل کرده است. علاوه‌بر این، بشیر و همکاران (۱۳۹۹)، با تحلیل گفتمان آیۀ تبلیغ در خطبه غدیر به روش پدام، ولایت‌محوری را دال مرکزی این گفتمان معرفی کرده‌اند. سجادی (1401)، نیز در پژوهشی به بررسی گفتمان ادبی خطبۀ چهارم نهج‌البلاغه پرداخته و گراوند و همکاران (۱۴۰۱)، عدالت توزیعی در سیرۀ علوی را با تکیه بر نامۀ ۵۳ و نظریۀ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف تحلیل کرده‌اند. موسوی بفروئی و همکاران (1399)، مبانی سیاست‌ورزی امام علی(ع) را در نامۀ ۶۴ با روش فرکلاف بررسی کرده و قنبری و پروین (1396) رابطۀ بافت متن و موقعیت را در خطبه‌های نهج‌البلاغه با رویکرد تحلیل گفتمان ادبی و با مطالعۀ موردی جنگ صفین تحلیل کرده‌اند. همچنین، نجفی ایوکی و همکاران (1402). به تحلیل گفتمان انتقادی خطبه ۱۰۸ و ۲۵ نهج‌البلاغه براساس مربع ایدئولوژیک ون دایک پرداخته‌اند. عزیزخانی و شاملی (1400)، گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه را براساس نظریۀ فرکلاف و با مطالعۀ موردی توصیف ناکثین بررسی کرده‌اند. محسنی و همکاران (1396) نیز، گفتمان انتقادی در توصیف کوفیان را با نظریۀ فرکلاف تحلیل نموده‌اند. سهرابی و صالح‌نیا (1402)، نقش تناصح و تعاون را در خطبۀ ۲۱۶ بررسی کرده و عبدالله‌زاده آرانی (1399)، نگرش امام علی(ع) به دنیا را در نامۀ ۳۱ تحلیل کرده‌اند. در نهایت، زودرنج و اربطی مقدم (1401)، خطبه شقشقیه را با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، واکاوی کرده و بشارتی و همکاران (1400)، به بررسی سبکی تطبیقی خطبه ۲۷ و نامه ۲۸ نهج‌البلاغه پرداخته‌اند.
با وجود پژوهش‌های متعدد در حوزۀ تحلیل گفتمان و کنش‌های کلامی نهج‌البلاغه، بررسی‌ها نشان می‌دهد که تاکنون، تحلیل جامعی از خطبۀ 127 این اثر گران‌سنگ صورت نگرفته است. این خلأ پژوهشی، ضرورت بررسی و تحلیل خطبۀ مذکور را برجسته می‌سازد. از این‌رو، تحلیل خطبۀ 127 با بهره‌گیری از چارچوب نظری سرل، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است؛ زیرا با بررسی این خطبه، می‌توان به سؤالات زیر پاسخ داد: متن خطبۀ 127 امیرالمؤمنین(ع) به‌عنوان یک گفتمان، چگونه براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل، تحلیل و بررسی می‌شود؟ کدام‌یک از انواع کنش‌های گفتاری در آن، از فراوانی بیشتری برخوردار است؟ دلایل بسامد بالا یا پایین کنش‌های گفتاری در سطح خطبه، کدام است و تا چه حد با روح خطبه همخوانی دارد؟ از این‌رو در پژوهش حاضر، به تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبۀ 127 نهج‌البلاغه با تکیه بر نظریۀ کنش گفتاری سرل پرداخته می‌شود.
مطالعۀ دین، همواره با تنش میان دقت علمی و ماهیت تفسیری پدیده‌های دینی دست‌به‌گریبان بوده است. روش‌های عینیت‌گرایانه و پوزیتیویستی، به‌دلیل نادیده گرفتن ابعاد تفسیری و بافت‌محور دین، با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند. اگرچه رویکردهای جایگزین در مطالعات دینی پدیدار شده‌اند؛ اما ابهام روش‌شناختی و فقدان قواعد دقیق، مانع از تحلیل جامع متون دینی شده است. در این میان، تحلیل گفتمان به‌عنوان روشی کارآمد و میان‌رشته‌ای، با توجه به بافت اجتماعی و فرهنگی، ظرفیت بالایی برای پل‌زدن میان تبیین و تفسیر در مطالعات دینی دارد. با وجود کاربرد گستردۀ تحلیل گفتمان در سایر رشته‌ها، این روش در مطالعات دینی، به‌ویژه با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد زبان دینی، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به‌طور خاص، نظریۀ کنش‌های گفتاری سرل، با تأکید بر قصد گوینده، تأثیر کلام بر شنونده و اهمیت بافت و موقعیت، ابزاری قدرتمند برای واکاوی متون
دینی فراهم می‌کند. با این حال، علی‌رغم کاربرد کلی این نظریه در تحلیل نهج‌البلاغه، تحلیل‌های جزئی‌نگر و متمرکز بر خطبه‌های خاص، به‌ویژه خطبۀ 127 که به نکوهش خوارج اختصاص دارد، به‌ندرت انجام شده است. از این‌رو، پژوهش حاضر با هدف رفع این نقیصه، به تحلیل متن‌شناختی خطبۀ 127 نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل می‌پردازد تا با بررسی انواع کنش‌های گفتاری، فراوانی و توزیع آنها و تعامل آنها با بافت بلاغی خطبه، درک جامع‌تری از اهداف و راهبردهای ارتباطی حضرت علی(ع) در این خطبه ارائه دهد.
نظریۀ کنش گفتاری، که در دهۀ 1930 توسط جان آستین23، فیلسوف زبان بریتانیایی، پایه‌گذاری شد (آستین، 1962)، انقلابی در فهم ما از زبان ایجاد کرد. آستین، با معرفی سه بُعد کنش گفتاری- بیانی، نیّت‌ورزانه و تأثیرگذار- نشان داد که زبان نه‌تنها برای توصیف جهان، بلکه ابزاری برای انجام کنش‌ها نیز هست. او بدین ترتیب، دیدگاه سنتی صدق و کذب را که زبان را صرفاً توصیفی می‌دانست، به چالش کشید (زو و یی24، 2022، ص129). با این حال، عدم ارائۀ دسته‌بندی جامع از کنش‌های نیت‌ورزانه توسط آستین (1962)، زمینه‌ساز ورود جان سرل و توسعۀ بیشتر این نظریه شد. سرل25 (2001)، با بررسی مطالعات پیشین و با تکیه بر کار آستین، کنش‌های نیت‌ورزانه را به دو دستۀ مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. در کنش مستقیم، نیّت گوینده به‌طور شفاف و از طریق معنای ظاهری کلام بیان می‌شود، در حالی‌که در کنش غیرمستقیم، نیت، فراتر از معنای ظاهری بوده و به‌طور ضمنی منتقل می‌شود (سرل، 2001، ص61). به عبارت دیگر، محتوای ارتباط در کنش غیرمستقیم، بیش از بیان تحت‌اللفظی گوینده را دربرمی‌گیرد. این تمایز، برای تحلیل موقعیت‌های ارتباطی روزمره، متون ادبی و دینی، و تعاملات اجتماعی که در آنها کنش‌های غیرمستقیم به‌وفور یافت می‌شوند (مانند رعایت ادب در گفت‌وگوها (شائو26، 2024، ص141)، بسیار مهم است. در چنین موقعیت‌هایی، گوینده ممکن است برای رعایت ادب، حفظ وجهه، یا دستیابی به اهداف ارتباطی خاص، به کنش‌های غیرمستقیم متوسّل شود.
سرل (وندروکن و کاب27، 2002)، گزاره‌ها را براساس نیروی ایلوکوشِنری یا کارکرد مورد نظر آنها، به پنج دسته تقسیم می‌کند: اظهاری، ترغیبی، تعهدی، عاطفی و اعلامی. این طبقه‌بندی، به دلیل ماهیت غیرانحصاری خود که امکان همزمانی چند کنش را در یک گزاره فراهم می‌کند، مورد تحسین ورشورن28 قرار گرفته است (2003، ص24). کنش‌های اظهاری، وضعیت امور را توصیف و گوینده را به صدق گزاره متعهد می‌کنند (صفوی، 1387، ص82؛ یول29، 1996، ص53). این کنش‌ها، شامل ادعاها، نتیجه‌گیری‌ها و توصیفاتی هستند که بازتاب‌دهندۀ واقعیت از دیدگاه گوینده‌اند. کنش‌های ترغیبی، با هدف تأثیرگذاری بر اعمال شنونده و ایجاد تکلیف برای او بیان می‌شوند (یول، 1996، ص54). این کنش‌ها، خواسته‌ها و تمایلات گوینده را بیان کرده و اغلب به‌صورت درخواست یا پرسش مطرح می‌شوند. کنش‌های تعهدی، گوینده را به انجام اعمال آینده، مانند قول دادن، قسم‌خوردن یا ضمانت کردن، ملزم می‌کنند (سرل، 1999، ص14؛ آلام، 1382، ص206). کنش‌های عاطفی، حالت روانی گوینده را دربارۀ یک موقعیت خاص بیان می‌کنند، صدق گزاره را مفروض گرفته و بر تأثیر عاطفی آن تمرکز دارند (یول، 1996، ص53؛ سرل، 1999، ص15). کنش‌های اعلامی، که اغلب در چارچوب‌های اجتماعی و قانونی نهادینه شده‌اند، با بیان آنها، تغییرات فوری در جهان واقعی ایجاد می‌کنند (سرل، 1999، ص15).
سرل مانند آستین (1962)، کنش گفتاری را در سه بُعد تحلیل می‌کند: بیانی (ادای کلمات و عبارات و بیان معنای ظاهری آنها)، نیّت‌ورزانه (هدف گوینده از بیان کلام)، و تأثیرگذار (تأثیر کلام بر شنونده و پیامدهای آن). این سه بُعد، پیچیدگی کنش‌های گفتاری را نشان می‌دهند (آران30، 2017، ص259؛ صفی‌الدین31، 2019، ص6). «گزاره» یا «کنش گفتاری»، در نظریۀ سرل، نقش محوری دارد و به‌عنوان واحد تحلیل در زبانشناسی به‌کار می‌رود. اگرچه تعریف واحد و مشخصی برای آن وجود ندارد؛ اما عموماً به‌عنوان بخشی از زبان (کوتاه یا بلند)، که معنایش از تعامل زبان و بافت برمی‌آید، شناخته می‌شود. این انعطاف‌پذیری، به پژوهشگران امکان می‌دهد تا هرچیزی، از یک کلمه تا یک اثر ادبی را به‌عنوان کنش گفتاری تحلیل کنند و اصول تحلیلی یکسانی را، صرف‌نظر از طول متن، به‌کار گیرند (بوت32، 1991، ص295). نظریۀ کنش گفتاری، با ارائۀ این چارچوب تحلیلی، به درک بهتر ارتباطات در زمینه‌های مختلف، ازجمله ادبیات، روزنامه‌نگاری و آموزش، کمک می‌کند (چاتپانهای33، 2024، ص121؛ زو و یا، 2022، ص130). درک دانش زبانی مشترک و قواعد حاکم بر آن در یک جامعۀ زبانی، برای فهم کنش‌های گفتاری مستقیم، که در آن نیّت گوینده مطابق معنای ظاهری بیان می‌شود، ضروری است.
2-2. تحلیل کنش‌های گفتاری خطبه براساس طبقه‌بندی سرل
توجه به بافت‌های مختلف تاریخی، اجتماعی، زمانی و مکانی و... در تحلیل متن، بسیار مؤثر است. از این‌رو، ابتدا به این مهم در خطبه پرداخته می‌شود.
2-2-1. نگاهی به بافت تاریخی، مکانی و زمانی خطبه 127نهج‌البلاغه
خطبۀ 127 نهج‌البلاغه، آیینه‌ای تمام‌نما از فضای پرتنش دوران حکومت امام علی(ع) است. این خطبه، در سال ۳۷ هجری قمری، در کوفه و پیش‌از نبرد نهروان، در پاسخ به انشعاب فکری و نظامی خوارج ایراد گردید. خوارج، گروهی از سپاهیان امام در جنگ صفین بودند؛ که پس از ماجرای حکمیّت، با شعار «لا حکم الا لله» ایشان را به کفر متهم کرده و علیه او شوریدند. اعتقاد بنیادین خوارج، تکفیر مرتکب گناه کبیره و واجب‌القتل دانستن او بود، باوری که ریشه در تفسیر سطحی و متحجّرانۀ آنان از قرآن داشت (نصر بن مزاحم، 1404ق، ص514). کوفه، به‌عنوان پایتخت حکومت امام علی(ع)، کانون اصلی فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آن دوران بود. انتخاب این شهر برای ایراد خطبۀ 127، نشان‌دهنده اهمیت مخاطبان و تأثیرگذاری کلام امام در آن فضای آشفته است. خوارج با فعالیت‌های تبلیغی خود در مسجد کوفه و حتی تهدید امام به قتل، سعی در گسترش ایدئولوژی افراطی خود داشتند. خطبۀ 127 در چنین بافت مکانی متشنّجی ایراد شد و تلاشی برای خنثی کردن تأثیر تفکر خوارج و بازگرداندن جامعه به مسیر اعتدال بود (بلاذری، 1417ق، ج3، ص126،133).
از منظر زمانی، این خطبه در یکی از بحرانی‌ترین دوران‌های تاریخ اسلام ایراد شده است. جامعۀ مسلمانان، پس از جنگ‌های جمل و صفین، دچار تفرقه و چنددستگی شده بود. ظهور خوارج با ایدئولوژی تکفیر، این شکاف‌ها را عمیق‌تر کرد و جامعه را در آستانۀ یک جنگ داخلی دیگر قرار داد. خطبۀ 127 نه‌تنها در ردّ عقاید خوارج، بلکه به‌عنوان هشداری جدی نسبت به پیامدهای فاجعه‌بار افراط‌گرایی و جمود فکری ایراد گردید. امام(ع) با استناد به سیرۀ پیامبر(ص) در رفتار با گناهکاران، بر ضرورت رعایت انصاف، عدالت و میانه‌روی تأکید کردند و راهکار برون‌رفت از بحران را بازگشت به اصول اسلام ناب محمدی(ص) دانستند (بلاذری، 1417ق، ج3، ص126،133). امام علی(ع) در خطبۀ 127، با استناد به سیرۀ پیامبر(ص) در عدم طرد گناهکاران مجازات شده و حفظ حقوق اجتماعی آنان، تفکر تکفیر خوارج را رد می‌کند. ایشان خشونت و افراط‌گرایی آنان را نکوهش کرده و بر لزوم اعتدال و میانه‌روی در جامعه، حتی در مواجهه با مجرمین، تأکید می‌کنند.
تحلیل کنش‌های گفتاری در خطبۀ 127 با بهره‌گیری از نظریۀ سرل، به ما این امکان را می‌دهد که نه‌تنها انواع کنش‌های موجود در این گفتار مهم را شناسایی کنیم؛ بلکه نشان دهیم چگونه ویژگی‌های زبانی و بلاغی کلام امام علی(ع) در این خطبه با چارچوب تحلیلی این نظریه انطباق یافته و بصیرت‌های جدیدی را دربارۀ استراتژی‌های ارتباطی ایشان در این بستر خاص (مواجهه با خوارج) آشکار می‌سازد. این رویکرد، مؤیّد آن است که زبان در لسان امیرالمؤمنین(ع) به‌گونه‌ای عمل‌گرایانه و با اهداف نیّت‌ورزانه به‌کار می‌رود که بررسی آن با ابزارهایی چون نظریۀ کنش گفتاری، مسبوق به سابقه در ماهیت بلاغی کلام ایشان است و صرفاً تطبیق یک نظریۀ انتزاعی بر متن نیست؛ بلکه ابزاری برای فهم عمیق‌تر ذات گفتار ایشان است. در ادامه، به‌منظور نشان دادن این انطباق و تحلیل عمیق‌تر در حیطه و حدود معنایی همین پژوهش، مهم‌ترین پاره‌گفتارها به‌صورت گزینشی مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرند و در هر مورد، نحوۀ کاربرد نظریۀ سرل برای تبیین جنبه‌های ارتباطی کلام امام(ع) مورد تأکید قرار می‌گیرد. با این حال، کنش‌های گفتاری سایر بخش‌های خطبه در قالب نمودار ارائه خواهد شد.
«فَإِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا أَنْ تَزْعُمُوا أَنِّی أَخْطَأْتُ وَ ضَلَلْتُ، فَلِمَ تُضَلِّلُونَ عَامَّةَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) بضَلَالِی وَ تَأْخُذُونَهُمْ بخَطَئِی وَ تُکَفِّرُونَهُمْ بذُنُوبی؟» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش، کل جملۀ پرسشی است. کنش گفتاری غالب در این بخش، «ترغیبی» است. امام با طرح سه پرسش بلاغی، خوارج را به چالش می‌کشد و به‌طور ضمنی، از آنها می‌خواهد که در رفتار و قضاوت خود تجدیدنظر کنند. در سطح بُعد بیانی، این جملات پرسشی هستند که ظاهراً به‌دنبال دلیل رفتار خوارج می‌باشند. اما در سطح بُعد نیت‌ورزانه، هدف امام، سرزنش و نکوهش خوارج و واداشتن آنها به تفکر در مورد تناقض موجود در رفتارشان است: اگر امام را گمراه می‌دانند، چرا دیگران را به‌خاطر گمراهی او سرزنش و تکفیر می‌کنند؟ در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، انتظار می‌رود که خوارج با شنیدن این پرسش‌ها، به اشتباه خود پی برده و از رفتار تفرقه‌انگیز خود دست بردارند. با این حال، با توجه به بافت تاریخی و شناخت ما از خوارج، این کلام تأثیر مطلوب را بر آنها نداشته است. همچنین می‌توان عنصر «عاطفی» را نیز در این بخش مشاهده کرد. لحن پرسشی و سرزنش‌آمیز امام، نشانگر تأسف و نگرانی ایشان از وضعیت جامعۀ اسلامی و رفتار خوارج است. تحلیل این بخش براساس نظریۀ سرل، نشان می‌دهد که چگونه یک ساختار زبانی ساده (پرسش)، می‌تواند نیروی ایلوکوشِنری پیچیده‌ای داشته باشد و چندین هدف ارتباطی (پرسش واقعی، سرزنش، ترغیب ضمنی) را همزمان منتقل کند؛ ویژگی که در بلاغت کلام امام علی(ع) به‌وفور یافت می‌شود.
«سُیُوفُکُمْ عَلَی عَوَاتِقِکُمْ تَضَعُونَهَا مَوَاضِعَ الْبُرْءِ وَ السُّقْمِ وَ تَخْلِطُونَ مَنْ أَذْنَبَ بمَنْ لَمْ یُذْنِبْ!» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش نیز کل جمله است. کنش گفتاری غالب، «اظهاری» است. امام با توصیف رفتار خوارج، تصویری از خشونت و بی‌عدالتی آنها ارائه می‌دهد. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای این است که خوارج شمشیرهایشان را بر دوش دارند و آنها را بر محل‌های سلامتی و بیماری قرار می‌دهند و گناهکار و بی‌گناه را با هم مخلوط می‌کنند. در سطح بُعد نیّت‌ورزانه، هدف امام، نشان دادن بی‌رحمی و بی‌عدالتی خوارج است؛ که حتی به بیماران نیز رحم نمی‌کنند و فرقی میان گناهکار و بی‌گناه قائل نیستند. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، انتظار می‌رود که این توصیف باعث بیداری وجدان خوارج و تجدیدنظر در رفتارشان شود. اما باز هم با توجه به بافت تاریخی، این کلام تأثیر چندانی بر آنها نداشته است. استفاده از تشبیه «مواضع البرء و السقم» نیز به تأثیرگذاری بیشتر این بخش کمک می‌کند و نشان‌دهندۀ بی‌توجهی خوارج به هرگونه معیار انسانی و اخلاقی است. همچنین می‌توان عنصر «عاطفی» را نیز در این بخش مشاهده کرد. لحن سرزنش‌آمیز و کلمات تند امام، نشانگر انزجار و نفرت ایشان از رفتار خوارج است. این پاره‌گفتار، نمونه‌ای از کاربرد کنش اظهاری با بار عاطفی قوی است؛ که با استفاده از تصویرسازی و تشبیه (موارد نشانه‌شناختی مورد اشارۀ داور)، به‌جای بیان مستقیم قضاوت اخلاقی، آن را از طریق توصیف عمل (بُعد بیانی) و تأکید بر نتایج فاجعه‌بار (بُعد تأثیرگذار) منتقل می‌کند و نظریۀ سرل به ما کمک می‌کند تا این ترکیب کنش‌ها و اهداف را در کلام امام(ع) شناسایی کنیم.
«وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) رَجَمَ الزَّانِیَ الْمُحْصَنَ ثُمَّ صَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ وَرَّثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَتَلَ الْقَاتِلَ وَ وَرَّثَ مِیرَاثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَطَعَ [یَدَ] السَّارِقَ وَ جَلَدَ الزَّانِیَ غَیْرَ الْمُحْصَنِ ثُمَّ قَسَمَ عَلَیْهِمَا مِنَ الْفَیْءِ وَ نَکَحَا الْمُسْلِمَاتِ» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
در این بخش، واحد تحلیل، کل جملۀ بلند است؛ که به سیرۀ پیامبر(ص) در مواجهه با مجرمان اشاره می‌کند. کنش گفتاری غالب در این بخش، «اظهاری» است. امام با ذکر مصادیقی از اجرای حدود الهی توسط پیامبر، مانند رجم، قتل، قطع ید و جلد، به خوارج یادآوری می‌کند که حتی پس از اجرای این مجازات‌ها، حقوق اجتماعی و مذهبی این افراد حفظ می‌شد و آنها از جامعۀ مسلمین طرد نمی‌شدند. در سطح بُعد بیانی، این جمله به شرح اعمال پیامبر در اجرای حدود می‌پردازد. اما در سطح بُعد نیّت‌ورزانه، هدف امام، ارائۀ یک الگوی رفتاری صحیح و مطابق با سیرۀ نبوی است؛ تا
به خوارج نشان دهد که رویکرد سختگیرانه و افراطی آنها با سیرۀ پیامبر، سازگار نیست. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، انتظار می‌رود که خوارج با شنیدن این موارد، در رفتار خود تجدیدنظر کنند و به سیرۀ پیامبر بازگردند. با این حال، با توجه به بافت تاریخی، این استدلال نیز تأثیر چندانی بر آنها نداشته است. این بخش همچنین، حاوی یک پیام ضمنی «ترغیبی» است؛ که خوارج را به پیروی از سیرۀ پیامبر دعوت می‌کند. تحلیل این بخش، به ویژه بُعد نیّت‌ورزانۀ آن (ارائه الگو برای ترغیب به تغییر رفتار)، نشان می‌دهد که چگونه امام(ع) با استفاده از کنش‌های اظهاری (گزارش سیره) در واقع، به‌دنبال ایجاد یک کنش ترغیبی ضمنی هستند. این شیوۀ استفاده از زبان برای ترغیب از طریق بیان واقعیات، یکی از ویژگی‌های بلاغت قرآنی و نبوی و به تبع آن، کلام امام علی(ع) است؛ که نظریۀ کنش گفتاری می‌تواند آن را به‌خوبی تحلیل کند.
«فَأَخَذَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) بذُنُوبهِمْ وَ أَقَامَ حَقَّ اللَّهِ فِیهِمْ وَ لَمْ یَمْنَعْهُمْ سَهْمَهُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یُخْرِجْ أَسْمَاءَهُمْ مِنْ بَیْنِ أَهْلِهِ» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
این بخش، تکمیل‌کنندۀ بخش سوم است و واحد تحلیل آن، کل جمله می‌باشد. کنش گفتاری غالب در این بخش نیز «اظهاری» است. امام با بیان اینکه پیامبر(ص) با وجود مجازات گناهکاران، آنها را از دایرۀ اسلام و جامعۀ مسلمین خارج نمی‌کرد، بر رویکرد عادلانه و رحیمانۀ اسلام تأکید می‌کند. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای این است که پیامبر با مجرمان برخورد می‌کرد؛ اما آنها را از جامعه طرد نمی‌کرد. در سطح نیّت‌ورزانۀ بُعد بیانی، هدف امام، نشان دادن تفاوت میان سیرۀ پیامبر و رفتار خوارج است. پیامبر با اینکه مجازات را اجرا می‌کرد، اما همواره به‌دنبال اصلاح و هدایت بود و مجرمان را جزئی از جامعۀ اسلامی می‌دانست؛ در حالی‌که خوارج با خشونت و افراط‌گرایی، به‌دنبال طرد و تکفیر بودند. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، امام می‌خواهد خوارج را به تفکر وادارد و آنها را به‌سوی سیرۀ پیامبر رهنمون شود. مانند بخش سوم، این بخش نیز حاوی یک پیام ضمنی «ترغیبی» است.
«ثُمَّ أَنْتُمْ شرَارُ النَّاس وَ مَنْ رَمَی بهِ الشَّیْطَانُ مَرَامِیَهُ وَ ضَرَبَ بهِ تِیهَهُ» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش، کل جمله است. کنش گفتاری غالب، «عاطفی» و به‌طور خاص، «ابرازی» است. امام با استفاده از لفظ «شرَارُ النَّاس» (بدترین مردم)، انزجار و نفرت خود را از اعمال خوارج ابراز می‌کند. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای این است که خوارج بدترین مردم هستند و شیطان، آنها را گمراه کرده است. در سطح نیّت‌ورزانۀ بُعد بیانی، هدف امام، بیان شدیدترین نکوهش و سرزنش نسبت به خوارج است. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، امام قصد دارد با این بیان قاطع، به خوارج بفهماند که رفتار آنها تا چه حد مذموم و ناپسند است. همچنین در این بخش، یک کنش «اظهاری» نیز وجود دارد؛ که به نقش شیطان در گمراهی خوارج اشاره می‌کند. شدت و صراحت در ابراز احساسات (مانند «شرار الناس»)، یکی از ویژگی‌های کلام امام علی(ع) در مواجهه با انحرافات است. تحلیل اینگونه عبارات با کنش‌های عاطفی ابرازی در چارچوب سرل، نشان می‌دهد که چگونه بُعد عاطفی زبان در نهج‌البلاغه، نقش مهمی در انتقال پیام و تأثیرگذاری بر مخاطب ایفا می‌کند.
«وَ سَیَهْلِکُ فِیَّ صِنْفَانِ: مُحِبٌّ مُفْرِطٌ یَذْهَبُ بهِ الْحُبُّ إِلَی غَیْرِ الْحَقِّ، وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ یَذْهَبُ بهِ الْبُغْضُ إِلَی غَیْرِ الْحَقِّ، وَ خَیْرُ النَّاس فِیَّ حَالًا النَّمَطُ الْأَوْسَطُ، فَالْزَمُوهُ، وَ الْزَمُوا السَّوَادَ الْأَعْظَمَ، فَإِنَّ یَدَ اللَّهِ [عَلَی] مَعَ الْجَمَاعَةِ، وَ إِیَّاکُمْ وَ الْفُرْقَةَ، فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاس لِلشَّیْطَانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْب» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش، کل جملۀ طویل است. در این بخش، کنش‌های گفتاری «اظهاری» و «ترغیبی» به چشم می‌خورد. در ابتدا، امام با بیان اینکه دو گروه در مورد ایشان هلاک می‌شوند (دوستداران و دشمنان افراطی)، یک واقعیت را بیان می‌کند. سپس با بیان اینکه بهترین مردم، میانه‌روها هستند، یک حکم اخلاقی ارائه می‌دهد. در ادامه، با عبارات «فَالْزَمُوهُ» و «وَ الْزَمُوا السَّوَادَ الْأَعْظَمَ»، به‌طور مستقیم مخاطبان را به میانه‌روی و پیروی از جماعت دعوت می‌کند که این بخش، کنش «ترغیبی» است. همچنین با عبارت «وَ إِیَّاکُمْ وَ الْفُرْقَةَ»، از تفرقه نهی می‌کند؛ که این نیز یک کنش «ترغیبی» است. در پایان با تشبیه فرد منفرد به گوسفند تک‌رو که طعمۀ گرگ می‌شود، بر اهمیت وحدت و پیروی از جماعت تأکید می‌کند. در سطح نیّت‌ورزانه بُعد بیانی، هدف امام، ترغیب مخاطبان به میانه‌روی و وحدت و برحذر داشتن آنها از افراط و تفرقه است. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، امام می‌خواهد با این بیانات، جامعۀ اسلامی را از خطر تفرقه و اختلاف نجات دهد. پیچیدگی این بخش، درهم‌آمیزی کنش‌های اظهاری (بیان حقایق و اصول) و ترغیبی (دعوت و نهی مستقیم) و استفاده از تشبیهات قوی، نمونه‌ای دیگر از عمق بلاغت نهج‌البلاغه است؛ که تحلیل کنش گفتاری ابعاد مختلف تأثیرگذاری آن را نمایان می‌سازد.
«أَلَا مَنْ دَعَا إِلَی هَذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ، وَ لَوْ کَانَ تَحْتَ عِمَامَتِی هَذهِ» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش، کل جمله است. کنش گفتاری غالب، «ترغیبی» و به‌طور خاص، «دستوری» است. امام با عبارت «فَاقْتُلُوهُ» به‌صراحت دستور به کشتن کسی می‌دهد که به شعار خوارج دعوت می‌کند. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای کشتن دعوت‌کننده به شعار خوارج است؛ حتی اگر آن فرد زیر عمامۀ امام باشد. در سطح نیّت‌ورزانه بُعد بیانی، هدف امام، نشان دادن قاطعیت و جدیت خود در مقابله با فتنه و تفرقه‌افکنی خوارج است. با بیان اینکه حتی اگر فرد دعوت‌کننده به شعار خوارج، از نزدیکان امام باشد، باید کشته شود؛ امام بر بی‌طرفی و عدالت خود تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که در برابر هیچ‌کس در اجرای حق و مقابله با باطل، کوتاه نمی‌آید. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، هدف امام برقراری نظم و امنیت و جلوگیری از گسترش فتنۀ خوارج است. این بخش همچنین، می‌تواند به‌عنوان یک کنش «اعلامی» نیز تلقی شود؛ زیرا با بیان این حکم، یک قانون جدید وضع می‌شود. با این حال، تفسیر این بخش و چگونگی اجرای آن، مورد بحث و بررسی فقها و مفسّران قرار گرفته است. این پاره‌گفتار، به‌ویژه با توجه به اقتدار امام علی(ع) که از الزامات اساسی برای تحقق شرایط سعادت‌مندی کنش‌های اعلامی و دستوری (مانند شرط آمادگی مبنی بر داشتن اختیار و توانایی) است، نمونۀ برجسته‌ای از کاربرد زبان برای ایجاد تغییر مستقیم در واقعیت اجتماعی است. تحلیل این کنش قدرتمند با چارچوب سرل، نه‌تنها نوع کنش را مشخص می‌کند؛ بلکه پیامدهای آن را در بستر سیاسی و اجتماعی دوران امام(ع) روشن می‌سازد؛ بُعدی که در لسان رهبران الهی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
«فَإِنَّمَا حُکِّمَ الْحَکَمَانِ لِیُحْیِیَا مَا أَحْیَا الْقُرْآنُ وَ یُمِیتَا مَا أَمَاتَ الْقُرْآنُ، وَ إِحْیَاؤُهُ الِاجْتِمَاعُ عَلَیْهِ وَ إِمَاتَتُهُ الِافْتِرَاقُ عَنْهُ، فَإِنْ جَرَّنَا الْقُرْآنُ إِلَیْهِمُ اتَّبَعْنَاهُمْ وَ إِنْ جَرَّهُمْ إِلَیْنَا اتَّبَعُونَا» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش، کل جملۀ طویل است. کنش گفتاری غالب، «اظهاری» است. امام در این بخش، هدف از پذیرش حکمیت را بیان می‌کند و به خوارج که ایشان را به دلیل پذیرش حکمیت سرزنش می‌کردند، پاسخ می‌دهد. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای این است که حکمیت برای اجرای احکام قرآن و اجتماع مسلمانان بر آن، بوده است. در سطح نیّت‌ورزانه بُعد بیانی، هدف امام، توجیه پذیرش حکمیت و رفع شبهات خوارج است. امام با بیان اینکه هدف از حکمیت، عمل به قرآن و جلوگیری از تفرقه بوده است؛ نشان می‌دهد که تصمیم ایشان در پذیرش حکمیت، نه از روی ضعف یا ترس، بلکه برای حفظ وحدت مسلمانان و اجرای احکام الهی بوده است. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، امام می‌خواهد خوارج را متقاعد کند که در مورد حکمیت، قضاوت نادرستی داشته‌اند. عبارت «فَإِنْ جَرَّنَا الْقُرْآنُ إِلَیْهِمُ اتَّبَعْنَاهُمْ وَ إِنْ جَرَّهُمْ إِلَیْنَا اتَّبَعُونَا» نیز یک کنش «تعهدی» است که نشان‌دهندۀ پایبندی امام به قرآن و احکام آن است. این بخش، همزمان کنش‌های اظهاری (تبیین هدف حکمیت) و تعهدی (التزام به پیروی از قرآن) را دربرمی‌گیرد. تحلیل این همزمانی، نشان‌دهندۀ انسجام درونی کلام امام(ع) و پیوند ناگسستنی میان مواضع تبیینی ایشان و تعهدات عملی است؛ که یکی از ویژگی‌های برجستۀ نهج‌البلاغه بوده و نظریۀ سرل به تحلیل این ساختار پیچیده کمک می‌کند.
«فَلَمْ آتِ لَا أَبَا لَکُمْ بُجْراً وَ لَاخَتَلْتُکُمْ عَنْ أَمْرِکُمْ وَ لَا لَبَّسْتُهُ عَلَیْکُمْ، إِنَّمَا اجْتَمَعَ رَأْیُ مَلَئِکُمْ عَلَی اخْتِیَارِ رَجُلَیْنِ، أَخَذْنَا عَلَیْهِمَا أَلَّا یَتَعَدَّیَا الْقُرْآنَ، فَتَاهَا عَنْهُ وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا یُبْصِرَانِهِ، وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا فَمَضَیَا عَلَیْهِ، وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَیْهِمَا فِی الْحُکُومَةِ بالْعَدْلِ وَ الصَّمْد لِلْحَقِّ سُوءَ رَأْیِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا» (نهج‌البلاغه، خطبۀ 127).
واحد تحلیل این بخش نیز کل جملۀ طویل است. کنش گفتاری غالب، «اظهاری» است. امام در این بخش، به بیان جزئیات بیشتر در مورد حکمیت و چگونگی انتخاب داوران می‌پردازد و مسئولیت انحراف از حکمیت را متوجه داوران می‌داند. در سطح بُعد بیانی، این جمله به‌معنای این است که امام، هیچ‌گونه خیانت یا فریبکاری در موضوع حکمیت انجام نداده است و انتخاب داوران با رضایت بزرگان قوم بوده است؛ اما داوران از قرآن تجاوز کردند و حق را ترک کردند. در سطح نیّت‌ورزانه بُعد بیانی، هدف امام، رفع اتهامات خوارج و نشان‌دادن بی‌گناهی خود در انحراف از حکمیت است. در سطح تأثیرگذار بُعد بیانی، امام می‌خواهد خوارج را متقاعد کند که قضاوت نادرستی در مورد ایشان داشته‌اند. همچنین در این بخش، عنصر «عاطفی» نیز در بیان تأسف و ناراحتی امام از انحراف داوران از حق مشاهده می‌شود.
جدول 1- تحلیل گفتمان خطبه 127 نهج‌البلاغه
براساس نظریه کنش‌های گفتاری جان سرل
ردیف | پاره‌گفتار | نوع کنش گفتار | توضیحات |
|---|---|---|---|
1 | فَإِنْ أَبَیْتُمْ إِلَّا أَنْ تَزْعُمُوا أَنِّی أَخْطَأْتُ وَ ضَلَلْتُ، فَلِمَ تُضَلِّلُونَ عَامَّةَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) بضَلَالِی وَ تَأْخُذُونَهُمْ بخَطَئِی وَ تُکَفِّرُونَهُمْ بذُنُوبی؟ | ترغیبی | امام با طرح پرسش‌های بلاغی، خوارج را به چالش می‌کشد و به سرزنش رفتار آنها می‌پردازد. هدف، واداشتن خوارج به تفکر درباره تناقض در رفتارشان است. لحن پرسشی و سرزنش‌آمیز نشان‌دهنده نگرانی امام از وضعیت جامعه است. |
2 | سُیُوفُکُمْ عَلَی عَوَاتِقِکُمْ تَضَعُونَهَا مَوَاضِعَ الْبُرْءِ وَ السُّقْمِ وَ تَخْلِطُونَ مَنْ أَذْنَبَ بمَنْ لَمْ یُذْنِبْ! | اظهاری | امام با توصیف رفتار خوارج، خشونت و بی‌عدالتی آنها را به تصویر می‌کشد. هدف، نشان دادن بی‌رحمی خوارج و تأثیرگذاری بر وجدان آنهاست. لحن سرزنش‌آمیز، انزجار امام از رفتار خوارج را نشان می‌دهد. |
3 | وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) رَجَمَ الزَّانِیَ الْمُحْصَنَ ثُمَّ صَلَّی عَلَیْهِ ثُمَّ وَرَّثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَتَلَ الْقَاتِلَ وَ وَرَّثَ مِیرَاثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَطَعَ [یَدَ] السَّارِقَ وَ جَلَدَ الزَّانِیَ غَیْرَ الْمُحْصَنِ ثُمَّ قَسَمَ عَلَیْهِمَا مِنَ الْفَیْءِ وَ نَکَحَا الْمُسْلِمَاتِ؛ | اظهاری | امام با اشاره به سیره پیامبر، به خوارج یادآوری می‌کند که حقوق اجتماعی مجرمان حتی پس از مجازات حفظ می‌شد. هدف، ارائه الگوی رفتاری صحیح و دعوت خوارج به پیروی از سیره نبوی است. |
4 | فَأَخَذَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) بذُنُوبهِمْ وَ أَقَامَ حَقَّ اللَّهِ فِیهِمْ وَ لَمْ یَمْنَعْهُمْ سَهْمَهُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یُخْرِجْ أَسْمَاءَهُمْ مِنْ بَیْنِ أَهْلِهِ. | اظهاری | امام با تأکید بر رویکرد عادلانه پیامبر، خوارج را به تفاوت میان سیره پیامبر و رفتار افراطی خودشان متوجه می‌کند. هدف، هدایت خوارج به سمت سیره پیامبر و اصلاح رفتارشان است. |
5 | ثُمَّ أَنْتُمْ شرَارُ النَّاس وَ مَنْ رَمَی بهِ الشَّیْطَانُ مَرَامِیَهُ وَ ضَرَبَ بهِ تِیهَهُ. | عاطفی (ابرازی) | امام با استفاده از عباراتی مانند “شرار الناس”، انزجار خود را از خوارج ابراز می‌کند و رفتار آنها را نکوهش می‌کند. هدف، نشان دادن شدت مذمت رفتار خوارج و تأکید بر گمراهی آنها توسط شیطان است. |
6 | وَ سَیَهْلِکُ فِیَّ صِنْفَانِ: مُحِبٌّ مُفْرِطٌ یَذْهَبُ بهِ الْحُبُّ إِلَی غَیْرِ الْحَقِّ، وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ یَذْهَبُ بهِ الْبُغْضُ إِلَی غَیْرِ الْحَقِّ … | اظهاری و ترغیبی | امام با بیان خطر افراط در دوستی و دشمنی، مخاطبان را به میانه‌روی و پیروی از جماعت دعوت می‌کند. هدف، حفظ وحدت و جلوگیری از تفرقه در جامعه اسلامی است. |
7 | أَلَا مَنْ دَعَا إِلَی هَذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ، وَ لَوْ کَانَ تَحْتَ عِمَامَتِی هَذهِ. | ترغیبی (دستوری) | امام با قاطعیت دستور به مقابله با فتنه‌افکنان خوارج می‌دهد. هدف، جلوگیری از گسترش فتنه و تأکید بر عدالت و بی‌طرفی در اجرای احکام است. |
8 | فَإِنَّمَا حُکِّمَ الْحَکَمَانِ لِیُحْیِیَا مَا أَحْیَا الْقُرْآنُ وَ یُمِیتَا مَا أَمَاتَ الْقُرْآنُ … | اظهاری و تعهدی | امام هدف از پذیرش حکمیت را توجیه کرده و پایبندی خود به قرآن را نشان می‌دهد. هدف، رفع شبهات خوارج و اثبات تصمیم صحیح در پذیرش حکمیت برای حفظ وحدت مسلمانان است. |
9 | فَلَمْ آتِ لَا أَبَا لَکُمْ بُجْراً وَ لَا خَتَلْتُکُمْ عَنْ أَمْرِکُمْ … | اظهاری | امام با بیان جزئیات حکمیت و مسئولیت انحراف داوران، بی‌گناهی خود را اثبات می‌کند. هدف، رفع اتهامات خوارج و نشان دادن صداقت و عدالت در تصمیم‌گیری‌های خود است. |
جدول شماره (1) تحلیل کنش‌های گفتاری در بخش‌هایی از خطبۀ 127 نهج‌البلاغه براساس نظریۀ سرل را نشان می‌دهد. هر بخش گفتاری (واحد تحلیل) از نظر کنش غالب (اظهاری، ترغیبی، عاطفی)، بُعد بیانی (نحوۀ بیان)، بُعد نیت‌ورزانه (هدف گوینده) و بُعد تأثیرگذار (تأثیر مورد انتظار بر مخاطب) بررسی شده است. هدف نهایی، واکاوی استراتژی‌های ارتباطی امام علی(ع) در مواجهه با خوارج است.
جدول2- فراوانی کنش‌های گفتاری خطبۀ 127 نهج‌البلاغه
درصد | فراوانی | کنش‌های گفتاری |
۱۰ | اظهاری | |
۶ | ترغیبی | |
4.8 | ۱ | تعهدی |
14.3 | ۳ | |
4.8 | ۱ | اعلامی |
100 | ۲۱ | جمع کل |
در نگاهی دیگر می‌توان نتایج جدول (2) را به‌صورت نمودار نمایش داد.
نمودار1- مقایسة فراوانی کنش‌های مختلف گفتاری در خطبۀ 127
نمودار2 - مقایسه درصد فراوانی کنش‌های مختلف گفتاری در خطبۀ 127
با توجه به پرسش اول پژوهش مبنی‌بر اینکه متن خطبۀ 127 نهج‌البلاغه به‌عنوان یک گفتمان، چگونه براساس نظریۀ کنش گفتاری سرل، تحلیل و بررسی می‌شود؟ باید اذعان داشت زبانشناسی، کاربردشناسی زبان، و نظریه‌های مطرح در آن، ازجمله نظریۀ کنش گفتاری، می‌توانند در معناشناسی و تحلیل گفتمان زبانی متون دینی، همچون نهج‌البلاغه، به‌عنوان یک گفتمان دینی و مذهبی، چشم‌اندازهای نوینی را فراروی ما قرار دهند. به همین‌منظور، خطبۀ 127 نهج‌البلاغه، که به ماجرای خوارج اشاره دارد، به‌عنوان نمونه انتخاب شد تا براساس این نظریه مورد تحلیل قرار گیرد. نکتۀ
قابل توجه آن است که در این نظریه، مبنای تحلیل و بررسی، «پاره‌گفتار» است. حال آنکه، پاره‌گفتار می‌تواند عبارت‌هایی چند، یک عبارت یا یک واژه باشد. واکاوی پاره‌گفتارهای این خطبه، به‌عنوان نمونه‌ای از کلام امیرالمؤمنین(ع) در کتاب ارزشمند نهج‌البلاغه، آن هم براساس طبقه‌بندی پنج‌گانۀ سرل، یافته‌هایی را برجای نهاده است که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
در رابطه با پرسش دوم پژوهش، مبنی‌بر اینکه کدام‌یک از انواع کنش‌های گفتاری در آن از فراوانی بیشتری برخوردار است؟ گفتنی است از مجموع ۲۱ پاره‌گفتار دسته‌بندی‌شده در خطبۀ 127 نهج‌البلاغه، ۱۰ مورد آن حامل کنش گفتاری اظهاری بوده است. به عبارت دیگر، ۴۷.۶ درصد از کل کنش‌های گفتاری را به خود اختصاص داده که این مطلب، حاکی از آن است که پربسامدترین کنش گفتاری مطرح در خطبۀ 127، کنش اظهاری با ۴۷.۶ درصد است. دومین کنشی که از بسامد بالاتری در خطبه برخوردار است، کنش ترغیبی است؛ به‌طوری که ۶ مورد، معادل ۲۸.۶ درصد از مجموع کل پاره‌گفتارها را شامل می‌شود. کنش گفتاری عاطفی با فراوانی ۳ مورد و ۱۴.۳ درصد، و کنش‌های گفتاری تعهدی و اعلامی، هریک با فراوانی ۱ مورد و ۴.۸ درصد، کمترین بسامد را به خود اختصاص داده‌اند.
در رابطه با پرسش سوم پژوهش، «دلایل بسامد بالا یا پایین کنش‌های گفتاری در سطح خطبه کدام است و تا چه حد با روح خطبه همخوانی دارد؟»، می‌توان اینگونه بیان کرد که هدف اصلی امام(ع) در این خطبه، تبیین و تشریح موضع خود در قبال حکمیت و پاسخگویی به شبهات خوارج است. بنابراین، کنش گفتاری اظهاری، با هدف و مقصود امام متناسب و همگون است و بدیهی می‌نماید که بیشترین بسامد را دارا باشد؛ که از لحاظ فراوانی، تفاوت قابل ملاحظه‌ای نسبت به سایر کنش‌های گفتاری دارد. اما در خصوص دیگر کنش‌ها، باید اذعان داشت که با عنایت به اینکه امام(ع) درپی نصیحت و هدایت خوارج و بازگرداندن آنها به مسیر حق و جلوگیری از تفرقه‌افکنی است؛ لذا، کنش ترغیبی در سطح خطبه، نسبت به کنش‌های گفتاری دیگر و پس از کنش گفتاری اظهاری، از بیشترین بسامد برخوردار است.
احساسات و عواطف امام علی(ع) در خطبۀ 127 نسبت به انحرافات و افراط‌گرایی خوارج به‌وضوح قابل مشاهده است و برخی عبارات به‌طور ضمنی، بار عاطفی دارند. به‌عنوان مثال، دستور پایانی ایشان مبنی‌بر کشتن هر فردی که شعار خوارج را ترویج می‌دهد («أَلَا مَنْ دَعَا إِلَی هَذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ…»)، نشان‌دهندۀ انزجار و هشدار ایشان در مقابل فتنه‌انگیزی و تفرقه‌افکنی است. بنابراین، فراوانی نسبی کنش‌های عاطفی در خطبه با محتوای کلی آن همخوانی دارد. همچنین، کنش‌های تعهدی بیشتر در زمینۀ تأکید بر پایبندی به قرآن و عمل به احکام الهی دیده می‌شود. اما کنش‌های اعلامی، هرچند در برخی عبارات به احکام الهی اشاره می‌کنند، اما صرفاً گزارشی از این احکام هستند، و نه اعلام آنها؛ زیرا گوینده، خود عامل یا متأثر از این احکام نیست. درنهایت، باید توجه داشت که در تحلیل کنش‌های گفتاری، منظر گوینده (گوینده‌محوری)، نقش اساسی دارد. بنابراین، دستور کشتن دعوت‌کنندگان به شعار خوارج، تنها نمونۀ کنش اعلامی در این خطبه است و به همین دلیل، کمترین فراوانی را دارد.
همانطور که تحلیل پاره‌گفتارهای منتخب در بخش پیشین نشان داد، کلام امام علی(ع) در خطبۀ 127، نمونه‌ای برجسته از کاربرد هدفمند و بلاغی زبان است؛ که با چارچوب نظریۀ کنش گفتاری جان سرل قابل تحلیل عمیق است. تحلیل این خطبه با تأکید بر ابعاد سه‌گانۀ کنش گفتاری و انواع پنج‌گانۀ سرل، نشان داد که چگونه امام(ع) با استفاده از کنش‌های مختلف (به‌ویژه اظهاری و ترغیبی با بسامد بالا)، اهداف ارتباطی خود شامل تبیین موضع، پاسخ به شبهات، سرزنش، ترغیب به اعتدال و وحدت، و صدور احکام قاطع را دنبال می‌کنند. مواردی همچون کاربرد کنش‌های ضمنی
در پرسش‌های بلاغی، همزمانی چندین کنش در یک پاره‌گفتار، و نقش اقتدار گوینده در نیروی ایلوکوشِنری کنش‌ها، همگی مؤید آن است که زبان در لسان امیرالمؤمنین(ع)، به‌گونه‌ای عمل می‌کند که نظریۀ کنش گفتاری، ابزاری مناسب برای واکاوی لایه‌های عمیق معنا و بلاغت آن است و این خود نشان‌دهندۀ «مسبوق به سابقه» بودن چنین کاربردهای پیچیده و هدفمندی از زبان در کلام ایشان است. این پژوهش با تمرکز بر تحلیل عمیق خطبه 127، نه‌تنها خلأ پژوهشی در این زمینه را پر می‌کند؛ بلکه پتانسیل بالای نظریۀ سرل را برای تحلیل سایر متون نهج‌البلاغه و فهم استراتژی‌های ارتباطی امام علی(ع) برجسته می‌سازد و افق‌های جدیدی را برای تحقیقات آینده می‌گشاید.
ــ منابع ــــــــــــ
آلام، کر (1382). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمه فرزان سجودی. تهران: قطره.
احمدی‌زاده، علیرضا؛ امینی، علی اکبر؛ منصوری لاریجانی، اسماعیل (1401). تحلیل ساختاری و سبکی نامۀ دهم نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتار جان سرل. زبانشناسی اجتماعی، 5(2)، ص71-80.
البرزی، پرویز (1392). مبانی زبانشناسی متن. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
بشارتی، فاطمه؛ غفوری‌فر، محمد، سالمی، مالک (1400). بررسی و تحلیل سبكشناسی تطبیقی خطبۀ ۲۷ و نامه ۲۸ نهج‌البلاغه (مطالعه موردی لایه نحوی). دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 4(2)، ص69-81.
بشیر، حسن؛ رجبی، محسن؛ تالی طبسی، مرضیه (1399). تحلیل گفتمان آیه تبلیغ در خطبه غدیر به روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام. مطالعات قرآن و حدیث، 13(2)، ص107-128.
بلاذری، احمد (1417ق). جمل من أنساب الأشراف به کوشش محمد حمیدالله. قاهره، ج۳.
بلاوی، رسول؛ ماهوزی، زهرا (1398). کاربست الگوهای تحلیل کنش‌های کلامی امام علی(ع) در نهج‌البلاغه. دانش سیاسی، 15(2)، ص369-388.
حسینی معصوم، محمد؛ رادمرد، عبدالله (1394). تأثیر بافت زمانی- مکانی بر تحلیل کنش گفتار: مقایسه فراوانی انواع کنش‌های گفتار در سوره‌های مکی و مدنی قرآن کریم. جستارهای زبانی، 6(3)، ص65-92.
زودرنج، صدیقه؛ اربطی مقدم، شیرین (1401). واکاوی خطبۀ شقشقیه با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 10(37)، ص115-139.
سجادی، مرضیه سادات (1401). بررسی و تحلیل گفتمان ادبی خطبه چهارم نهج‌البلاغه. پژوهش‌های زبان عربی، 5(3)، ص9-27.
سهرابی، صادق؛ صالح‌نیا، یحیی (1402). بررسی نقش تناصح و تعاون به عنوان پیشران جامعۀ صالح در خطبه 216 نهج‌البلاغه. پژوهش‌های مهدوی، 47(12)، ص125-139.
صفوی، کوروش (1387). درآمدی بر معناشناسی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
عبدالله‌زاده آراني، رحمت‌الله (1399). تحلیل نگرش امام علی(ع) در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه به دنیا و مواهب آن براساس شواهد قرآنی. دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 3(2)، ص63-75.
عزیزخانی، مریم؛ شاملی، نصرالله (1400). تحلیل گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه براساس نظریۀ فرکلاف (مطالعۀ موردی توصیف ناکثین). پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 9(36)، ص21-37.
فضائلی، سیده مریم؛ نگارش، محمد (1403). تحلیل خطبۀ پنجاه و یکم نهج‌البلاغه براساس طبقه‌بندی سرل از کنش‌های گفتاری. علوم قرآن و حدیث، 43(1).
قنبری، حمید؛ پروین، نورالدین (1396). بررسی رابطۀ بافت متن و موقعیت در خطبه‌های نهج‌البلاغه از دیدگاه تحلیل گفتمان ادبی (مطالعه موردی جنگ صفین). مطالعات ادبی متون اسلامی، 2(7)، ص33-54.
کاظمی، فروغ (1393). جستاری در نهج‌البلاغه از منظر نظریۀ زبانی کارگفت. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 20(55)، ص7-38.
گراوند، مجتبی؛ ولوی، علی محمد؛ نظرزاده، زهرا (1401). تحلیل گفتمان انتقادی عدالت توزیعی در سیره علوی(ع) با تکیه بر نامه 53 نهج‌البلاغه. پژوهشنامه علوی، 13(25)، ص293-320.
محسنی، علی‌اکبر؛ پروین، نورالدین (1396). بررسی گفتمان انتقادی در نهج‌البلاغه براساس نظریه نورمن فرکلاف (مطالعه موردی توصیف کوفیان). پژوهشنامه علوی، 6(12)، ص133-155.
محصص، مرضیه؛ کوچک‌یزدی، زهره (1399). تحلیل کنش گفتار ترغیب در خطبه قاصعه. مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت، 6(3)، ص63-92.
موسوی بفروئي، سيد محمد؛ زارع زرديني، احمد؛ زارعي محمودآبادي، حسن (1399). تحليل گفتمان انتقادی نامۀ ۶ نهج‌البلاغه با الگوگيری از روش فرکلاف. دراسات حدیثه فی نهج‌البلاغه، 3(2)، ص49-62.
میرهاشمی، مرتضی و همکاران (1397). تحلیل مضمون‌های تعلیمی گلستان بر بنیاد نظریه کنش گفتار سرل. پژوهش‌های ادبی، 15(60)، ص141-176.
نجفی ایوکی، علی؛ رسول‌نیا، امیرحسین؛ کاوه نوش‌آبادی، علیرضا (1396) تحلیل متن‌شناسی خطبه شقشقیه براساس نظریه کنش گفتاری سرل. پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(19)، ص2-17.
نجفی ایوکی، علی؛ محمودی، فاطمه؛ صیادی‌نژاد، روح‌الله (1402). تحلیل گفتمان انتقادی خطبه 108 نهج‌البلاغه براساس مربع ایدئولوژیک ون دایک. کتاب قیم، 13(29)، ص221-240.
نصر بن مزاحم (1404ق). وقعة صفین. انتشارات مكتبة آية‌الله المرعشي النجفي.
یول، جی (1374). نگاهی به زبان: مطالعه زبانشناسی. ترجمه نسرین حیدری. تهران: سازمان سمت.
Al-Aad i, N.M. (2023). A Pragmatic Approach to Translating Speech Acts in Religious Discourse. Al-ameed journal, 12(2).
Aruan, A.K. (2017). Surat Jerami di Meja Austin: Penggunaan Speech Act Theory Sebagai Usaha Pembacaan Efektif Ujaran formatif dalam Surat Yakobus. Indonesian Journal of Theology, 4(2), p. 257-279.
Austin, J.L. (1962). How to Do Things with Words. Oxford: Oxford University Press.
Botha, J.E. (1991). Speech Act Theory and New Testament Exegesis. HTS, 47(2).
Brown, C. (2009). The Death of Christian Britain: Understanding Secularization 1800–2000. (Second edition). London: Routledge.
Caldas-Coulthard, C. & Coulthard, M. (Eds.). (1996). Texts and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis. London & New York: Routledge.
Chattopadhyay, P. (2024). Speech Act Theory in Visual Narratives: An Analysis of Communication through Sequential Art. Gipan, 6(1).
Fairclough, N. (1992). Discourse and Social Change. Oxford: Polity Press.
Grant, D., Hardy, C., Oswick, C. & Putnam, L. (Eds.). (2004). Organizational Discourse: Exploring the Field. In: The Sage Handbook of Organizational Discourse (pp. 483–505). London – Thousand Oaks: Sage Publications.
Heather, N. (2000). Religious Language and Critical Discourse Analysis: Ideology and Identity in Christian Discourse Today. Oxford: Peter Lang.
Hjelm, T. (2011). Discourse Analysis. In: The Routledge Handbook of Research Methods in the Study of Religion (pp. 134–150), edited by Michael Stausberg Steven Engle. London: Routledge.
Holstein, J. & Gubrium, F. (2005). Interpretative Practice and Social Action. In: Sage Handbook of Qualitative Research (pp. 483–505), edited by N. Denzin & Y. Lincoln. Thousand Oaks: Sage Publications.
Jørgensen, M. & Phillips, L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Practice. London: Sage Publications.
Saifudin, A. (2019). Teori Tindak Tutur dalam Studi Linguistik Pragmatik. LITE, 15(1).
Searle, J.R. (1999). Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. New York and Melbourne: Cambridge University Press.
Searle, J.R. (2001). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. Beijing: Foreign Language Teaching and Research Press.
Shao, L. (2024). Analysis of A Dream of Red Mansions Character Dialogue Based on Speech Act Theory. International Journal of Social Sciences and Public Administration, 2(3). https://doi.org/10.62051/ijsspa.v2n3.19
Vanderveken, D., & Kubo, S. (Eds.). (2002). Essays in speech act theory. John Benjamins Publishing Company.
Verschueren, J. (2003). Understanding Pragmatics. London: Arnold.
von Stuckrad, K. (2010). Reflections on the Limits of Reflection: An Invitation to the Discursive Study of Religion. Method and Theory in the Study of Religion, 22(2–3), p.156–169.
Wetherell, M. (2001). Debates in Discourse Research. In: Discourse Theory and Practice: A Reader, edited by M. Wetherell & et al.
Wijsen, F. (2013). Discourse Analysis in Religious Studies. Religion, 43(1), p.1-3.
Wuthnow, R. (2011). Taking Talk Seriously: Religious Discourse as Social Practice. Journal for the Scientific Study of Religion, 50(1), p. 1–21.
Yule, G. (1996). Pragmatics. New York: Oxford University Press.
Zou, L. & Zhu, Y. (2022). Review of Research on Development of Speech Act Theory and Its Application. International Journal of Linguistics, Literature and Translation, 5(12).
[1] Received: 2024/07/07 ; Received in revised form: 2024/07/30 ; Accepted: 2024/08/23 ; Published online: 2024/10/01
https://doi.org/10.71914/lrit.2024.10221196244
© The Author(s). Article type: Research Article Publisher: Qom Islamic Azad University
[2] استناد به این مقاله: عبدالهی‌نیا، فاطمه (1403). تحلیل محتوای خطبه 127 نهج‌البلاغه براساس نظریۀ کنش گفتاری «سرل». پژوهش‌های زبانشناختی متون اسلامی، 1(3)، ص23-46. https://doi.org/10.71914/lrit.2024.10221196244
تاریخ دریافت: 17/04/1403 ؛ تاریخ اصلاح: 09/05/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 02/06/1403 ؛ تاریخ انتشار آنلاین: 10/07/1403
© نویسندگان. نوع مقاله: پژوهشی ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
[3] . Illocutionary force
[4] . Wuthnow
[5] . Wetherell
[6] . Jorgensen
[7] . Fairclough
[8] . Caldas-Coulthard & Coulthard
[9] . Grant
[10] . Holstein & Gubrium
[11] . Wetherell
[12] . Brown
[13] . Heather
[14] . Hjelm
[15] . Wijsen
[16] . Von Stuckrad
[17] . Hjelm
[18] . AAR
[19] . Yule
[20] . Assertive
[21] . Commissive
[22] . Al-Aadili
[23] . Austin
[24] . Zou Yiye
[25] . Searle
[26] . Shao
[27] . Vanderveken & Kubo
[28] . Verschueren
[29] . Yule
[30] . Aruan
[31] . Saifudin
[32] . Botha
[33] . Chattopadhyay
