بررسی و تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان های منطقه مازندران (مطالعۀ موردی: رویاهای ببر عاشق از اسدالله عمادی)

الموضوعات :

معصومه مرزبان عباس آبادی ¹ , فاطمه عرفانی واحد ² , عفت نجار نوبری ³

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی ،واحد تهران جنوب، تهران، ایران.
2 - عضو هیات علمی گروه ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی. واحد تهران جنوب. دانشگاه آزاد اسلامی. تهران . ایران.

تاريخ الإرسال : 06 الأربعاء , ربيع الثاني, 1446 تاريخ التأكيد : 13 السبت , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 16 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: فرهنگ عامه, داستان, مازندران, رویاهای ببر عاشق.,

ملخص المقالة :

یکی از مضامین مهم ادبیات داستانی معاصر، انعکاس فرهنگ عامه در داستان¬های هر منطقه است و از آنجا که انسان و زندگی و اندیشه او جزء لاینفک داستان است، پیوستگی فرهنگ عامه با زندگی به حوزه داستان هم راه یافته است. مضامین فرهنگ عامه شامل مجموعه‌ای از موضوع¬ها و مفاهیم است که در میان عموم مردم به طور روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخشی از این فرهنگ شامل: آداب و رسوم اجتماعی، مذهبی، پزشکی و خرافی و بخشی دیگر شامل: جلوه¬های زبان محاوره و گویش های محلی، بازی ها، اشعار و ترانه ها ، حکایت‌ها، ضرب المثل¬ها، اصطلاحات، کنایه¬ها و عبارت‌های خاص و مواردی شبیه به آن است که اغلب در زبان عموم مردم به کار می‌رود. هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان¬های منطقۀ مازندران بوده است. این پژوهش از نظر هدف، جزو تحقیقات توصیفی – تحلیلی است و بر اساس نوع و ماهیت داده‌ها، تحقیق کیفی است. بنابراین پس از بررسی و تحلیل رویاهای ببر عاشق از اسدالله عمادی، مشخص شد که این شاعر و نویسنده طبیعت و زادگاه و زیست بوم خود را به زیبایی در داستان¬های خود به تصویر ‌کشیده و ‌کوشیده است تا با ذکر نام سبزه‌ها، اسامی خاص جغرافیایی، پرندگان و حیوانات، و اشاره به آداب و رسوم و فرهنگ مردم این منطقه به تصویر آفرینی بپردازد و از واژه‌هایی استفاده نماید که به خاطر نوستالژی (خاطره انگیزی) برای مخاطب لذت بخش است. هم¬چنین نویسنده با به کار بردن واژه¬های محلی و یادآوری آداب و رسوم و فرهنگ منطقۀ مازندران به نسل جوان کمک می¬کند تا با فرهنگ خود بیشتر آشنا شوند. از آن¬جا که فرهنگ هر جامعه‌ای نیز بیان¬گر هویت و ارزش‌های خاص آن جامعه و عامل انتقال این ارزش‌ها به نسل‌های بعدی است دارای اهمیت است.

المصادر:

منابع
1. آذری دمیرچی، علاءالدین (1349). گالش¬ها، هنر و مردم، تهران، سال نهم ، شمار ۀ ۱۰.
2. ابراهیم زاده، یحیی (1396). عناصر اقلیمی در ادبیات داستانی شمال (مازندران و گلستان)، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی مشتاق مهر، رحمان و مشاوره گلی، احمد. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، صص 1-151.
3. انصاری، مصطفی (1390). ز مازندران شهر ما یاد باد...: فرهنگ و ادبیات شفاهی مردم مازندران آداب و رسوم، باورها و موسیقی بومی مازندرانی، ساری، شلفین، 67-68.
4. باقری خلیلی، علی اکبر، غزنوی، طیبه. (1391). دیرینگی مازندران و فرهنگ مازندرانی، مطالعات توسعه اجتماعی - فرهنگی، 1(1)، 56-74.
5. بیهقی، حسینعلی ( 1365 ). پژوهش و بررسی فرهنگ عامۀ ایران، حسینعلی بیهقی، ادارۀ موزه¬های آستان قدس رضوی.
6. تمیم داری،احمد (1384). فرم های مشابه فولکلـور، کنجکاوی در جهـان هسـتی، جـام جـم، سـال ششـم، ص 6.
7. جمالی، رقیه (1389). بررسی عناصر اقلیمی در داستان¬های نویسندگان شمال ایران، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه یزد، به راهنمایی فلاح، مرتضی، صص 1-142.
8. حجازی کناری، حسن (1347). واژه‌های مازندرانی و ریشه‌های باستانی آن¬ها، تهران .
9. حسن پور، مرتضی؛ سلطان زاده، حسین (1400). تبیین نقش متقابل فرهنگ و هنر در معماری آیینی تکایای مازندران، مطالعات هنر اسلامی، 18(41)، ص 58.
10. حسنی، سيدقاسم (١٣٩٥). تحليلي بر گسست فرهنگ بومي و زيست-بوم در استان مازندران، با توجه به تئوري فرهنگي مبتني بر مدل گريد-گروپ، دو فصلنامه جامعه شناسي نهادهاي اجتماعي، ش٣(٧)، صص٢٠٣ـ١٨١.
11. خناری، زینب (1399). بررسی جنبه های اقلیمی در افسانه های مازندران، پایان¬نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ستاری، رضا و مشاوره غنی پور ملکشاه، احمد، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، صص 1-131.
12. رستمی، مصطفی، موسی پور، یزدان (1391). بررسی شاخص¬های نقش و نگاره های صنایع دستی غرب مازندران، نخستین همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال)، بابلسر.
13. دهخدا، علی اکبر(1385). لغت¬نامه، انتشارات دانشگاه تهران.
14. رضائی نیا، عباسعلی؛ وحدتی، علی اکبر؛ شریفی، مصطفی (1400). یافته¬های فرهنگ عصرآهن تپه پری جای مازندران. مطالعات باستان شناسی پارسه، 5(16)، 51-68.
15. شاملوجانی بیک، اکبر (1391). بررسي بازتاب جلوه هاي فرهنگ عامه (فولكلور) در داستانهاي جلال آل احمد، فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، ش 2: 34-48.
16. فلاح، نادعلی (1396). داستان‌های شفاهی مازندران: افسانه‌های واقع‌گرا (جلد 3)، نشر: وارش وا.
17. عمادی، اسدالله (1398). رمان رویاهای ببر عاشق، روزآمد، چاپ اول.
18. کردوانی، پرویز (1365). نگاهی به اهمیت دام و دامداری در گذشته و حال در ایران، رشد آموزش جغرافیا، تهران، سال دوم، شمارۀ ۵ .
19. محب‌حسینی، محدثه (1383). بررسی انسان‌شناختی تحولات مربوط به مرزهای قومی در یکی از مناطق روستایی شمال ایران، نامۀ انسان‌شناسی، تهران، سال سوم، ش۶.
20. مساعد، مهری؛ مهری، سعید (1400). بررسی جنبه‌های رئالیستی آثار داستانی ادبیات اقلیمی شمال، پژوهش¬های ادبی، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، دوره 18، ش 73، صص 25-153.
21. معماریان، غلامحسین، پیرزاد، احمد (1391). نگاهی به معماری بومی سقانفارها، نشریه صفه، ش 58.
22. منصور لکورج، محمدهادی، دادخواه، نسترن، یوسفی، جلالو (1400). بررسی ضرب‎المثل‎های مازندرانی و بازنمایی آن¬ها، مطالعه موردی شهرستان آمل، چهارمین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری، تبریز.
23. موسایی، بهزاد (1394). فرهنگ تحلیلی آثار داستان‌نویسان گیلان 1288 – 1388، فرهنگ ایلیا.
24. میربادین، علیرضا، دستمالچی، محمود (1380). فنولوژی راش و برخی گونه¬های درختی جنگل¬های شمال کشور، تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، -(5).
25. نجف‌زاده، محمدباقر( 1368). واژه‌نامۀ مازندرانی، تهران .
26. نصرتی، مسعود (1378). شیوۀ ساخت نمد، ابزار و تولیدات آن در غرب مازندران، کیهان فرهنگی، تهران، ش 155.
27. نیک¬زاد، بهاره (1391). تحلیل مردم شناختی ترانه ها و قصه های فولکلوریک مازندران « مطالعه موردی شهرستان آمل»، پایان¬نامه دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم اجتماعی، به راهنمایی عسگری خانقاه، اصغر و نوری، عسگری.
28. نیکنام، مهسا (1395). تحلیل مردم شناختی اداب و رسوم مردم مازندران در آیین طلب افتاب، همایش ملی فرهنگ گردشگری و هویت شهری، کرمان، موسسه علمي پژوهشي مهر انديشان ارفع، صص 1-8.
29. ورمقانی، حسنا؛ سلطان زاده، حسین؛ طاهایی، سیدعطااله (1397). بررسی تطبیقی تاثیر فرهنگ بر ورودی خانه¬های قاجاری گیلان و مازندران، معماری و شهرسازی آرمان شهر، ش 25، صص 237-249.

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 20، شماره 39، پاييز 1403، صفحه 62 -50

 

بررسی و تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان­های منطقه مازندران

(مطالعۀ موردی: رویاهای ببر عاشق از اسدالله عمادی)

 

معصومه مرزبان عباس آبادی1، فاطمه عرفانی واحد*2، عفت نجار نوبری3

 

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

*2استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

 

)نویسندۀ مسئول ( [e-mail] :  Email

تاریخ دریافت:18/07/1403  / تاریخ پذیرش: 24/09/1403

 

 

     چکیده

  یکی از مضامین مهم ادبیات داستانی معاصر، انعکاس فرهنگ عامه در داستان­های هر منطقه است و از آنجا که انسان و زندگی و اندیشه او جزء لاینفک داستان است، پیوستگی فرهنگ عامه با زندگی به حوزه داستان هم راه یافته است. مضامین فرهنگ عامه شامل مجموعه‌ای از موضوع­ها و مفاهیم است که در میان عموم مردم به طور روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخشی از این فرهنگ شامل: آداب و رسوم اجتماعی، مذهبی، پزشکی و خرافی و بخشی دیگر شامل: جلوه­های زبان محاوره و گویش های محلی، بازی ها، اشعار و ترانه ها ، حکایت‌ها، ضرب المثل­ها، اصطلاحات، کنایه­ها و عبارت‌های خاص و مواردی شبیه به آن است که اغلب در زبان عموم مردم به کار می‌رود. هدف از پژوهش حاضر بررسی و تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان­های منطقۀ مازندران بوده است. این پژوهش از نظر هدف، جزو تحقیقات توصیفی – تحلیلی است و بر اساس نوع و ماهیت داده‌ها، تحقیق کیفی است. بنابراین پس از بررسی و تحلیل رویاهای ببر عاشق از اسدالله عمادی، مشخص شد که این شاعر و نویسنده طبیعت و زادگاه و زیست بوم خود را به زیبایی در داستان­های خود به تصویر ‌کشیده و ‌کوشیده است تا با ذکر نام سبزه‌ها، اسامی خاص جغرافیایی، پرندگان و حیوانات، و اشاره به آداب و رسوم و فرهنگ مردم این منطقه به تصویر آفرینی بپردازد و از واژه‌هایی استفاده نماید که به خاطر نوستالژی (خاطره انگیزی) برای مخاطب لذت بخش است. هم­چنین نویسنده با به کار بردن واژه­های محلی و یادآوری آداب و رسوم و فرهنگ منطقۀ مازندران به نسل جوان کمک می­کند تا با فرهنگ خود بیشتر آشنا شوند. از آن­جا که فرهنگ هر جامعه‌ای نیز بیان­گر هویت و ارزش‌های خاص آن جامعه و عامل انتقال این ارزش‌ها به نسل‌های بعدی است دارای اهمیت است.

 

کلیدواژه: فرهنگ عامه، داستان، مازندران، رویاهای ببر عاشق.

 

 

 

1-        مقدمه

مازندران، یکی از قدیمی‌ترین سرزمین‌های ایران است که براساس یافته­های باستان‌شناسان انسان‌ها از هزاران سال پیش تاکنون در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند. مازندران با تاریخ طولانی و متنوع خود، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران دارد. در قدیم به این استان طبرستان می‌گفتند . هم­چنین این سرزمین کهن شخصیت‌های بزرگی را تربیت کرده است. «استان مازندران از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل آریایی برخوردار است و به دلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه، مراسم‌ باستانی و مذهبی بسیار با شکوهی در این دیار کهن برگزار می‌گردد، پس از گرویدن مردم آن به اسلام، برخی از مراسم باستانی در فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی در آمیخته و بنابراین شیوۀ اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است. استان مازندران یا به گویش محلی«مازِرون، مازِندِرون» یکی از بزرگترین استان‌های شمالی ایران به شمار می‌رود که پیشینۀ فرهنگی بالایی دارد. «به‌طورکلی فرهنگ بومی مردم هر منطقه مازندران از سایر مناطق متمایز است؛ به گونه‌ای که فرهنگ هر منطقه بخش مهمی از هویت مردم آنجاست» (انصاری، 1393، 67-68). «تأثیر محیط و آب و هوا بر روحیّه و اخلاق مردم و حتّی پیدایش و پیشرفت دانش­ها و هنرها، تمدّن­ها، معماری و هنر بیش و کم پذیرفتنی و ثابت شده است. داستان­های اقلیمی؛ در همـة فرهنگ­ها و دایرة­المعارف­های ادبی در تعریف داستان اقلیمی یا رمان­های محلّـی (ناحیه­ای) یـا (نوشـتة محلّـی) عموماً بـر وجـود عناصـر مشترکی هم­چون فرهنگ و معتقـدات مردمـی، آداب و رسـوم و ویژگـی­هـای محـیط طبیعی و بـومی تأکیـد شـده اسـت» (ورمقانی و همکاران، 1397: 237-249) و در تعریف آن گفته­اند: «داستانی است کـه در صـحنه و زمینـۀ آن، غالبـاً آداب و رسوم و سنّت­ها، لهجه و گفتار محلّی، پوشش­ها، فولکلـور و حتّـی شـیوه­هـای تفکّر و احساس مردم یک منطقه نشان داده می­شود؛ به گونه­ای که این عناصر، متمایز و مشــخّص کننــدة یــک اقلــیم خــاص­انــد» (جمالی، 1389، 58). «اقلیم­گرایی در داستان­نویسی معاصر ایران به طور جدّی از دهه هزار و سیصد و سی شمسی آغاز می‌شود و در دهه‌های چهل و پنجاه به اوج خود می‌رسد. داستان‌های اقلیمی اغلب بازتاب دهنده ویژگی‌ها و عناصر مشترکی چون فرهنگ، باورها و آداب و رسوم منطقه‌ای جغرافیایی‌اند. با توجّه به خاستگاه نویسندگان و ویژگی‌های اقلیمی بازتابیده در آثارشان، پنج حوزه یا شاخۀ داستان نویسی اقلیمی شمال، جنوب، غرب، شرق و آذربایجان، در داستان­نویسی معاصر ایران قابل تشخیص است» (نیکزاد،1391، 89). «یکی از مضامین مهم ادبیات داستانی معاصر، انعکاس فرهنگ عامه در داستان­های هر منطقه است و از آن­جا که انسان و زندگی و اندیشه او جزء لاینفک داستان است» (حسنی، 1395: 181-203)، پیوستگی فرهنگ عامه با زندگی به حوزه داستان هم راه یافته است. مضامین فرهنگ عامه شامل مجموعه‌ای از موضوع­ها و مفاهیم است که در میان عموم مردم به طور روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای پژوهش دربارۀ تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان‌های منطقه مازندران، داستان‌هایی که از زبان مردم مازندران و به شیوۀ عامیانه روایت شده باشند، مفیدتر هستند.

 

1-1-                      بیان مسأله

مازندران پیشینه و قدمتی هزاران ساله دارد. بومیان مازندران قبل از ورود آریایی­ها به این سرزمین چادرنشین و گله دار بودند. «مازندران از معدود سرزمین‌هایی است که با وجود پیشینه‌ای کهن در پرده‌ای از ابهام فرورفته است. این نام در جهان اساطیر و هم­چنین در دنیای واقعی جایگاهی ممتاز و ویژه را به خود اختصاص داده است. به نظر می‌رسد تاریخ و فرهنگ مازندران و حتی نام آن، همانند جغرافیای طبیعی سرسختش، محافظه‌کار و مه‌آلود به نظر می‌رسد و در انبوه نظریات متفاوت پنهان شده است. فرهنگ بومی مازندران یکی از اصیل­ترین فرهنگ‌های این مرز و بوم است. از صورت­های مختلف فرهنگ بومی مازندران می‌توان به طرز لباس پوشیدن، بازی‌های اصیل مازندران، صنایع دستی و … اشاره کرد. مطالعۀ آداب و رسوم و سنت­ها و آیین­ها، جشن­های ملی و مذهبی، عقاید و باورها، عادات، قصه­ها و افسانه­ها، امثال، ترانه­ها و لالایی­ها راه شناخت مردمی است که برداشت خود از واقعیات زندگی را تحت تاثیر اوضاع اجتماعی، تاریخی، اقتصادی و جغرافیایی با بیان ساده و عامه از خود باقی گذارده­اند. دامنۀ فرهنگ مردم بسیار گسترده است و تمام حوزه­های مختلف زندگی ازجمله زندگی مادی، مذهبی، هنری و اجتماعی را در برمی­گیرد و شامل ادبیات عامه (مثل­ها، متل­ها، باورها، ترانه­ها، قصه­ها و افسانه­ها)، انواع صنایع دستی و هنرهای نمایشی مانند نقالی، پرده­خوانی، رقص، تعزیه و دیگر آداب و رسوم و آیین­هایی است که واضعان و پدیدآورندگان مشخصی ندارند» (انصاری،1390، 67-68). ادبیات و فرهنگ عامیانۀ هر ملت آیینۀ باورها، ارزش­ها و رفتارها، آرزوها و امیدهای آن ملت است. «فرهنگ، اعتقادات و باورهای عامیانه، آیینۀ تمام نمای اندیشه­ها، آرمان­ها و اعتقادات نیاکان ما می­باشند» (باقری خلیلی و غزنوی، 1391: 56-74). همان­گونه که گفتار، کردارو پندار انسان ها نشان دهندۀ ویژگی ها و روحیات آن­ها است ؛ مذهب ، باورها ، ارزش­ها و رفتارهای مردم در مقابل یکدیگر نیز نمایان­گر فرهنگ عامه است. «فرهنگ یک ملت نمایانگر تصویری از آن ملت، توصیف کنندۀ ایدئولوژی، اصول، قوانین، تاریخ و میراث آن کشور است» (رضایی نیا و همکاران،1400: 51-68). «فرهنگ­ها حس کنترل بر محیط را افزایش می­دهند و برای انسان­ها رسوم و هنجارهایی را فراهم می­کنند که به آن­ها اجازه می­دهند تا نسبت به خودشان احساس رضایت بخشی داشته باشند» (حسن­پور و سلطان­زاده، 1400: 160-184). بنابراین پژوهش و تحقیق دربارۀ مضامین اجتماعی و فرهنگ عامیانه در داستان­های منطقۀ مازندران که در تارو پود اعتقادات، آداب و رسوم، باورها، افسانه‌ها، قصه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها و ... یافت می‌شود، امری ضروری به نظر می­رسد. فرهنگ، آیین و سنت‌های مازندران قدمتی کهن دارد و با مطالعه فرهنگ بومی مازندران می­توان با ارزش‌های اجتماعی مردم این سرزمین، آداب و رسوم، صنایع دستی، غذاهای محلی، باورها و سبک زندگی آنان آشنایی پیدا کرد. «فرهنگ بومی مازندران در سال‌های اخیر تحت تأ‌ثیر فرهنگ ملی، فرهنگ جهانی؛ نتوانسته در قشرها و نسل‌های امروزین جایگاه مناسب هویتی پیدا کند؛ به همین دلیل پرداختن به بازیابی هویت بومی در داستان­نویسی­های مازندران می‌تواند راهکاری برای حفظ فرهنگ بومی و نشان دادن اهمیت حفظ این فرهنگ باشد. با توجه به جغرافیا و محیط و اقلیم مازندران، فرهنگی شکل گرفته که جدای از این محیط و طبیعت نیست» (ورمقانی و همکاران، 1395: 237-249). «با رواج داستان­نویسی نوین و تغییر زبان و سبک نوشتار و ورود درون مایه­های جدید به عرصۀ ادبیات داستانی، داستان و رمان نیز پذیرای فرهنگ عامه شد. این مسائل در کنار یکدیگر باعث توجه پژوهش­گران و نویسندگان به فرهنگ تودة مردم گشت» (تمیم داری، 1384: 6). «یکی از این رویکردها بررسی تأثیر فرهنگ بومی و عامه شامل گویش، آداب و رسوم محلی، اصطلاحات و ضرب­المثل­های بومی و.... است. ادبیات داستانی امروز به دلیل الهام گرفتن از زندگی مردم عادی و پرداختن به مشکلات، دغدغه­ها و گرفتاری­های این قشر از جامعه، تا حد زیادی تحت تأثیر و نفوذ فرهنگ عامیانه قرار گرفته است» (شاملوجانی بیک ، 1391: 34-48).

نگارنده در این پژوهش تلاش کرده است که با استفاده از داستان­هایی که به شیوۀ عامیانه و از زبان مردم مازندران در فضای مناطق مختلف مازندران توسط نویسندگان مازندرانی نظیر: اسدالله عمادی روایت شده­اند را از جهت مضامین فرهنگ عامه مردم مازندران شامل جلوه­های زبان محاوره و گویش­های محلی، بازی­ها، اشعار و ترانه­ها، حکایت‌ها، ضرب­المثل­ها، اصطلاحات، کنایه­ها و عبارت‌های خاص و مواردی شبیه به آن مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

 

1-2-                       سؤالات تحقیق

پرسش­های اصلی که در این مقاله مطرح است عبارتند از:

1-       چه نوع مضامین فرهنگ عامه در داستان­های منطقه مازندران دیده می­شود؟

2-       عناصر فرهنگ عامه (آداب و رسوم، غذا، لباس و ... ) و جلوه­های زبانی فرهنگ عامه (گویش و لهجه، اصطلاحات، ضرب­المثل­ها و ...) چگونه در داستان­های منطقه مازندران مطرح شده­اند؟

 

1-3-                      فرضیه تحقیق

1-       از صورت­های مختلف فرهنگ بومی مازندران می­توان به طرز لباس پوشیدن، بازی­های اصیل مازندران، صنایع دستی و... اشاره کرد.

2-       عناصر فرهنگ عامه، به صورت­های گوناگونی در آثار نویسندگان مازندرانی بازتاب داشته است و نویسندگان مازندرانی از این عناصر فرهنگی سود جسته­اند. 

 

1-4-                      پیشینه تحقیق

 دربارۀ اقلیم­گرایی و بازتاب فرهنگ عامۀ مازندران در ادبیات داستانی تاکنون پژوهش­هایی انجام شده است و محققان و پژوهش­گران از زوایای مختلفی به بررسی این موضوع پرداخته­اند که برخی به شرح ذیل می­باشند:

1-       مصطفی انصاری، ويراستار: بهزاد انصاری (1393)، «ز مازندران شهر ما یاد باد ...: فرهنگ و ادبیات شفاهی مردم مازندران آداب و رسوم، باورها و موسیقی بومی مازندرانی» كه نویسنده پس از اشارۀ کوتاهی به ویژگی‌های گوناگون مازندران و به ویژه ریشۀ واژۀ مازندران و سابقۀ سکونت در این استان، دربارۀ پیشینۀ نژادی مردم مازندران، ادبیات شفاهی منطقه و ارزش آن، آداب و رسوم مردم مازندران و نقش تعیین کنندۀ باور در پندار، گفتار و رفتار انسان سخن گفته است.

2-       مساعد، مهری؛ مهری، سعید. (1400)، «بررسی جنبه‌های رئالیستی آثار داستانی ادبیات اقلیمی شمال». این پژوهش بیان­گر جنبه­های رئالیستی در بهترین آثار داستانی سه نسل اقلیم­گرای این منطقه باشد.

3-       خناری، زینب. (1399)، بررسی جنبه­های اقلیمی در افسانه­های مازندران، پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ستاری، رضا و مشاوره غنی پور ملکشاه، احمد. در این پژوهش تاثیرات جنبه­های اقلیمی در افسانه­های مازندران از جنبه­های گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته است. نگارنده باور دارد که با مطالعه فرهنگ فولکلور آن منطقه می­شود مردم آن قوم را شناخت.

4-       فلاح، نادعلی. (1396)، داستان‌های شفاهی مازندران: افسانه‌های واقع‌گرا (جلد 3). مجموعۀ پنج جلدی داستان­های شفاهی مازندران، تازه­ترین و در عین حال مهم­ترین کار نادعلی فلاح و حاصل دو دهه پژوهش میدانی و نظری است که بر اساس مبانی علم افسانه­شناسی تدوین شده است و قدمی بزرگ در حفظ و انتقال این میراث سحرانگیز به شمار می­رود.

5-       نیکنام، مهسا. (1395)، «تحلیل مردم شناختی آداب و رسوم مردم مازندران در آیین طلب افتاب». در این پژوهش سعی شده است با هدف شناخت و حفظ ادبیات شفاهی مازندران به عنوان بخش مهمی از فرهنگ و هویت بومی، بر اساس انسان­شناسی ژرفانگر و مشاهده و روش تحلیل محتوا به مطالعه پرداخته شود.

ولیکن هیچ یک از این پژوهش­ها به بررسی مضامین فرهنگ عامه در رمان «رویاهای ببر عاشق» از اسدالله عمادی نپرداخته­اند. بنابراین این کار در نوع خود پژوهشی تازه به شمار می­آید.

 

1-5-                      روش تحقیق

مقالۀ حاضر تلاش می­کند به روش توصیفی - تحلیلی و بهره­گیری از شیوۀ گردآوری مطالب کتابخانه­ای با اشاره­ای کوتاه به فرهنگ عامیانۀ منطقۀ مازندران، بازتاب مضامین فرهنگ عامیانه را در رمان «رویاهای ببر عاشق» از اسدالله عمادی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. بر اساس نوع و ماهیت داده‌ها، تحقیق مورد بررسی تحقیق کیفی است.

 

1-6-                      اهداف و ضرورت تحقیق

تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان­های منطقۀ مازندران، به عنوان یک موضوع پژوهشی مهم، به شناخت بهتری از فرهنگ و تمدن، آداب و رسوم، شخصیت‌های تاریخی و تحولات اجتماعی مازندران منجر می­شود. با تحلیل داستان‌های عامه و مضامین آن­ها، می‌توان به دانشی عمیق‌تر از مفاهیم، ارزش‌ها، باورها و شیوه زندگی مردم مازندران دست یافت. این پژوهش به شناخت بهتر جوامع عامه و ارتباطات میان افراد کمک می­کند. با تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان‌ها، می‌توان به ارتباطات، ارزش‌ها و تعهدات افراد در جامعه پی برد و درک بهتری از رفتارها و عملکرد آن‌ها داشت. به طور کلی، پژوهش دربارۀ تحلیل مضامین فرهنگ عامه در داستان‌های منطقه مازندران، 1. به فهم بهتر فرهنگ و تاریخ جوامع این منطقه کمک می­کند 2. به حفظ و حراست از ارزش‌های فرهنگی و تاریخی این منطقه کمک می­کند. 3. به شناخت بهتر جوامع عامه و ارتباطات میان افراد کمک می­کند.

 

2-                      مبانی نظری 

2-1-  ادبیات داستانی مازندران

ادبیات داستانی یکی از جذاب‌ترین گونه‌های ادبیات است که از دیرباز به سبب علاقۀ مردم به شنیدن حکایت­ها در میان ایرانیان رواج داشته است. به­طورکلی ادبیات کهن با افسانه‌ها، اسطوره‌ها، حکایات، روایات و تمثیل‌ها درآمیخته شده است تا تأثیر بیشتری بر مخاطب بر جای بگذارد. «داستان­سرائی یکی از کهن­ترین هنرهاست، درواقع این هنر از بازگو کردن اتفاقات روزمره توسط انسان­ها آغاز شده است» (ابراهیم­زاده، 1396، 1-150). «از زمانی­كه انسان­های نخستین بعد از يك روز هیجان و کار و شكار حيوانات، كنار آتش مي­نشستند و ماجراهای پیش آمده را برای یکدیگر تعریف می­کردند، تا امروز، که نويسندگان بسياری با خلق آثاری متنوع پا به عرصۀ ادبيات داستانی نهاده­اند؛ همواره انسان مشتاق به بازگو کردن و شنیدن داستان بوده است. هیچ گاه آدمی بي نياز از قصه و داستان نخواهد شد، چون داستان­ها در زندگي ما دارای جنبه­هاي پندآموز و عبرت انگيز هستند و به نوعی درس زندگی و تجربۀ بهتر زيستن را به انسان مي­آموزند و ما را در موقیعیت­هایی قرار می­دهند که شاید هیچ­گاه تجربه نکرده باشیم و همین امر باعث بالا رفتن هوش هیجانی وتقویت قدرت تصمیم­گیری در موقعیت­های حساس می­شود» (مساعد و مهری،1400، 25-153). بنابراین ادبیات داستانی به بخشی از ادبیات گفته می­شود که شامل انواع آثار روایتی منثور است. بنابراین هر اثر روایتی منثور که با دنیای واقعی ارتباط معنایی داشته باشد، در قلمرو ادبیات داستانی قرار می‌گیرد. انواع ادبیات داستانی عبارتند از قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‌هاست. «برای این که نویسندگان بزرگ ‌ادبیات داستانی، بتوانند دنیایی منحصر به فرد و جدید در داستان ادبی خود ایجاد کنند، باید مسلط بر زبان داستان بوده، تخیل بالایی در نوشتن داستان داشته باشند و نوشتۀ ادبی خود را با اصول داستان­نویسی و قالب­های ادبی تطبیق دهند. این نوع از ادبیات، باید ویژگی نوآوری، ساختگی و تخیّلی آن بر جنبۀ واقعی و تاریخی آن برتری داشته باشد. همین­طور در این نوع ادبیات، داستان­نویس باید بتواند مفاهیم سخت را به خوبی درک کرده و با زبان داستانی در اختیار مخاطب قرار دهد. مسائل جامعه را نیز به خوبی درک کرده و از مشکلات خانواده­ها مطلع باشد؛ تا بتواند داستان ادبی بی­نظیری خلق کرده و یک جور همدلی برای مخاطب و نویسنده به وجود آید. نویسنده باید نسبت به مسائلی که در اطرافش می­گذرد بی­تفاوت نبوده، تا جایی که می­تواند حقایق هستی را به خوبی درک کند. او با این نوع نویسندگی (ادبیات داستانی) برای خود جهانی خاص در داستان­هایش درست کرده، تجارب و اندوخته­های خود را در اختیار مخاطبین قرار دهد» (موسایی، 1394، 47). وجود خرده‌ فرهنگ‌ها و گویش‌های گوناگون و متنوع در مازندران، زبان و ادب مازندران را منحصر بفرد کرده است. همچنین غنای فرهنگ، زبان و ادبیات مازندران تا جایی است که نداشتن رسم‌الخط مشخّص و رسمی از چالش‌های این زبان و ادبیات به شمار می‌رود ؛ بنابراین شاعران و نویسندگان این منطقه باید جهانی فکر کنند و محلی بنویسند.

 

2-2- فرهنگ عامه

فرهنگ عامه یک اصطلاح کلی است و بر بخش­هایی از فرهنگ اطلاق می­گردد که به صورت شفاهی، مشاهده و تجربه یا تقلید به زندگی مردم منتقل می­گردد. فرهنگ مردم را باید در درون زندگی مردم جست. اصولا فرهنگ در متن زندگی جریان دارد ما زمانی می­توانیم به حریم فرهنگ راه پیدا کنیم که آن­را به صورت جزئی از زندگی ببینیم. فرهنگ مردم ترجمۀ کلمۀ فولکلور (Folklore) است. این کلمه را نخستین بار ویلیام جی تامس W.J.Thoms باستان­شناس انگلیسی وضع کرد. وی در توضیح این اصطلاح تأکید داشت که مطالب و موضوعاتی «از قبیل عادات و آداب و مشاهدات و خرافات و ترانه­ها و اصطلاحات و غیر از این­ها باید از ادوار قدیم تدوین شود» ( بیهقی، 1365: 15).

 فرهنگ بومی مردم هر منطقه با دیگر مناطق تفاوت دارد؛ به گونه‌ای که فرهنگ هر منطقه بخش مهمی از هویت مردم آن­جا به شمار می­آید. در استان مازندران مراسم‌ و آیین‌های بومی و کهن بسیاری وجود دارد. آیین‌ها و مراسمی که مردم این منطقه نسل‌به ‌نسل در حفظ و نکوداشت آن­ها کوشیده­اند.

 

3-                      بحث و بررسی

رمان رویاهای ببر عاشق از اسدالله عمادی، داستانی به زبان فارسی است که در فضای‌ تاریخ دوران معاصر و در هنگامۀ پرآشوب‌ انقلاب مشروطیت و خشونت استبداد قاجاری‌ و سپس خشونت و سرکوب دورۀ رضاخانی‌ شکل می‌گیرد. وی در این اثر ضمن توصیف فضاها و مناظری که تنها خاص منطقۀ مازندران است، به گویش و فرهنگ عامۀ مردم این منطقه نیز توجه داشته است. در پیدایش آثار ادبی و هنری عوامل درونی و بیرونی بسیاری چون: عاطفه، تخیّل، هوش، شخصیت، خانواده، اقلیم، فرهنگ، سیاست و بسیاری از عناصردیگر دخیل است. از میان این عوامل، اقلیم و فرهنگ یکی از فراگیرترین و اساسی ترین عوامل تأثیرگذار به شمار می­رود. آثار ادبی همانند دیگر آثار هنری بازتاب دهندۀ محیط و فرهنگی هستند که در آن خلق می­شوند و هر اندازه، تعلق خاطر شاعر و نویسنده نسبت به اقلیم و باورهای فرهنگی­اش بیشتر باشد، بازتاب آن­را در آثارش بیشتر خواهیم دید. عمادی در داستان «رویاهای ببر عاشق» سعی دارد از زبان محلی، زبان ادبی بسازد و در اکثر جاها عین کلمات عامیانه مازندرانی یا مضمون جملات مردم را به کار ببرد. واژگانی چون: «وارش، دار، میچکا، ونوشه، تی تی کاک، شکروم، نواجش، شوار» ازین قبیلند (عمادی،1400: 377-426).

برخی از اصطلاحات و واژه­های عامیانه مازندرانی که در کتاب «رویاهای ببرعاشق » به چشم می­خورد به عنوان نمونه آورده شده است:

 

3-1-                       اصطلاحات

3-1-1- بِزخو Bezkho

زبان طبری یکی از زبان­های بازمانده از زبان­های کهن پهلوی است و بسیاری از واژه­های کهن هنوز توسط مردم مازندران به کار می­رود. عمادی در بخشی از کتابش می­نویسد: « از دامنه که سرازیر می­شویم، می­رسیم به تنگه. کوه­ها از دو طرف، راه نگاه را بر آسمان بسته­اند و سر که بالا می­گیریم، چند تکه ابر را می­بینیم که مثل پلنگ، بر بالای ستیغ کوه­ها "بزخو" کرده­اند» (عمادی، 1398: 99). این اصطلاح به معنی کمین کردن و منتظر فرصت بودن است. "بزخو" در اصل اصطلاح شکارچیان است که به فرهنگ اصطلاحات عامه هم راه یافته است. این کلمه از دو واژه "بز" و "خو" ترکیب یافته است. «بز» Bez در زبان پهلوی Buz یا  Bucدر این عبارت همان بزکوهی است که در قلۀ کوه­ها زندگی می کند و جنس نر آن را که بیشتر مورد توجه شکارچیان است "کل" می­گویند. از واژه "خو" معنی خواب منظور نظر است که در میان اهالی مازندران و برخی از شهرهای غربی ایران رایج است.

 

3-1-2-                      درختان

3-1-2-1- اُرس Ors

درخت «ارس» یا سروکوهی درختی بسیار پایدار و سازگار با هر نوع آب‌وهوا است و برگ‌هایش مانند دیگر گونه‌های سرو به شکل سوزنی می‌باشد. این درخت دارای عمر بلندی دارد. چوب این درخت جهت مصارف گوناگونی از جمله: خانه­سازی ، عطرسازی و غیره استفاده می­گردد. «تنهایی، آرامش و ترس، ترس از عظمت کوه ها و از درختان "ارس" که مثل یاغی­های پنهان شده در شولا، در گوشه و کنار قد کشیده­اند. عقابی در بالای کوه­ها چرخ می­خورد. عقاب­ها چگونه می­میرند؟ و در کجا؟ مرگ مشدی در کجا خواهد بود؟ یعنی او هم دور از چشم دیگران و در تنهایی خواهد مرد؟!» (عمادی، 1398: 99) درخت اُرس با نام‌های ورس و سرو کوهی نیز شناخته می‌شود و نام علمی آن (Juniperus) می‌باشد. درخت اُرس دارای برگ‌های سوزنی به صورت فلس‌های پهن (قطعات گوشت دار برگ) و همیشه سبز است. این درخت به دلیل سازگاری نسبی با کم‌آبی به عنوان درختی مقاوم شناخته می‌شود. ریشه درخت اُرس می‌تواند در سنگ‌های بسیار محکم نفوذ تا آب مورد نیاز خود را از دل زمین تامین کند که این نشان از مقاومت بالای این درخت در برابر شرایط محیطی خشن و گرم دارد. زیستگاه درخت اُرس در کشور ما از شمال ایران شروع شده و تا قسمت‌های جنوبی رشته کوه‌های البرز کشیده شده است (میربادین و دستمالچی، 1380: 36).

 

3-1-3-                       بناها و خانه ها

3-1-3-1-                                            خِنِه بِندوسن (گل مالی )

 خانه تکانی در روزهای پایانی سال از سنت­های دیرینۀ ایران زمین است، زنان مازندرانی نزدیک عید نوروز خانه تکانی متفاوتی را با گل­اندود کردن منازل خود انجام می­دهند. به گل­مالی­کردن خانه­ها که هم­چنان در روستاهای مازندران رواج دارد «خِنِه بِندوسِن» می­گویند. عمادی در کتاب خود به گل­مالی­کردن خانه­ها و پوشش کهن بناهای مازندران نیز اشاره می­کند و این­گونه می­نویسد: «در این مدت دیوار غربی خانه را که شکم داده است، تعمیر می­کند؛ نمای ساختمان را که گل­هایش ریخته و بدنما شده است، "گل مالی" می­کند و مثل آینه برق می­اندازد» (عمادی، 1398: 50-51). یکی از روش‌های متداول قديمی در خانه تکانی روستا‌های مازندران، "خِنِه بِندوسِن" یا "گل­مالی" کردن خانه‌های روستایی بود که روستاییان در این روش برای آنکه خانه‌های زیبایی داشته باشند دیوار خانه را با مخلوطی از خاک نرم و فضولات گاو یا کاهگل می‌اندودند که این کار اکثرا در ماه اسفند برای استقبال از عید نوروز انجام می­شد. روستاییان ساعت­ها صبورانه پای چهاردیواری هایشان می­ایستادند و با دستان زحمتکش، گِل می­مالیدند بر صورت خانه هایشان. گاهی هم بالادست دیوار را با گِل سفید و پایین دست را با گِل تیره، آرایش می­کردند که به این روش اندودن دیوارها " کمربُر" می­گویند. چون گِل سفید، رنگ پس می­داد، آن­را برای قسمت فوقانی دیوار که محل تکیه دادن و نشستن نبود، انتخاب می­کردند. هنوز هم کورسویی از این رسم و سنت می­بینیم، هنوز سالی یکبار تَشتی گِل نرم و تشتی خاک رس سفید می­آورند تا نمای خانه­ها و انبارها را با آن نونوار کنند. قصۀ دیرینه گِل اندود، قصۀ حل کردن خاک و آب که در مناطق روستایی و کوهستانی مازندران هنوز جان در بدن دارد؛ تنها برگی از کتاب کهنسال رسوم و آیین این دیار سرسبز است (معماریان و پیرزاد، 1391).

3-1-3-2-                                            لوش  Los

« لوش» در یا دروازه­ای است که از چوب و شاخه­های درختان ساخته می شود و از آن بیشتر برای بستن باغ ها و کشتزارها استفاده می­کنند. این درها به راحتی باز و بسته می­شوند و ماشین­های کشاورزی به راحتی می­توانند در باغ­ها و کشتزارها رفت وآمد کنند. عمادی در اثرش به « لوش» اشاره کرده است:

«ده پانزده روز در شهر پرسه می­زند و به این گفتگوهای عجیب و غریب گوش می­دهد تا این که یک روز در انتهای شهر به خانه­ای کوچک می­رسد. خانه نقلی، اما حیاط آن تماشایی است؛ دو درخت سرو، سه درخت لیمو و یک درخت انجیر که شاخه­هایش خم کرده است روی زمین شالیزار، پیرمردی ترکه­ای و ریش سفید دارد هیزم می­شکند. "لوش "را کنار می­زند، درون حیاط می­رود و سلام می­گوید.» (عمادی، 1398: 49). لوش بافته­ای از شاخه­های نازک درخت برای صاف کردن زمین­های شالیزاری و گاهی این بافته را که به شکل مستطیل است به تسمه گردۀ گاو می­بندند و خود بر آن می­ایستند و گاو هم بافته و سوار بر آن را می­کشد تا زمین گلی و مرطوب برای نشای برنج هموار شود (حجازی کناری، 1347: 91). "لوش" در این­جا نوعی دروازۀ چوبی است که از قطعات چوب تراش داده شده با تبر که به صورت تخته در آمده و یا تخته­های ارّه بری شده است که به صورت مربعی روی هم قرار گرفته و میخ می­شوند. "لوش" به صورت لولایی باز و بسته می­شود و عبور و مرور را آسان می­کند. در دو طرف لوش ستون­های قوی در زمین کاشته می­شود تا آن­را نگهدارد. لوش در زمین­هایی که دورشان پرچین بود کاربرد پیدا کرد. هنوز هم در زمین­هایی با حصار پرچینی، توری فلزی و ... لوش کاربرد خودش را حفظ کرده است. ورودی خانه­ها، با تغییر نوع معماری و استفاده از چوب و الوار و آجر و سنگ و ... ، از لوش­های ساده به لوش­های بزرگ چوبی با سر دری تغییر یافتند. سردری­های چوبی به عنوان دروازة منزل به شمار می­آمد. این لوش­ها اغلب دارای دو لنگه (در زبان محلی = دِ شِکه) بودند که به دو طرف باز و بسته می­شدند. در دو طرف این دروازه­های چوبی دیوار می­شد و بالای سر آن کوم (سقف) می­گذاشتند. متأسفانه بقایای اندکی از این نوع سازه­ها باقی مانده است. پس از دروازه­های چوبی، درب­های فلزی لولایی که در انواع مختلف متداول شده، کاربرد پیدا کرد (معماریان و پیرزاد، 1391).

 

3-1-4-                      حیوانات

3-1-4-1-                                            مَنگو

از آن­جایی که گاو یکی از حیوانات مهم در اقتصاد مازندران است، در حالت­های گوناگون نام­های متفاوتی دارد، به گاو ماده­ای که بچه داشته باشد و شیرده باشد، "منگو" می­گویند، و به گاو نری که اخته شده باشد و برای شخم زدن زمین از آن استفاده کنند، "ورزا" می­گویند. به گاو ماده­ای که هنوز بچّه­دار نشده، "تلم" و به گاو نر جوان "جونکا" می­گویند. معمولا جونکاها عصبانی هستند و خیلی از وقت­ها به آدم­ها حمله هم می­کنند. هم­چنین به گوساله، "گوگزا" و به گاو میش، "گومش" می گویند. عمادی در جایی از اثرش از« منگو» نام می برد. «"منگو" عوض بدهی- ریسمان مال شماست. فردا پس می­دهم» (عمادی، 1398: 38). «چشمش دیگر، چشم شتر کینه جو نیست، به چشم "منگو"یی شبیه است که در حال زا باشد» (عمادی، 1398: 127).

 

3-1-5-                      پوشاک زنان و مردان

3-1-5-1-                                             گالِش

«گالِش» در زبان مازندرانی هم به معنی کوه­نشین و چوپان به کار می­رود و هم به معنی نوعی پاپوش پلاستیکی است که روستاییان مازندران به دلیل غیرقابل نفوذ بودن آب در آن هنگام کار یا بارندگی از آن استفاده می­کنند. عمادی در بخش هفتم کتابش به این پاپوش اشاره می­کند و می­گوید: «حالا به جنگل بلوط رسیده­اند. خاری درشت از "گالشی" پاره پورۀ منصور رد می­شود و در کف پایش فرو می­رود. منصور خار را از پایش بیرون می­آورد و به غلام­علی که دلسوزانه نگاهش می­کند، می­گوید: بیشتر از همه به یک دست لباس و یک جفت کفش احتیاج دارم» (عمادی، 1398: 59). گالش کفشی پلاستیکی که یا مستقیما آن را به پا کنند و یا کفش چرمی را برای حفظ از گل و باران داخل آن نمایند (دهخدا،1358: 2025). گالش "یا "گالوش" یا "کالوش" نوعی پاپوش یا کفش پلاستیکی (مانند جنس چکمه پلاستیکی) که در گذشته در روستاهای شمال ایران بیشتر استفاده می‌شد. این کفش سنتی مازندران و گیلان به دلیل جنس رزینی و لاستیکی که داراست اغلب در فصول پاییز و بارانی استفاده می­شده و به علت قابلیّت غیرنفوذ بودن آب هم اینک نیز طالبان زیادی دارد. پاپوش از جنس لاستیک و رزین که دارای سطحی صاف در کف پا بوده و قسمت داخلی جداره گالش از نوعی پارچه کلک دار قرمز رنگ پوشیده می‌شد (محمودی و همکاران، 1399). همچنین در مازندران و گیلان، به چوپان گاو و گاودار "گالش" می­گویند (دهخدا، 2025:1385) که البته در این­جا به مفهوم نوعی پاپوش به کار رفته است.

3-1-5-2-                                            چارقَد

زنان مازندرانی روسری­هایی به رنگ روشن و گلدار بر سر می­اندازند که به آن چارقَد می­گویند و گاهی نوارهای زینتی که به آن سرچنگک می­گویند. زنان ترکمن نیز از روسری­هایی ریشه­دار با قواره­های بزرگ استفاده می­کنند. عمادی به طور ضمنی به نوع پوشش شخصیت­های داستانش نیز اشاره می­کند و می­گوید: «نرگس دوباره گریه می­کند و با گوشۀ "چارقد" اشک صورتش را می پوشاند» (عمادی، 1398: 173). چارقَد، جامه­ای که زنان زیر چادر بر سر افکنند. پارچه­ای سه گوشه یا چهارگوشه که زنان بر سر بندند. شالی که آن را دور سر پیچند و سر و گردن را بدان پوشند و ظاهراً مخفف «چادرقد» باشد (دهخدا،1385: 387). چارقد یک روسری چهارگوش بلند معمولا با رنگ روشن است. گاهی از پارچه‌های گلدار برای چارقد استفاده می‌شودو آن را به شکل سه‌گوش درمی‌آورند. اصلی‌ترین رنگی که برای چارقد استفاده می‌شود، سفید است و جنس آن بسته به مناسبت‌ها و فصل‌ها متفاوت است. مثلاً در فصل‌های سرد مانند زمستان، از پارچه‌های گرم‌تر و ضخیم‌تر مانند پشم و در فصل‌های گرم مانند تابستان از ململ و نخ‌پنبه استفاده می‌کنند. در جشن‌های عروسی محلی مازندران، زنان چارقد سفیدی که قلاب‌بافی شده را به سر می‌کنند (محمودی و همکاران، 1399).

 

3-1-5-3-                                            شولا

در مازندران و گیلان «شولا» تن­پوش چوپانان است که از آنان در برابر سرما محافظت می­کند. عمادی حتی در توصیف طبیعت هم به پوشش مردم مازندران توجه دارد: «تنهایی، آرامش و ترس، ترس از عظمت کوه­ها و از درختان ارس که مثل یاغی­های پنهان شده در "شولا"، در گوشه و کنار قد کشیده­اند. عقابی در بالای کوه­ها چرخ می­خورد. عقاب­ها چگونه می­میرند؟ و در کجا؟ مرگ مشدی در کجا خواهد بود؟ یعنی او هم دور از چشم دیگران و در تنهایی خواهد مرد؟!» (عمادی، 1398: 99). تن‌پوش نمدی بلند چوپانان یا درویشان برای حفاظت از سرما، در مناطق کوهستانی. دهخدا شولا را جامه‌ای نمدین و خشن توصیف کرده است که کردها، لرها و کشاورزان می‌پوشند (نک‍ : لغت‌نامه دهخدا، و نفیسی) شولا را خرقۀ درویشان دانسته است (ذیل واژه). واژۀ شولا از دو کلمۀ «شب» و «لا» تشکیل شده است؛ یعنی پوشاکی که برای گرم‌شدن در هنگام شب مورد استفاده قرار می‌گیرد (کردوانی،1365 :35). کلمۀ «شب» در برخی از زبان­ها و گویش­های ایرانی مانند لری، کردی و مازنی، «شو» یا «شه» تلفظ می‌شود. شولا یکی از انواع محصولات ساخته‌شده از پشم گوسفند است. مادۀ اولیۀ شولا (پشم) به‌راحتی در دسترس چوپانان قرار دارد. ویژگی لایه‌لایه‌بودن و پیچ‌وتاب‌داشتن پشم موجب می‌شود که بر اثر رطوبت، به هم بچسبد و لایه‌های آن از هم گسیخته نشود. به‌این‌ترتیب، محصولی گرم، مستحکم و ارزان به دست می‌آید (نصرتی، 1378 : ۳۲-۳۳). این پوشش نمدی نوعی تن‌پوش بدون آستین است که بیشتر اوقات چوپانان در هوای سرد آن را مانند پالتویی روی کتف­های خود می‌اندازند (همان:33). برخی از منابع از این کت بی‌آستین نمدی به‌عنوان کولِرنمد یا شولا یاد کرده‌اند و آن را لباسـی بلندتـر از کت، و کوتاه‌تر از پالتو دانسته‌اند که بـا پوشیدنش و گذاشتن کلاه پوستی بر سر می‌توان هنگام ریزش باران شدید چمباتمه زد و خیس نشد (آذری، 1349: ۲۹). افزون‌ براین، شولا پوششی ساده، و بیشتر به رنگ سیاه همانند پالتو توصیف شده است که تا قوزک پا می‌رسد؛ اما آستین ندارد و چوپانان هنگام رفتن به صحرا، روی دوش خود می‌اندازند و یا هنگام خواب، جهت زیرانداز از آن استفاده می‌کنند (محب‌حسینی،1383 : ۱۲۷).

 

3-1-5-4-                                            چوخا

"چوخا" نوعی بالاپوش مردانه است که در ایران دارای قدمتی چند هزار ساله است و در بین بسیاری از اقوام ایرانی به ویژه ایل بختیاری رواج دارد. عمادی در توصیف نوع پوشش شخصیت­های داستانش از این بالاپوش نام می­برد: «مه همه جا را پر کرده بود و هوا نم نمک می­بارید. نمی­دانم چه­ام شده بود که استخوان­هایم می­لرزید و توی چله تابستان قبای "چوخا" روی دوشم انداخته بودم» (عمادی، 1398: 231). چوخا، بالاپوش مردانه، تا زیر زانو، جلوباز بدون دکمه، بدون آستین و یقه، بافت خانگی از نخ پشم یا نخ پنبه که مردان بر روی لباس­های دیگر خود می‌پوشیدند و هنوز هم در میان مردم برخی از سرزمین­های ایران پوشیده می‌شود. مازندرانی­ها به بافتۀ پشمی زبر، چوخا می‌گویند (حجازی، 1347 : 34). در آنندراج آمده است: «اکنون نیز در تبرستان (مازندران) از پشم چوخا ببافند و بپوشند وآن را چوخه نیز گویند». چوقا یا چوخا را پارچۀ‌ پشمی با تاروپود پشم هم گفته‌اند که طاقه‌ای بافته می‌شود؛ نیم‌تنۀ مردان از آن، و لباسی زمستانی است (نجف‌زاده، 1368 : ۱۴۷).

3-1-6-                      ضرب­المثل

در کتاب رویاهای ببر عاشق، نویسنده ضرب­المثل­هایی نظیر "عروسی شغال­هاست" یا به عبارتی "شال مار عروسیه" (عمادی، 1398: 227) را به کار برده است. در فرهنگ مازندران می­گویند آفتاب و وارش باهم شال عروسیه. آفتاب و باران نشانۀ عروسی شغال است و کنایه از روبه‌صفتی و فرصت‌طلبی است. باران شغال، در لفظ مازندرانی در اصل به وضعیتی جوی گفته می‌شود که در آن باران و آفتاب، توامان رخ می‌دهد. به باور مردمان قدیم، شغال‌ها از این شرایط بسیار خشنود خواهند شد، یا به عبارتی عروسی شغال‌هاست. هم­چنین می‌تواند دلالتی باشد بر موقعیت‌های برزخی، متناقض، فریبنده و ناپایدار. بر زیستن در حالتی نه این و نه آنی. یا تسلط نیروی شر بر طبیعت (منصور لکورج و همکاران، 1400).

 

3-1-7-                      صنایع دستی

3-1-7-1-                                            نمد

نمدمالی که از چندهزار سال پیش در ایران رواج دارد؛ به عنوان یکی از مهم­ترین صنایع دستی استان مازندران شناخته می­شود. عمادی در این کتاب از نمد برای نشستن مهمانان نام می­برد: «احمد شکر ... خیز می­کند و بالاتر بر روی" نمد " می­نشیند» (عمادی، 1398: 218). استان مازندران، یکی از مناطق غنی از هنر و صنایع دستی است که معروف به نمدبافی سنتی است. این هنر، با گذشت زمان، به شکل­ها و مدل­های مختلفی تکامل یافته است که هرکدام نشان دهندة فرهنگ و تاریخ این منطقه هستند. نمدبافی در مازندران دارای یک تاریخچه بسیار قدیمی است و به دوران­های باستانی بازمی­گردد. از اوایل دوره­های تاریخی، مردم این منطقه از نمدبافی و ترمیم نمدهای سنتی به عنوان یکی از روش های اصلی تولید پوشاک و اشیاء زندگی خود استفاده می­کردند. با گذر زمان و تکامل فرهنگی، نمدبافی به یکی از نمادهای فرهنگی و هنری استان مازندران تبدیل شد (رستمی و موسی پور، 1391).

 

3-1-7-2-                                            نخ ریسی

صنعت نخ­ریسی یکی از صنایع مهم استان مازندران است که عمادی در کتابش به آن نظر داشته است و با توجه به فرهنگ این استان شخصیت داستانش را پای چرخ "نخ ریسی" می­نشاند: «گلرخسار که با چهره­ای پوش کرده و رنگ پریده، پای چرخ " نخ­ریسی" نشسته است» (عمادی، 1398: 215).

چلک­ریسی یا نخ­ریسی نیز از صنایع دستی مازندران به شمار می­رود و زنان هنرمند استان با استفاده از پشم گوسفند و تبدیل کردن آن به نخ، تولیدات زیبایی مانند جوراب پشمی می­بافند. 'چل¹ 'که در بعضی از مناطق مازندران به آن چل چرخ هم می­گویند، وسیله تهیه نخ از پشم گوسفند و بز در زمان­هائی نه چندان دور بوده است که به همراه وسایل دیگر مانند 'چلیجه '، ضروری­ترین وسایل برای تولید هرگونه بافتنی اعم از پارچه و فرش محسوب می­شدند. به گفته مادربزرگ­های مازندرانی، تا کمتر از 50 سال پیش وجود چل در هر خانه­ای در مناطق کوهستانی و بخشی از مناطق جلگه­ای این استان از لوازم ضروری برای خانواده­هائی بوده که کشاورزی و دامداری را در کنار هم سامان می­دادند و از مزیت وجود دختر هم در خانواده بهره می­بردند. این ابزار سنتی هنگامی­که با صنعت نساجی به عنوان رقیبی سرسخت مواجه شد، اگر چه از بسیاری از خانه­ها عقب نشینی کرد و در پستوها و انبارها استخوان چوبینش پودر شد، ولی هنوز هم در بخشی از مناطق مازندران صدای جیر و جیر آن به گوش می­رسد، صدائی که برای بسیاری از افراد میانسال و مسن مازندرانی نوستالژیک و یادآور شب­های طولانی پائیز و زمستان در کنار بخاری چوبی و چل ریسی مادربزرگ­هاست. (رستمی و موسی پور،1391).

3-1-8-                      عزاداری

3-1-8-1-                                            نواجش

عمادی در این داستان واژه­های بسیاری را به گویش مازندرانی بیان کرده است، از جمله واژۀ نواجش که هم از انواع موسیقی آوازی مازندران است و نوعی عزاداری به شمار می­رود: «گلرخسار که با چهره­ای پوش کرده و رنگ پریده، پای چرخ نخ­ریسی نشسته است، دوباره "نواجش" سر می­دهد» (عمادی،1398: 215). لغت نواجش به معنی نوازش (دهخدا، 1385: 2034) نواجش مرثیه­خوانی زنان است در غم از دست­دادن عزیزی. صاحبان عزا در وصف مرده خود اشعاری می­خوانند و بر سر و سینه خود می­زنند و گریه می­کنند و اگر کسی را پیش از این از دست داده­اند، در سوگ او هم شعر خوانی می­کنند. زنانی هم هستند که در نواجش دادن استادند و در هر مجلسي، فی­البداهه اشعاری در وصف و چگونگی حیات و شکل مرگ عزیز از دست رفته می­سرایند. هم­چنین اشاره­ای هم به واقعه کربلا و مصایب بازماندگان قیام عاشورا دارند و با این کار صاحبان عزا را به صبوری دعوت می­کنند (حسن­پور و سلطان زاده، 1400).

 

نتیجه­گیری

مازندران یکی از استان‌های بی‌­مانند کشورمان است که پیشینۀ فرهنگی بالایی دارد. مازندران بیش از هرجای ایران زمین دارای افسانه و اسطوره‌های حماسی و عاشقانه است. یکی از رویکردهای داستان­نویسی نوین، ورود فرهنگ عامه شامل گویش, آداب و رسوم محلی، اصطلاحات، ضرب­المثل­ها و باورها و اعتقادات در ادبیات داستانی است. دلیل این اتفاق را می­توان ورود ادبیات داستانی به زندگی مردم عادی و برخاستن از بطن جامعه و دغدغه­های مردم عامی دانست که به ناچار ادبیات داستانی را با فرهنگ عامیانه عجین می­کند. از بین نویسندگان شعر و ادبیات داستانی در استان مازندران برخی نویسندگان به طور کامل به همۀ عناصر فرهنگ عامه در داستان­های خود اشاره داشته­اند، که از بین آن­ها می­توان به اسدالله عمادی اشاره نمود که در کتاب رویاهای ببر عاشق به آداب و رسوم مازندرانی، نوع پوشش مردان و زنان، غذاها، لهجه و گویش آن­ها را مطرح نموده است. از آن­جا که فرهنگ هر جامعه‌ بیان­گر هویت و ارزش‌های آن جامعه است و این ارزش‌ها را به نسل‌های بعد انتقال می­دهد، کنکاش در فرهنگ اصیل مردم مازندران نیز که در اعتقادات، آداب و رسوم، باورها، افسانه‌ها، قصه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌های آنان به چشم می­خورد، دارای اهمیت بسیار است. نویسندۀ داستان رویاهای ببر عاشق با نثری متأثر از فرهنگ عامیانه خواننده را به فضایی روستایی و صفای مردم مانوس با طبیعت می­برد و با ذکر نام سبزه‌ها، اسامی خاص جغرافیایی، پرندگان و حیوانات به تصویر آفرینی می­پردازد و از واژه‌هایی استفاده می­کند که مخاطب امروزی با آن آشنا نیست ولیکن به جهت نوستالژی (خاطر انگیزی) برای مخاطب لذت بخش است. برخی از این واژه­ها عبارتند از: گالش، منگو، اُرس، اودنگ (آب دنگ، آسیاب)، اسیو (آسیاب) وکلوش (کفش لاستیکی) و... . به کار بردن این واژه­ها که برای نسل امروز ناشناخته است به حفظ و ذخیره آن­ها و همچنین آشنایی نسل جوان کمک می‌کند و راهی برای گسترش واژگان زبان تبری، و آشنایی با آداب و رسوم مردم این منطقه است. از سوی دیگر به­کار بردن این واژه­ها در آثار گوناگون سبب زنده نگه داشتن عناصر فرهنگی منطقۀ مازندران می­گردد. نتایج این بررسی نشان داد که رمان «رویاهای ببر عاشق» اسد الله عمادی، ریشه­های عمیقی در فرهنگ مردم منطقۀ مازندران دارد، وی عناصر فرهنگ عامه را در آثارش به کار برده است و آثارش آیینۀ زبان، باورها و رسوم مردم مازندران است. عمادی با استفاده از زبان و فرهنگ عامۀ مازندران، فاصله­اش را با مخاطب مازندرانی کم می­کند و با خواننده همدلی می­کند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

1.       آذری دمیرچی، علاءالدین (1349). گالش­ها، هنر و مردم، تهران، سال نهم ، شمار ۀ ۱۰. 

2.       ابراهیم زاده، یحیی (1396). عناصر اقلیمی در ادبیات داستانی شمال (مازندران و گلستان)، پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی مشتاق مهر، رحمان و مشاوره گلی، احمد. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، صص 1-151.

3.       انصاری، مصطفی (1390). ز مازندران شهر ما یاد باد...: فرهنگ و ادبیات شفاهی مردم مازندران آداب و رسوم، باورها و موسیقی بومی مازندرانی، ساری، شلفین، 67-68.

4.       باقری خلیلی، علی اکبر، غزنوی، طیبه. (1391). دیرینگی مازندران و فرهنگ مازندرانی، مطالعات توسعه اجتماعی - فرهنگی، 1(1)، 56-74.

5.       بیهقی، حسینعلی ( 1365 ). پژوهش و بررسی فرهنگ عامۀ ایران، حسینعلی بیهقی، ادارۀ موزه­های آستان قدس رضوی.

6.       تمیم داری،احمد (1384). فرم های مشابه فولکلـور، کنجکاوی در جهـان هسـتی، جـام جـم، سـال ششـم، ص 6.

7.       جمالی، رقیه (1389). بررسی عناصر اقلیمی در داستان­های نویسندگان شمال ایران، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه یزد، به راهنمایی فلاح، مرتضی، صص 1-142.

8.       حجازی کناری، حسن (1347). واژه‌های مازندرانی و ریشه‌های باستانی آن­ها، تهران .

9.       حسن پور، مرتضی؛ سلطان زاده، حسین (1400). تبیین نقش متقابل فرهنگ و هنر در معماری آیینی تکایای مازندران، مطالعات هنر اسلامی، 18(41)، ص 58.

10.       حسنی، سيدقاسم (١٣٩٥). تحليلي بر گسست فرهنگ بومي و زيست-بوم در استان مازندران، با توجه به تئوري فرهنگي مبتني بر مدل گريد-گروپ، دو فصلنامه جامعه شناسي نهادهاي اجتماعي، ش٣(٧)، صص٢٠٣ـ١٨١.

11.       خناری، زینب (1399). بررسی جنبه های اقلیمی در افسانه های مازندران، پایان­نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ستاری، رضا و مشاوره غنی پور ملکشاه، احمد، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، صص 1-131.

12.        رستمی، مصطفی، موسی پور، یزدان (1391). بررسی شاخص­های نقش و نگاره های صنایع دستی غرب مازندران، نخستین همایش ملّی هنر تبرستان (گذشته و حال)، بابلسر.

13.       دهخدا، علی اکبر(1385). لغت­نامه، انتشارات دانشگاه تهران.

14.       رضائی نیا، عباسعلی؛ وحدتی، علی اکبر؛ شریفی، مصطفی (1400). یافته­های فرهنگ عصرآهن تپه پری جای مازندران. مطالعات باستان شناسی پارسه، 5(16)، 51-68.

15.       شاملوجانی بیک، اکبر (1391). بررسي بازتاب جلوه هاي فرهنگ عامه (فولكلور) در داستانهاي جلال آل احمد، فصلنامه تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، ش 2: 34-48.

16.       فلاح، نادعلی (1396). داستان‌های شفاهی مازندران: افسانه‌های واقع‌گرا (جلد 3)، نشر: وارش وا.

17.       عمادی، اسدالله (1398). رمان رویاهای ببر عاشق، روزآمد، چاپ اول.

18.       کردوانی، پرویز (1365). نگاهی به اهمیت دام و دامداری در گذشته و حال در ایران، رشد آموزش جغرافیا، تهران، سال دوم، شمارۀ ۵ .

19.       محب‌حسینی، محدثه (1383). بررسی انسان‌شناختی تحولات مربوط به مرزهای قومی در یکی از مناطق روستایی شمال ایران، نامۀ انسان‌شناسی، تهران، سال سوم، ش۶.

20.       مساعد، مهری؛ مهری، سعید (1400). بررسی جنبه‌های رئالیستی آثار داستانی ادبیات اقلیمی شمال، پژوهش­های ادبی، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، دوره 18، ش 73، صص 25-153.

21.       معماریان، غلامحسین، پیرزاد، احمد (1391). نگاهی به معماری بومی سقانفارها، نشریه صفه، ش 58.

22.       منصور لکورج، محمدهادی، دادخواه، نسترن، یوسفی، جلالو (1400). بررسی ضرب‎المثل‎های مازندرانی و بازنمایی آن­ها، مطالعه موردی شهرستان آمل، چهارمین کنفرانس بین المللی و پنجمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری، تبریز.

23.       موسایی، بهزاد (1394). فرهنگ تحلیلی آثار داستان‌نویسان گیلان 1288 – 1388، فرهنگ ایلیا.

24.       میربادین، علیرضا، دستمالچی، محمود (1380). فنولوژی راش و برخی گونه­های درختی جنگل­های شمال کشور، تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، -(5).

25.       نجف‌زاده، محمدباقر( 1368). واژه‌نامۀ مازندرانی، تهران .

26.       نصرتی، مسعود (1378). شیوۀ ساخت نمد، ابزار و تولیدات آن در غرب مازندران، کیهان فرهنگی، تهران، ش 155.

27.       نیک­زاد، بهاره (1391). تحلیل مردم شناختی ترانه ها و قصه های فولکلوریک مازندران « مطالعه موردی شهرستان آمل»، پایان­نامه دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده علوم اجتماعی، به راهنمایی عسگری خانقاه، اصغر و نوری، عسگری.

28.       نیکنام، مهسا (1395). تحلیل مردم شناختی اداب و رسوم مردم مازندران در آیین طلب افتاب، همایش ملی فرهنگ گردشگری و هویت شهری، کرمان، موسسه علمي پژوهشي مهر انديشان ارفع، صص 1-8.

29.       ورمقانی، حسنا؛ سلطان زاده، حسین؛ طاهایی، سیدعطااله (1397). بررسی تطبیقی تاثیر فرهنگ بر ورودی خانه­های قاجاری گیلان و مازندران، معماری و شهرسازی آرمان شهر، ش 25، صص 237-249.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Investigation and analysis of popular culture themes in the stories of Mazandaran region (Case study: Dreams of a lover's tiger by Asadollah Emadi)

 

Masoumeh Marzban Abbasabadi1, Fatemeh Erfani Vahe*2, Effat Najjar Nobari3

 

1 PhD student in Persian Language and Literature, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

*2Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

3Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, South Tehran Branch Islamic, Azad University, Tehran, Iran.

 

Email: [e-mail] (Corresponding author)

 

Abstract

 One of the important themes of contemporary fiction is the reflection of popular culture in the stories of each region, and since man and his life and thought are an integral part of the story, the connection of popular culture with life has entered the field of fiction. Themes of popular culture include a set of topics and concepts that are used by the general public on a daily basis. A part of this culture includes: social, religious, medical and superstitious customs, and another part includes: colloquial language and local dialects, games, poems and songs, anecdotes, proverbs, idioms, ironies and expressions. Special and similar cases that are often used in the language of the general public. The purpose of the present research was to investigate and analyze the themes of popular culture in the stories of Mazandaran region. In terms of its purpose, this research is a descriptive-analytical research, and based on the type and nature of the data, it is a qualitative research. Therefore, after examining and analyzing the dreams of a loving tiger by Asadollah Emadi, it was found that this poet and writer has beautifully depicted nature, his hometown, and his habitat in his stories and tried to describe the names of plants, specific geographical names, and birds. And animals, and refer to the customs and culture of the people of this region to create images and use words that are enjoyable for the audience due to nostalgia. Also, by using local words and reminding the customs and culture of Mazandaran region, the author helps the young generation to become more familiar with their culture. Since the culture of any society also expresses the identity and special values ​​of that society and the factor of transferring these values ​​to the next generations, it is important.

Keywords: popular culture, story, Mazandaran, dreams of a loving tiger.

---

[1]  . CHAL