بررسی ساختارهای فرهنگی در ضرب المثل های ترشیزکهن

الموضوعات :

حمید زنده دل ¹ , رضا مهربان قزلحصار ² , جواد زنده دل قزلحصار ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد مشهد
3 - گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاداسلامی، مشهد، ایران.

تاريخ الإرسال : 24 الأربعاء , صفر, 1446 تاريخ التأكيد : 13 السبت , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 16 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: ضرب المثل, فرهنگ, ساختارهای فرهنگی, ترشیز کهن.,

ملخص المقالة :

ادبیات عامۀ ایرانی نمونۀ بارزی از گنجینۀ گران¬بهای ادبی جهان است که ما ایرانیان از ذخایر و مالکیت این گنج معنوی برخوردار هستیم که متأسفانه قدر آن را ندانسته‌ایم. ضرب¬المثل¬ها گونه¬ای از این گنجینه هستند که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آنها نهفته است. بسیاری از این داستانها از یاد رفته¬اند، و پیشینۀ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این ¬حال، در سخن بهکار میروند. در کشور ما به دليل سابقۀ کهن، ضرب¬المثل¬های فراوانی وجود دارد. اگرچه در اقوام مختلف ايرانی اين ضرب¬المثل¬ها دارای تفاوت¬هايی در زبان و لهجه است، ولی بسياری از آن-ها به جهت معنا و يا مفهوم مشترک هستند. ضرب‌المثل¬ها در واقع انعکاسی از فرهنگ اصیل و شایع هر جامعه است. در پژوهش حاضر، با بحث و بررسی در مورد ضرب¬المثل¬ها و تعبيرات عاميانۀ رايج در دیار ترشیز، سعی خواهيم کرد ارزش¬ها، معيارها و شيوۀ زندگی گذشتگان¬مان را ترسيم کنيم و از اين طريق آداب و رسوم، ساختارهای فرهنگی و هنجارها را مورد پژوهش و بررسی قرار دهيم.

المصادر:


1. امینی، امیرقلی (1393). فرهنگ عوام یا تفسیر امثال و اصطلاحات زبان پارسی، تهران: فردوس.
2. پرتوی آملی، مهدی (۱۳۶۹). ریشه های تاریخی امثال و حكم، تهران: سنایی.
3. خسروی، محمد رضا (1376). تاریخ کاشمر، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
4. دهخدا، علی اكبر(1361). امثال و حكم، تهران:چاپخانه سپهر.
5. ذوالفقاری، حسن (1386). تفاوت ضرب المثل با برخي گونه هاي زبانی و ادبی مشابه. نجوای فرهنگ، دوره 2، ش 4، ص 22-21.
6. کشاورزی،مصدق (1399). ارتباط بین گرایش به هویت ملی و بی تفاوتی اجتماعی در بین شهروندان شهر بوشهر.جامعه شناسی سیاسی ایران، دوره 3، ش 4، صص381-357.
7. محتشم، حسن (1380). فرهنگواره تحلیلی امثال و حكم (ضرب المثلهای سبزواری)، سبزوار:چاپ دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی.
8. همایی، جلال الدین (1368). فنون بلاغت و صناعات ادبی،تهران: چاپ هما.
9. ولك، رنه و دیگران (۱۳۷۰). چشم اندازی از ادبیات و هنر، ترجمه غلامحسین یوسفی و محمد تقی (امیر) صدقیانی، تهران: معین.
سایت های اینترنتی:
10- https://www.islamquest.net/fa/archive/fa42811
11- http://pajoohe.ir/Product.aspx?ProductID=47301

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 20، شماره 39، پاييز 1403، صفحه 90-79

 

بررسی ساختارهای فرهنگی در ضرب­المثل­های ترشیزکهن

 

حمید زنده دل1، رضا مهربان قزلحصار2*، جواد مهربان قزلحصار3

1دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

*2  استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

 

(نويسنده مسئول)  [e-mail] :Email

تاریخ دریافت:07/06/1403  / تاریخ پذیرش: 24/09/1403

 

 

     چکیده

    ادبیات عامۀ ایرانی نمونۀ بارزی از گنجینۀ گران­بهای ادبی جهان است که ما ایرانیان از ذخایر و مالکیت این گنج معنوی برخوردار هستیم که متأسفانه قدر آن را ندانسته‌ایم. ضرب­المثل­ها گونه­ای از این گنجینه هستند که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آن‌ها نهفته است. بسیاری از این داستان‌ها از یاد رفته­اند، و پیشینۀ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این ­حال، در سخن به‌کار می‌روند. در کشور ما به دليل سابقۀ کهن، ضرب­المثل­های فراوانی وجود دارد. اگرچه در اقوام مختلف ايرانی اين ضرب­المثل­ها دارای تفاوت­هايی در زبان و لهجه است، ولی بسياری از آن­ها به جهت معنا و يا مفهوم مشترک هستند. ضرب‌المثل­ها در واقع انعکاسی از فرهنگ اصیل و شایع هر جامعه است. در پژوهش حاضر، با بحث و بررسی در مورد ضرب­المثل­ها و تعبيرات عاميانۀ رايج در دیار ترشیز، سعی خواهيم کرد ارزش­ها، معيارها و شيوۀ زندگی گذشتگان­مان را ترسيم کنيم و از اين طريق آداب و رسوم، ساختارهای فرهنگی و هنجارها را مورد پژوهش و بررسی قرار دهيم.

 

کلیدواژه: ضرب­المثل، فرهنگ، ساختارهای فرهنگی، ترشیز کهن.

 

 

 

1-        مقدمه

خراسان بزرگ و به تبع آن ترشیز، کانون ضرب المثل‌هاست و مردم این سرزمین بیشتر با زبان شعر، کنایه و با زبان هنری سخن می‌گویند،اگر بخواهیم برای ضرب‌المثل تاریخی را در نظر بگیریم باید گفت که همزمان با پیدایش زبان‌،  ضرب المثل هم میان مردم رواج پیدا کرد و به دلیل این که ضرب­المثل کاربرد زیادی دارد، افراد بسیاری این مطالب را می‌توانند در قالب یک جمله کوتاه بیان کنند و از این جهت میان مردم مقبول و شایسته است. بعضی مَثَل­ها در میان عوام کاربرد دارد و بعضی دیگر، بیشتر مورد استفادۀ قشر تحصیل کرده است. نوع اوّل را معمولاً، عوام از میان زندگی روزمرّۀ خودشان استخراج کرده­اند تا بتوانند با چند کلمه، طرف مقابل خود را مُجاب نمایند یا او را تشویق و تحذیر نمایند. نوع دوم امّا در آثار برجستۀ ادبی پدید می آید و از آرایه­های کلامیِ نظیرتشبیه، سجع، ایهام و ... مخصوصاً ایجاز بهره می گیرند. ضرب المثل، تصویری فشرده از زندگی اجتماعی، سیاسی، حکومتی و اقتصادی دوره­های گذشته و امروز یک قوم است و طبعاً هر قوم و کشوری که سابقۀ فرهنگی غنی­تری داشته باشد از ضرب­المثل­های بیشتری استفاده می­کند فرهنگ ايرانی و به تَبَع آن فرهنگ خراسان رضوی و به ویژه ترشیز کهن، دارای فرهنگی است كه قرن‌ها تجربه، دانش، خرد، سنت و آداب مخصوصی را پشت سرگذاشته است كه آن را از فرهنگ ساير اقوام و ملل متمايز می­سازد.

1-1- بیان مسأله

هدف از اين مقاله، واکاوی مسائل مختلف فرهنگی در ضرب­المثل­های ترشیز کهن، از حيث محتوا است. در ابتدا ضمن اشاره به ارزش مثل­ها، تعريفی ارائه می­شود که اجزای اين تعريف، اساس طبقه بندی مثل­ها را تشکيل می­دهد. سپس طبقه­بندی ­های موجود را نقل و نقد می­کنيم و به بررسی مسائل فرهنگی در آن می­پردازیم.

 

1-2-                      سوالات تحقیق

 این مقاله در صدد پاسخ گویی به پرسش­های زیر است:

1- بررسی و تحلیل محتوای ضرب­المثل­های ترشیز شامل چه دسته از مفاهیم فرهنگی است؟

2- این مفاهیم و ارزش­ها به چه صورتی در ضرب­المثل­های دیار ترشیز نمود یافته­اند؟

3- عوامل تاثیرگذار در ضرب­المثل­های دیار ترشیز کهن کدام است؟

 

1-3-                      فرضیه تحقیق

با توجه به آن­چه یاد شد، در مطالعۀ مقدماتی چند فرضیۀ ذیل مورد توجه قرار گرفته است:

1-ضرب­المثل­های منطقۀ ترشیز از انواع آرزوها یا تجربه­های زندگی و ویژگی­های اجتماعی و فرهنگی سخن می­گوید.

2-طبقات مختلف اجتماعی در شکل­گیری موضوعی امثال و حکم به میزان متفاوتی سهیم بوده­اند. از جمله موضوعات مختلف تربیتی، روان­شناختی، فرهنگی و اجتماعی از موضوعات مهم امثال و حکم این دیار به شمار می آید.

3-مبانی فکری و محتوایی امثال و حکم ترشیز، مولود اندیشه­های والا و احساسات پرشور مردم و نیز بر انگیخته از فرهنگ­های مختلف شهرستان­های کاشمر، کوهسرخ، بردسکن و خلیل آباد است ساختار دستوری ضرب­المثل­ها که بر اساس زمان­های گذشته،حال و آینده استوار است،اغلب از توجه مردم نسبت به امور تاریخی گذشته، و زندگی فعلی و آرزوهای آینده آن­ها ناشی می­شود.

 

1-4-                      روش تحقیق

در این پژوهش تا جایی که امکان پذیر بوده است امثال به صورت میدانی گردآوری شده‌اند و مرحلۀ بعدی تحقیق و پژوهش به صورت کتابخانه‌ای انجام گرفته و از منابع مکتوب استفاده شده است. برای انتقال صحیح تلفظ واژه‌ها و اصطلاحات گویشی، از الفبای متداول بین شرق شناسان (البته بشکلی ساده‌تر) به شرح زیر استفاده شده است.

صامت­ها: ا (a)، ب (b)، پ (p)، ت (t)، ث (s)، ج (j)، چ (č)، ح (h)، خ (x)، د (d)، ذ (z)، ر (r)، ز (z)، ژ (ž)، س (s)، ش (š)، ص (s)، ض (z)، ط (t)، ظ (z)، ع (a)، غ (g)، ف (f)، ق (g)، ک (k)، گ (q)، ل (l)، م (m)، ن (n)، و (v)، ه (h)، ی (y).

مصوت­های کوتاه: ــَـ (a)، ــِـ (e)، ــُـ (o).

مصوت­های بلند: ...ـا (â)، ...ـی (I)، ...ـو (u).

 

1-5-                      پیشینۀ تحقیق

با مراجعه به اطلاعات موجود در بانک­های اطلاعاتی، تالیف­ها، ترجمه­ها، پایان­نامه­ها و مقاله­های مربوط به موضوع مورد نظر، هیچ بررسی دقیق و جامعی در بارۀ بررسی ساختارهای فرهنگی در ضرب­المثل­های ترشیز کهن صورت نپذیرفته است. لیکن یک کتاب به نام «فرهنگ مردم کاشمر (فولکلور): نگاهی به فرهنگ عامه‌ی ترشیز کهن» از علی اکبر خلیلی (1390) به موضوع فرهنگ عامۀ مردم کاشمر پرداخته است.

      در این کتاب ضمن بررسی سنّت‌ها، آیین‌ها، باورها و اعتقادات مردم کاشمر، به پیشینۀ تاریخی و جغرافیایی، اداره‌ها، سازمان‌ها و مراکز علمی شهرستان اشاره شده و زندگی مادی، معنوی و اجتماعی مردم در مباحثی چون ازدواج؛ بازی‌ها و سرگرمی‌ها؛ خوراک و پوشاک بررسی شده است. در پایان کتاب نیز گزیده‌ای از لغات، اصطلاحات، فعل‌ها و ضرب‌المثل‌های بومی مردم کاشمر در جدو‌ل‌های مجزا آورده شده است. دومین موردِ قابل ذکر، پایان­نامه­ای است با عنوان «بررسی عناصر فرهنگی در ضرب­المثل­های عشایر خراسان رضوی (درگز و باجگیران)» که توسط حمیده روح­بخش نافعی (1390) دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی - دانشکده زبان­های خارجی- به رشتۀ تحریر در آمده است. مورد سوم مقاله­ای است با عنوان «نگاهی به امثال و حکم در ادب خراسان (قرن 4 و 5)» نوشتۀ حمید نقش­بندی، علی نوروزی، حسین ناظری و محمد باقر حسینی که در مجلۀ زبان و ادبیات عربی (مجله ادبیات و علوم انسانی سابق)، شماره دوازدهم بهار و تابستان 1394 به چاپ رسیده است. چهارمین پژوهش، مقاله­ای است با عنوان «مطالعۀ ساختارهای اجتماعی و فرهنگی در ضرب­المثل­های فارسی» به نویسندگی مهران سهراب­زاده و بهجت یزدخواستی که در مجلۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه اصفهان درسال 1388، دورۀ پنجم شماره : 14، صفحات 65 تا 90 به چاپ رسیده است. آخرین مورد نیز مقاله­ای است با عنوان «بازتاب مسائل اجتماعی در ضرب­المثل­های فارسی» نوشتۀ دکتر حسن ذوالفقاری که در نشریۀ نجوای فرهنگ، شماره3، بهار 1386 به طبع رسیده است. لازم به ذکر است وب سایت­های محدودی نیز به موضوع ضرب­المثل­های مربوط به ترشیز پرداخته­اند. موارد مذکور به دلایل نپرداختن به مقولۀ ضرب­المثل­های دیار ترشیز، محدود بودن دامنۀ پژوهش و فقدان جنبه­های نیرومندِ تحلیلی، خلاءِ موجود را بر طرف نکرده است. بنابراين در این پژوهش قصد داریم ضمن معرفی تعدادی از  ضرب­المثل­های ترشیز کهن، معروف‌ترین آن‌ها را در فهرستی جداگانه همراه با معنی، مفهوم و بررسی ساختارهای فرهنگی آن ارائه کنیم؛‌و بدیهی است اکثر ضرب­المثل­های عنوان شده در تحقیق، در بسیاری ازمناطق و شهرستان­های ترشیز کهن مشترک است.

 

1-6-                      هدف تحقيق  

کشور ما از وسعت زیاد و فرهنگ عامۀ قوی برخوردار است و به همین دلیل برای هر موضوعی شاید ده‌ها ضرب­المثل داشته باشیم و هدف از اين پژوهش هم دستیابی به ساختارهای فرهنگی در پس مجموعۀ به ظاهر پراکنده و بدون ساخت ضرب­المثل­های دیار ترشیز، و همچنين  شناخت مفاهیم ارزشی وضد ارزشی و ایستارهای فرهنگی مستتر در ضرب­المثل­ها؛ و گسترش ادبیات عامه و ضرب­المثل­های جمع­آوری شده می­باشد. 

 

2-                      تعاریف واژگان

2-1-                      ضرب المثل

ضرب‌المثل گونه‌ای از بیان است که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آن‌ها نهفته است. بسیاری از این داستان‌ها از یاد رفته‌اند، و پیشینۀ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این‌حال، در سخن به‌کار می‌رود. شکل درست این واژه «مَثَل» است و ضرب در ابتدای آن اضافه است. به عبارتِ دیگر، «ضرب المثل» به معنای مَثَل زدن (به فارسی: داستان زدن) است. مردم در گفتگوهايشان برای اين كه منظور خود را بهتر بفهمانند، از ضرب­المثل­ها استفاده می­كنند. ضرب­المثل می­تواند يك بيت شعر يا فقط يك مصراع شعر يا جمله ای معروف باشد. هر قدر تاريخ تمدن ملتی درازتر باشد بيشتر حادثه در آن پيدا شده و مثل­های بيشتری در آن وجود دارد .ضرب­المثل­ها همگی کوتاهند و همین کوتاهی است که سبب ماندگاری در حافظۀ مردم و تأثیرگذاری بر آن­ها  می­شود. «گاه باشد که آوردن یک مثل در نظم یا نثر و خطابه و سخن رانی، اثرش در پروراندن مقصود و جلب توجّه شنونده بیش از چندین بیت منظوم و چند صفحه و مقاله و رساله بیشتر است» (همایی، 1368: 300).

 

2-2-                      ساختار فرهنگی

در ساده‌­ترین تعریف، ساختار شامل تمام عناصر و اجزایی است که یک اثر را شکل می‌­دهد. هرچیزی در جهان ساختار و فرمی دارد؛ یک ساختمان، یک اتومبیل، یک تابلو نقاشی، یک شعر و  حتی یک مقاله و یادداشت ادبی. در تعریف ساختار فرهنگی باید گفت: مجموعه­ای از روابط و پیوندهایی است که میان افراد، گروه‌ها و طبقات مختلف یک جامعه برقرار می‌باشد و رفتارهای فرهنگی در آن جامعه بر پایه این روابط تنظیم می‌شود.

 

 

 

2-3-                      ترشیز

این منطقه دیر زمانی با نام عمومی ترشیز شناخته می­شد (قبلاً چهار شهرستان کاشمر – بردسکن – خلیل آباد و کوه سرخ در کنار هم به عنوان یک شهرستان با مرکزیت کاشمر بوده است). این سرزمین برحاشیۀ جادۀ ابریشم واقع شده؛ از این رو قدمتی به گسترۀ تاریخ دارد.ترشیز پیشین از گذشته‌های دور تاکنون دچار دگرگونی و تغییر نام شده‌است. در بررسی نام این شهر به بیش از بیست نام برمی­خوریم که با یک جمع‌بندی می‌توان تمامی آن‌ها را در واژگان «کشمر«،«ترشیز«،«بشت« و «سلطان‌آباد» خلاصه کرد. به این ترتیب واژهٔ کشمر که به معنای آغوش مادر؛ احتمالاً بیانگر زادگاه زرتشت است، با گذشتن از شکل‌های کیشمر و کشمار، سرانجام به گونۀ کاشمر درآمده و در همین صورت باقی مانده‌است. از سوی دیگر فرهنگ‌نگاران، کاشمر را گونۀ کامل شده «کاخجر»، «کاشخر» و «کاشغر» دانسته‌اند و بر این باورند، که «کاش» برگردانیده شدۀ «کاج» است و «کاخجر»، یادآور سرو بزرگ و سرشناس این سرزمین «سرو کشمر» است.(خسروی،1376: 45)

 

3-                      بحث و بررسی

3-1-                       ضرب­المثل و فرهنگ

مثل­ها، آینۀ فرهنگ و انديشه­های مردم و حاوی حكمت­های تجربی آنان است كه از دو منبع مهم دينی و ملی نشات می­گيرند. ضرب­المثل­ها در ميان هر ملت، يکی از عناصر مهم زبان و ادبيات آن مردم به شمار می­روند و از طرفی دربردارندۀ پند و دستور اخلاقی بزرگی است که با وجود کوتاهی لفظ و سادگی و روانی، شنونده را در افکار عميق فرو می­برد و آن جمله را از گوش به اعماق قلب خود می­فرستد و انفعالات و هيجانی در نفس او به وجود می­آورد.

      فرهنگ نیز یک پدیدۀ عام است و هیچ گروه یا فردی در جامعۀ انسانی را نمی­توان یافت که فرهنگ نداشته باشد، اما از آن جایی که اقوام و جوامع مختلف به نحو یکسانی در برآورده  کردن نیازها ی خود و برخوردشان برای رفع نیاز ها یکسان نبوده­اند، طبیعتاً فرهنگ خاص خود را ساخته و پرداخته­اند و از این رو است که تنوع فرهنگی در جوامع مختلف به چشم می­خورد (ذوالفقاری ،1386: 22). 

 

3-2-                      نمود ساختار فرهنگی در ضرب­المثل­های ترشیز

 فرهنگ در چهار راه اندیشه و احساس قرار گرفته است و آن­را باید در حوزۀ اجتماعی، معادلی دانست برای نظام روانی و احساسی که به غرایز، ساختار می­دهد. به بیان دیگر فرهنگ یک پدیده اجتماعی است که از سویی در تلاش برای پاسخ گویی به نیازهای گوناگون انسان ها پدید می­آید و از سویی دیگر راهنمای فکر و عمل آن­ها برای مرتفع کردن نیازهایشان است. شخصیت اجتماعی مردم یک جامعه در فرهنگ عمومی آن­ها خلاصه می­شود، لذا اهمیت شناخت بررسی فرهنگ عمومی برای ارتقاء و تحول آن در مسیر رشد و توسعه، آشکار می­شود. دانشمندان تاریخ و جامعه­شناس در بررسی روحیه­ها و اخلاق گذشتگان از ضرب­المثل­های جاری هر محلی که نشان دهندۀ فرهنگ عمومی آن جامعه باشد استفاده می­کنند. دانستن ضرب­المثل­ها، گفتن و نوشتن را آسان می­کند، زیرا این جمله­ها کوتاه و زیباست و بر دل می­نشیند و گفتگوی دراز را کوتاه می­کند که اگر در جای خود استفاده شود، اثر حرف، دل­نشین­تر و بیشتر می­شود  امثال و حکم به عنوان نمای افکار، روحیات و آداب یک جامعه و جایگاه آن در مسائل فرهنگی و اجتماعی نقش به سزایی دارد که به چند نمونه از آن اشاره می­کنیم.

1- ضرب­المثل­های ملل مختلف نشان دهندۀ افکار و روحیات آنان است و جامعه­شناسان می­توانند از آن ها در شناخت ویژگی­های روحی آن جامعه بهره گیرند. در حقیقت ضرب­المثل­ها می­توانند وسیله­ای برای کالبد شکافی سلوک اجتماعی و عقاید جاری در جوامع و شناخت آن بر اساس نشانه­های فرهنگی و علایم خارجی به کار گرفته شوند.

۲- آن­چه از فرهنگ و ادب در سینه و اذهان مردم وجود دارد، کمتر از آن نیست که در کتب و نوشته­ها نقل و ضبط می­شود. از این­رو می­توان با تحقیق در اقسام فرهنگ عامه و بازتاب آن در فرهنگ عمومی به احوال و آثار ملل دیگر پی برد. زیرا کنکاش در احوال و افکار و ذوق و سلیقه و روحیات مردم سده­های پیشین یکی از راه­های بازیابی هویت ملی و فرهنگی ملت­ها است (رنه ولک، 1370: 138).

۳- فرهنگ عامه ابزار آموزش مسایل عمومی در زمینۀ اخلاق و تعلیم و تربیت به مردم عامه است. گذشته از این مضامین ارزنده، امثال و حکم که از ذوق و تجربه و اندیشۀ مردم نشات گرفته همواره دست مایۀ فرهیختگان و اندیشمندان در خلق برخی از آثار بوده است و بازتاب آن در جلوه­های گوناگون مشاهده می­شود.

4- امثال و حکم،جملات کوتاهی است که هر جا پای استدلال در مذاکرات عمومی، سست و چوبین شود به یاری متکلم می­شتابد و مقصود و منظور گوینده را در یک جمله کوتاه و مستدل، روشن می­سازد،مثلاً برای سخنران و گوینده، وقت کافی لازم است تا پیرامون احسان و انفاق بحث کند و بتواند ثابت کند که بذل و بخشش مذهب و ملت نمی­شناسد و محتاج، محتاج است چه مسلمان باشد چه غیر مسلمان، چه موحد باشد چه غیر موحد. ولی این گفته ابوالحسن خرقانی عارف عالی قدر ایران که بر سردر مهمان سرایش نوشت: «نانش بده، ایمانش مپرس» همه چیز را در خود جمع کرده و گوینده را از هرگونه اطاله کلام و بیان سخن خلاصی می­بخشد. (پرتوی آملی، ۱۳۶۹: ۱۸)

5- گاهی امثال و حکم مانند مصلحان اجتماعی عمل می­کنند و به بیان مفاسد اجتماعی و هنجار­ها و نا هنجاری­های جامعه می­پردازند. دزدی پی دیوار خانه ای را به آرامی می­کند. صاحب­خانه سر از بام بر کرده پرسید، چه می­کنی؟ گفت دهل می­زنم. سئوال کرد بدین آهستگی چرا؟ جواب داد: «صبح آوازش بلند می­شود». این مثل به هوشیاری و آگاهی شخصی و یا جامعه­ای غافل از پیامدهای کارهای خویش اشاره دارد که زمانی از خسارت و مصیبت وارده آگاه می­شوند که کار از کار گذشته باشد. (دهخدا، 2:۱۳۶۱/۱۰۵۰)

6- با مطالعۀ مثل­ها و شناخت مورد استعمال آن می­توان به قدرت تفکر و اصالت فرهنگی و حتی خصوصیات روانی آن ملت پی برد و از آن در مطالعات جامعه شناسی و روان­شناسی استفاده کرد. (محتشم، ۱۳۷۸: ۱۱)

7- تحقیق و تفحص در امثال و فرهنگ عامه ملل مختلف، این امر را روشن می­سازد که اساس و پایۀ فرهنگ­های جهانی و عناصر مهم تشکیل دهندۀ آن، اغلب مفاهیم و مضامین مشترکی است نظیرعدالت خواهی، راستی و درستی، محبت و دوستی، فراغ و وصال، خردمندی، شجاعت و ... .

 

3-3-                      ضرب­المثل در فرهنگ مردمان ترشیز

در ادبیات کلاسیک فارسی و لهجه­های ایرانی ضرب­المثل­ها به فراوانی دیده می­شود و ترشیز یکی از مناطق عمده­ای است که مردم آن علی رغم هجمه­های فرهنگی سال­های گذشته به اصالت زبان فارسی، از ضرب المثل ها و نمادهای زبان فارسی در محاورات روزانه خود به حد وفور استفاده می­کنند. لهجه محلی، حفظ رسوم و سنت های غنی و رفتاری سرشار از متا نت و بردباری، که خصیصۀ مردمان خراسان است در کنار شوخ طبعی در گفتار، زمینه را برای پرورش طبعی نکته­سنج در ترشیز مهیا کرده است واین مهم در لفافۀ ضرب المثل ها ،سخن گفتن در دیار ترشیز را به اوج رسانده است.به گونه ای که در گفتار مردمان این دیار در هر جمله یک ضرب­المثل نیز نهفته است و سعی می­کنند با استفاده از اصطلاحات وضرب المثل های رایج در ادبیات فارسی و گاه خاص مردم ترشیز ،منظور خود را به شنونده القا کنند.

 به عنوان مثال نخل (نِمادی از تابوت امام حسين (ع)) روستای فَدافِن¹در این شهرستان به علت عظمت و سنگينی، حداقل توسط چهل مرد تنومند حمل می­شود.

مردم زمانی­که شاهد‌ ترس‌ کسی‌ از انجام‌ کاری  نه‌ چندان‌ سخت‌ می‌باشند‌، این ضرب‌المثل‌ را به کار‌ می‌برند:

«مگه‌ مِیی‌ (می­خواهی) ، نخلِ فِدافِن‌ ‌رِ حرکت بِتی(بدهی)»

 Maghe meyi naxle fedâfen re harkat beti.

و یا در نفرین‌های محبّت‌آمیز‌ مادران نسبت به‌ فرزندان‌ پسر‌ شاهدیم‌ که می‌گویند:

« الهی‌ نَنَه‌، بِری که از روی‌ نخل فِدافِن، بُفتی (بیفتی)به تَه(پایین)»

Elâhi nana beri ke az rooy naxle fedâfen bofti be ta.

يا آسياب روستای كُندر² قديم، به لطفِ آبِ ششطراز (نام دهستانی است) هميشه رونق داشته است و همين رونق باعث جلب نظر راهزنان و مهاجمان ترك و ازبك و اشرار محلات اطراف می‌شد.اينان هر ازگاه، دستبردی می‌زدند و باجی می‌گرفتند. بعضی وقت­ها حضور خودشان را با دزديدن ميلۀ ميانی (محور چوبی ميانۀ سنگ اصلی) آسيا اعلام می‌كردند و باج می‌خواستند. البته گاهی اوقات كه دست‌خالی بر می‌گشتند، به اين آسياب و اين ميله خساراتی وارد می‌كردند. به سرقت رفتن  يا كج شدن اين ميله يعنی عزا و وحشت و آشوب در منطقه، هر كس  بی‌گناه است ومتهم به كاری می‌شود می‌گويد:

 "يِقِن (یقینا) واز (مجددا) ميلِ اَسيیِ (آسیاب) كُندرِ دزيدن (دزدیدن)! "

 Yeghen wâz mile asiyey kondore dozidan

 

3-4-                      عوامل تاثیرگذار در ضرب­المثل­های دیار ترشیز کهن

موضوعات مختلف اخلاقی، تربيتی، روان­شناختی و اجتماعی در ضرب­المثل­های این دیار مطرح شده است. بارزترين ويژگی ضرب­المثل­های اين منطقه از کشورمان، ارتباط اين ضرب­المثل­ها با زندگی مردمان شهر و روستا بوده است.با اين ضرب­المثل­ها می­توانيم ويژگی­های روحی، روانی، اجتماعی و ساختارهای فرهنگی مردمان اين سرزمين را بازشناسيم. اين ضرب­المثل­ها بخشی از بافتار فرهنگی اين سرزمين ويکي از منابع غنی و مطمئن درمطالعۀ فرهنگ اين جامعه هستند و با توجه به اين که مثل­ها، فلسفۀ زندگی يک گروه اجتماعی می­باشند، می­توان طرز تفکر و نگرش­های خاص مردمان اين منطقه و شيوۀ برخورد آن­ها با امور مختلف را در آيينۀ ضرب­المثل­هايشان ديد.

 

3-5-                      تأثير محيط در ساختار ضرب­المثل­ها

محيط زندگی از اساسی­ترين عوامل تأثيرگذار در ساختار ضرب­المثل­ها بوده است. در ضرب­المثل­های اين منطقه، جابه جا می­توان رد پای محيط و ويژگی­های محيطی را ديد و اين نشان از اين دارد که چه اندازه مردم اين منطقه با طبيعت مأنوس بوده­اند و در تجربيات خود تا چه اندازه از طبيعت الهام گرفته­اند. وقتی ضرب­المثل

" انگور خُب گیرِ شُغال میهَ³ "

Angor khob gir shoghal miya

مورد استفاده قرار می­گيرد، اين الهام از شيوۀ زندگی طبيعی و مأنوس بودن با طبيعت است که در قالب ضرب­المثل نمود پيدا کرده است و نهايت دلبستگی خالق اين ضرب­المثل را با طبيعت آن آشکار می­کند.

و یا ضرب­المثل:

"دود از کُندَ بِلَن مِرَه ⁴ "

Dod az konda belan mera

نيز به نوبۀ خود طبيعت­گرايی و الهام از طبيعت را در خلق ضرب­المثل­ها به نمايش می­گذارد.

همچنین ضرب­المثل:

" پِندَرَه گِلَه هنوز دِ پِیوالِ قِدیمهَ⁵"

Pendara ghela hanooz de peywale ghedima 

اشاره به کسی دارد که فکر می­کند گله هنوز در جای قدیم است. این مثل نيز برگرفته از شيوۀ زندگی طبيعی آن هاست که خود مشغول امر دامداری و گلّه پروری بوده­اند. اين ضرب­المثل در مورد کسی که در گذشته سیر می­کند و فکر می­کند هنوز مردم مثل سابق هستند، قابل توجّه و تأمل است.

دیگر از ضرب­المثل­ها، ضرب­المثل زیر است .

" ُخمِش دِ کَغَذ که نیَه⁶   "

ToXmeš  de kaghaz ke niya  

به معنی "بذرش در کاغذ که  نیست⁷ "(در قدیم بذر سبزی یا صیفی­جات را که استفاده نمی­کردند در کاغذ نگهداری می­کردند.) به نوعی ارتباط ساکنان اين منطقه را با زندگی طبيعی و کاشت سبزی و سیفی­جات نشان می­دهد و انعکاس ويژگی­های عينی و ملموس زندگی گذشتگان ما هست که بارها و بارها شاهد اين امر بوده­اند و ضرب­المثلی برای آن برساخته­اند.

 

3-6-                      انعکاس شيوۀ زندگی در ساختار ضرب­المثل­ها

برخی ضرب­المثل­ها هم آيينۀ شيوۀ زندگی گذشتگان ما هستند و سبک زندگی گذشتگان را پيش چشم ما مجسم می­کنند. اين ضرب­المثل­ها نيز نشان از سبک زندگی ساکنان دیار ترشیز دارند وهم بعدی ديگر از ابعاد فرهنگی جامعۀ سنتی آن دیار را آشکار می­سازند.

ضرب­المثل:

" ِچّهَ دِ خُو مِبالَه ، ماهی دِ اُو مِبالَه⁸ "

Bečča de Xow mebala , mahi de ow mebala 

بعدی دیگر از ابعاد فرهنگی جامعۀ سنتی ما را آشکار می­سازد. در جامعۀ سنتی کاشمر عقیده بر این است که بچۀ کوچک نیاز به خواب کافی دارد که این خود به نوعی شيوۀ زندگی آن­ها را به نمايش می­گذارد و به کمک آن می­توان به ويژگی­های زيستی آن­ها پی برد.

ضرب­المثل: 

 " َشمِش تو دَرَه ،  حُکمش رو دَرَه⁹  "

Čašmeš  tow dara , hokmeš row dara.

ملهم از شيوۀ زندگی گذشتگان است که نشان می­دهد از روی ظاهر افراد نمی­توان قضاوت کرد.چه بسا افرادی در جامعه هستند که وضع ظاهری مناسبی ندارند ولی حرفشان خریدار دارد.

تعبیر عامیانۀ:

"گوکُش گو مُکشه، کُلاغَجَه روزگار بِی مـِتـَه¹⁰ "

Gowkoš gow mokša,kolaghaja rozegar bey meta 

دربارۀ كسانی است كه قدر امكاناتشان را نمی­دانند و به راحتی آن را از دست داده و فدای ديگران می­كنند.

 ضرب­المثل:

"حَجَلی گُوشِه فُرُخت، قرضِشِ اَدا کِرد ¹¹"

Hagali gowše foroXt , gharzeš e adâ kerd.

نیز شیوۀ انعکاس زندگی گذشتگان است که مقروض بودن را عملی ناپسند می­دانستند و برای ادای دین خود هر آن چه را که داشتند در معرض فروش می­گذاشتند تا قرض خود را ادا کنند.

 اگرچه اين شيوۀ زندگی امروزه بر افتاده، ولی ضرب­المثل­ها به حيات خود ادامه می­دهند و دلالت خود را حفظ کرده­اند و دليل اين امر آن است که ضرب­المثل­ها به عنوان بخشی از حافظۀ جمعی يک ملت، بيشتر به شکلی ناآگاهانه از نسلی به نسل ديگر منتقل می­شوند.

 

3-7-                      انعکاس ويژگی­های فکری در ساختار ضرب­المثل­ها

ضرب­المثل­ها علاوه بر اين که انعکاس ويژگی­های محيطی و شيوۀ زندگی گروه­های اجتماعی هستند، افکار و انديشه­ها و آرمان­ها و ذهنيات خاص آن­ها را نيز به نمايش می­گذارند و به کمک آن­ها می­توان افکار و انديشه­ها و روحيات جامعه­هایی را که ضرب­المثل در آن خلق شده،بازشناخت.

ضرب­المثل:

 " نِه چِی مَیُم نِه مُرُم بِه اُو¹² "    

Ne Čey mayom ne morom be ow 

به زیبایی به ما می­فهماند کار خیر و احسانِ به دیگران هر قدر هم که بزرگ و چشم­گیر باشد، برای نابودیش کافی است که با منّت گذاشتنِ شخص نیکوکار همراه گردد.

ضرب­المثل :

" چراغِش دِ صد جا مُسوزَه¹³

 Čeragheš de sad jâ mosoza.

نشان از خواستگار زیاد داشتن و طالب و هوادار زیاد داشتن دارد که در قدیم یکی از افتخارات خانواده­ها، زیاد بودن خواستگار دختران­شان بوده است.

همچنین ضرب­المثل:

"هَنو حالا شُوشتَه وِر سنگِ سفید گِذیشتَه¹⁴"

hanoo hâlâ šoošta, ver sange sefid gezišta 

اشاره به نکوهش پیرانی دارد که مشابه جوانان رفتار می‌کنند. البته این بدان معنا نیست که یک فرد پیر نباید هم­چون جوانان، زنده‌دل، با انرژی و شاداب باشد، بلکه مراد آن است که یک فرد کهنسال باید خود را از برخی صفات زشتی که در جوان­ها نمود بیشتری دارد، دور نگه دارد. صفاتی چون سبک­سری، لجاجت، عجله، غضب و ... .

 

3-8-                       ابعاد تربيتی در ساختار ضرب­المثل­ها

بسياری از ضرب­المثل­ها، هم­زمان با انعکاس ويژگی­های محيطی و شرايط خاص زندگی، جنبۀ تربيتی نيز دارند و اصول حاکم بر شيوه­های تربيتی پيشينيان را بازگومی­کنند. از جمله مضامین تربیتی که در ضرب‌المثل­های کاشمری و در واقع فرهنگ ترشیز شناخته شده است نفی برخی مضامین ضد اخلاقی و آموزه‌های منفی است.

از جمله مسائل مهمی که در میان ضرب‌المثل­های کاشمری به عنوان ضد ارزش بسیار مورد توجه و نکوهش قرار گرفته است مسئلۀ تنبلی است. از ضرب‌المثل­هایی که به این مضمون اشاره دارد دو ضرب­المثل ذیل است:

"بِه جُوق نِمِری بُرو بِه مَلَه¹⁵ " 

Be jog nemery boro be mala

و یا ضرب­المثل:

" َگِه به دُرو نُبرَنِت مِنگالِتِ اَزِت نِمِستَنَن"¹⁶

Age be dero nobranet mengalete azet nemestanan

 یکی دیگر از آموزه‌های مهم تربیتی که مورد تاکید فرهنگ انسانی و اسلامی قرار دارد ضرورت حرمت آبروی دیگران است. این موضوع آن‌قدر مهم است که تجاوز به آبروی دیگران جزء بزرگ‌ترین گناهان محسوب شده و از طرف خداوند وعده عذاب الیم داده شده است.

از ضرب­المثل­های معروفِ خطۀ ترشیز که حفظ آبروی مردم را واجب می­داند ضرب­المثل زیر است که:

"آبرو كه اُو جو نيیهَ¹⁷ "

Abru ke ow jo niya

بی­تفاوتی نیزیکی از عناصر نامطلوب فرهنگی است که با تأکید بیش از حد بر ترجیحات شخصی و منافع فردگرایانه در زندگی افراد نمود یافته و مانعی در ایجاد برقراری ارتباطات مثبت اجتماعی می­شود.(کشاورزی، 1399: 381-357)

ضرب‌المثل­های ذیل که در فارسی معیار نیز دارای معادل است¹⁸، به مذمت بی تفاوتی نسبت به دیگران و منفعت‌طلبی شخص تأکید دارد.

"اوْ دَهُم چینه دَهُم وِر مرغ تو وَرلیچَه¹⁹ "

Ow daham china daham ver morgh-e to varlicha

"چاههِ که نیهَ دِ او بِری ما رنگِ، چه سَرِش وا بَشَه، چه تِختِه سنگِ²⁰"

ahe ke niya berey ma range, če sareš va baša, če teXte sange č

     عقل انسانی و رفتار عقلایی در طول تاریخ این معنا را اثبات می‌کند که تعاون و همکاری نسبت به دیگری، امری ضروری است و انسان‌ها اصولا بی‌همگرایی و تعاون نمی‌توانند اجتماعی را ایجاد و آن را تداوم بخشند.

       خرد انسانی به تنهایی این معنا را اثبات می‌کند که انسان‌ها می‌بایست برای ایجاد و حفظ اجتماع با یکدیگر همکاری داشته باشند و کارها و نیازهای دیگری را برطرف سازند و این یک اصل اخلاقی است که نمی‌توان از آن چشم پوشید. بر این اساس بی‌تفاوتی به عنوان یک اصل ضد اخلاقی و نابهنجاری اجتماعی تلقی می‌شود و خردمندان چنین رفتاری را ناپسند می‌شمارند.

 

 

نتیجه گیری

 نکتۀ درخور توجه در این پژوهش این است که نباید به امثال تنها بر رویکرد ادبی و شیوه های زیبایی شناختی برای طرح تجربیات جامعه نگریست؛ بلکه ضرب­المثل­ها در کنار ویژگی هنری و ادبی،پدیده های معرفتی و یکی از قالب­های پرظرفیت برای انتقال اخلاقیات و ارزش­های فرهنگی و اجتماعی هستند و از لابلای آن­ها می­توان سبک زندگی گذشتگان و ارزش­ها و ضد ارزش­های حاکم بر جوامع آنان را کشف کرد و شرايط محيطی و منطقه­ای را بازشناخت. با توجه به کاربرد فراگیر امثال در میان قشرهای اجتماع، ضرب­المثل­ها در جهت تولید، احیا و بسط سرمایه­های اجتماعی و فرهنگی جامعه می­توانند نقشی بسزا ایفا کنند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1.       امینی، امیرقلی (1393). فرهنگ عوام یا تفسیر امثال و اصطلاحات زبان پارسی، تهران: فردوس.

2.       پرتوی آملی، مهدی (۱۳۶۹). ریشه­های تاریخی امثال و حكم، تهران: سنایی.

3.       خسروی، محمد رضا (1376). تاریخ کاشمر، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.

4.       دهخدا، علی اكبر(1361). امثال و حكم، تهران:چاپخانه سپهر.

5.       ذوالفقاری، حسن (1386). تفاوت ضرب المثل با برخي گونه هاي زبانی و ادبی مشابه. نجوای فرهنگ، دوره 2، ش 4، ص 22-21.

6.       کشاورزی،مصدق (1399). ارتباط بین گرایش به هویت ملی و بی­تفاوتی اجتماعی در بین شهروندان شهر بوشهر.جامعه­شناسی سیاسی ایران، دوره 3، ش 4، صص381-357.

7.       محتشم، حسن (1380). فرهنگواره تحلیلی امثال و حكم (ضرب­المثل­های سبزواری)، سبزوار:چاپ دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی.

8.       همایی، جلال الدین (1368). فنون بلاغت و صناعات ادبی،تهران: چاپ هما.

9.        ولك، رنه و دیگران (۱۳۷۰). چشم اندازی از ادبیات و هنر، ترجمه غلامحسین یوسفی و محمد تقی (امیر) صدقیانی، تهران: معین.

سایت­های اینترنتی

10- https://www.islamquest.net/fa/archive/fa42811

11- http://pajoohe.ir/Product.aspx?ProductID=47301

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Studying Cultural Structures in Tarshizkohan Proverbs

 

Hamid Zendedel1, Reza Mehraban Ghezlhassar2*, Javad Mehraban Ghezlhassar3

 

1 Phd Student in Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

2*Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

3Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.

 

(Email: [e-mail] (Corresponding Author

 

Abstrac

Iranian popular literature is a clear example of the world's precious literary treasure that we Iranians enjoy the reserves and ownership of this spiritual treasure, which unfortunately we have not appreciated. Proverbs are a type of this treasure, some of which usually have a history and instructive story behind them. Many of these stories have been forgotten, and the background of some proverbs is not clear to some people; however, they are used in speech. In our country, due to its ancient history, there are many proverbs. Although these proverbs have differences in language and dialect among different Iranian ethnic groups, many of them are common in meaning or concept. Proverbs are actually a reflection of the original and prevalent culture of each society. In the present study, by discussing and examining proverbs and popular expressions common in the land of Torshiz, we will try to outline the values, standards, and lifestyle of our ancestors, and in this way, we will research and examine customs, cultural structures, and norms.

 

Keywords: proverb, culture, cultural structures, ancient Torshiz.

---

[1] . فدافن، نام روستایی است از توابع بخش مرکزی شهرستان کاشمر در استان خراسان رضوی. فدافن یکی از روستاهای پرجمعیت کاشمر است که در دهستان بالا ولایت قرار دارد.

[2]   کندر مرکز بخش ششطراز از توابع شهرستان خلیل‌آباد است. کندر پیش از این روستا بود و شهر شدن آن در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ به تصویب رئیس جمهور وقت رسید. کندر زادگاه وزیر معروف طغرل بیگ سلجوقی یعنی عمیدالملک کندری می‌باشد.

[3]   واژگان: خب = خوب میهَ = می آید

[4]  واژگان: کنده= قسمت پایین درخت بِلن = بلند مِرَ = می¬شود

[5]  پِندَرَه = می پندارد – فکر می­کند گِلهَ= گله،گروه گوسفندان پِیوال= محل استراحت گوسفندان

[6]  تخم= بذر کَغَذ=کاغذ نیَه = نیست

[7]  این ضرب­المثل، به نایاب وکمیاب نبودن چیزی اشاره دارد.

[8]  واژگان:  دِ خُو = در خواب     دِ اُو= در آب     مِبالَه= می­بالد ،رشد می­کند.    معنی: بچه در خواب رشد می کند و ماهی در آب.

[9]  واژگان: تُو=تاب، احول، دوبین، چپ چشم حکم = دستور– حرف رُو دَرَه= خریدار داشتن- بُرش داشتن   معنی: چشمش چپ است ولی حکمش خریدار دارد.

[10]  واژگان: گوکُش= گاوکش    مُکشه= می­کشه     کُلاغَجَه=کلاچه، زاغچه       بِی دادن= به باد دادن ،از دست دادن    مِتهَ = می­دهد    معنی: گاو كش گاو می­كشد ،زاغچه روزگار را به باد می­دهد.

[11]  واژگان: حَجَلی= حاج علی         گُوشِه= مخفف گاوش را فُرُخت= فروخت قرضِشِه: مخفف قرض­هایش را      معنی: حاج علی گاوش را فروخت و قرضش را ادا کرد.

[12]  واژگان: چِی = چای مَیوم= می­خواهم مُروم= می روم        اُو =آب    معنی: نه چایی میخواهم نه به آب می­روم. 

مفهوم: عطای چیزی را به لقایش بخشیدن. در قدیم به بچه­ها چای نمی­دادند یا اگر می­خواستند چای بدهند در ازای انجام کاری به آن­ها چای می­دادند که یکی از آن­ها آب آوردن از قنات یا آب انبار بود.

[13]  واژگان: دِ= در مُسوزَه= می­سوزد                 معنی:چراغش در صد جا می­سوزد.

[14]  واژگان: هنو = هنوز شُوشتَه = شسته وِر= بر گِذیشتَه = گذاشته است    معنی: هنوز حالا شسته و بر سنگ سفید گذاشته است.

        مفهوم: زن پیری که عاشق میشه یا کسی که نباید یک کاری که ازش گذشته انجام بده.

[15]  واژگان: جوق= جوق وسیله ای بوده که به پشت گاو می­بستند و با آن خرمن را می­کوبیدند.      مله= منظور هموار کردن زمین و نرم کردن کلوخ­ها بعد از شخم زدن است.

معنی: اگر به خرمن کوبی نمی­روی برو به هموار کردن زمین.       مفهوم: اگر کار آسان را انجام ندهی به تو کار مشکل­تری می­دهند.

[16]  واژگان: اَزِت = از تو نِمِسـَنَن= نخواهند گرفت. اَگهِ= اگر نُبرَنِت = تو را نبرند منگال = منظور داس است

معنی: اگر تو را به درو نبرند داست را از تو نخواهند گرفت.     مفهوم: اگر این کار نفعی برایت نداشته باشد ضرر هم نمی­کنی.

[17]  واژگان: اُو = آب نییهَ= نیست     معنی: آبرو که آب جونیست.             مفهوم: باید از آبروی مردم حفاظت کرد.

[18]  معادل رایج در زبان فارسی: دیگی که برای ما نجوشد، سر سگ در آن بجوشد.

[19]  واژگان: اوْ = آب دَهُم = بدهم چینه = دون مرغ وِر= بر وَرلیچَه = جفت گیری کند.    معنی: آب و دانه (به خروسم) بدهم، آن وقت با مرغ تو جفت گیری کند.

مفهوم: در زمانی که خروس شخص با مرغ های همسایه جفت گیری می کند و سودی برای صاحبش نداشته باشد.(کسی که فقط به فکر منافع خودش می باشد)

[20]  واژگان: نیَه = نیست    دِ او= در او     بِریِ = برای  رنگِ = آب و رنگ وا = باز بَشَه = باشد     معنی: چاهی که نیست در او برای ما آب و رنگی، چه سر آن باز باشد، چه تخته‌سنگی.  

مفهوم: سود و زیان دیگران به من چه ارتباطی دارد؟ باید در فکر تأمین و تدارک منافع و مصالح خویش بود ولاغیر.