کارکرد طنز و تهکم در ادبیات پایداری دوره مشروطه
الموضوعات :مرضیه قاسمي جوجیلی 1 , محمدرضا یوسفی 2 , رضا فهیمی 3
1 - دانشگاه آزاد واحد ساوه
2 - جامعه قم
3 - استادیار دانشگاه آزاد ساوه
الکلمات المفتاحية: کلیدواژه: شعر پایداری, ادبیات مشروطه, طنز, تهکم, فرخی یزدی, عارف قزوینی.,
ملخص المقالة :
یکی از دوره های درخشان شعر پایداری فارسی عصر مشروطه است؛ زیرا شاعران از ابزار شعر به بهترین نحو در تنویر افکار مردم و بیان حقوق اولیه ای که قرن ها از آن محروم بودند استفاده کردند. یکی از روشهای تاثیرگذار، شیوه طنز است. در این روش، تلخی نقد حکومت و انتقادهای اجتماعی با شیرینی حاصل از شوخ‌طبعی گرفته می شود. از دیرباز استعاره تهکمیه از مرسوم ترین شگردهای طنزهای اجتماعی بود، در دوره اخیر، تحت تأثیر ادبیات فرنگی، آیرونی نیز بر آن افزوده‌شد. در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی کارکرد طنز خصوصا استفاده از استعاره تهکمیه در شعر پایداری مشروطه با تکیه بر اشعار فرخی‌یزدی و عارف قزوینی بررسی شده‌است. نتایج به‌دست آمده نشان می دهد شاعران در پنج محور: نقد دولتمردان اعم از شاه و وزیر و وکیل؛ نبود آزادی بیان، آزادی های فردی و اجتماعی؛ ظلم و ستم حکام بر کشور و ملت؛ تقبیح دخالت های بیگانگان مشخصا روسیه و انگلستان؛ برجسته‌سازی جهل و غفلت و بی سوادی مردم با زبان شیرین طنز، فرمانروایانی را که خدایان خودساخته بودند به سخره گرفته اند. کارکرد استعاره تهکمیه نوعی راه گریز شاعر از عواقب نقدهای تند و تیز ارباب قدرت به شمار می رود؛ زیرا می توان آن را به شوخی و مطایبه هم تفسیر کرد. نتیجه پژوهش نشان می دهد نقد طبقه حاکمه بیشتر در قالب آیرونی پژواک دارد و بازتاب ستم آنان بر مردم در شگرد تهکم و تقابل بیان شده است. ضمن اینکه موضوعاتی مانند انتقاد از دخالت بیگانگان در شکل طنز کلامی یا تهکم تعبیری جلوه نموده است.
منابع
1- قرآن کریم. (1371). ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: سروش.
2- اسلامي راد، زهرا (1382). راز طنزآوري. ميراث شهاب. شماره 13و14.
3- آقاحسینی، حسین (1382). نقد و تحلیلی بر استعاره عنادیه در کتب بلاغی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره3.
4- بهره مند، زهرا (1361). آيرونی و تفاوت هاي آن با طنز و صنايع بلاغی مشابه، فصل نامه زبان و‌ادب پارسی، شماره، 45 صص10- 46.
5- پاينده، حسين (1385). نقد ادبي و دموكراسي. تهران: نیلوفر.
6- تفتازانی، سعدالدین (1411). مختصرالمعانی، قم، دارالفکر، هشتم.
7- توکلی مقدم، صفيه و دیگران (1393). شگردهاي طنزپردازي در رمان مدار صفر درجه، احمد محمود، مطالعات داستاني، سال دوم، شماره سوم، بهار.
8- حائری، هادی (1364). عارف قزوینی شاعر ملی ایران، تهران: جاویدان.
9- حاتمی، حافظ (1395). زاهد عالی مقام (صنعت تهکّم در شعر حافظ)، پژوهش¬های ادبی و بلاغی، سال چهارم، شماره 16 پاییز، صص 91-100.
10- حافظ شیرازی (۱۳۷۵). دیوان حافظ، پرویز ناتل خانلری، ج. ۲. تهران: خوارزمی.
11- خرمشاهی، بهاءالدین (1384). تأملی انتقادی بر مقاله استاد شفیعی کدکنی، بخش سوم، حافظ، شمارۀ 23، صص73- 74.
12- داد، سیما (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ دوم، تهران: مروارید.
13- دهخدا، علی اکبر (1385). لغت نامه، تهران، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
14- شبان قوچان عتيق، کبری و دیگران (1399). تحليل شگردهاي هنري آيرونی در اشعار سعدي شيرازي، فصل نامه تفسير و تحليل متون زبان و ادبيات فارسی (دهخدا) دوره 12، شماره 44 ، تابستان، صص191 تا 218.
15- شفیعی کدکنی (1380). طنز حافظ، سالنامه گل آقا، تهران.
16- شکری، غالی (1366). ادب مقاومت، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران، نو.
17- شمیسا، سیروس (1387). بیان، تهران، میترا، سوم.
18- صالح ساداتی، سیده صغری و علی رضا فولادی (1395). بررسی انواع طنز و شگردهاي طنزپردازي در اشعار مهدي اخوان ثالث، مجموعه مقالات یازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، گیلان.
19- طالبیان، یحیی و فاطمه تسلیم جهرمی (1388). ویژگی هاي زبان طنز و مطایبه در کاریکلماتورها، فنون ادبی، دانشگاه اصفهان، ش 1،ص40 .
20- عارف قزوینی (1389)، دیوان، به کوشش مهدی نورمحمدی، تهران: سخن.
21- غلامحسين زاده و ديگران (1390). مقايسة آيروني با صناعات بلاغي فارسي، فصلنامة زبان و ادبيات فارسي سال19، شمارة70 صص107- 135.
22- فتوحی، محمود (1391). سبک شناسی و نظريه ها، رويکردها و روش ها، تهران: سخن.
23- فرخی یزدی (1363). دیوان، به کوشش حسین مکی، هفتم، تهران: امیرکبیر.
24- کاکایی، عبدالجبار (1385). بررسی تطبیقی موضوعات پایداری در شعر ایران و جهان، چاپ دوم، تهران، پالیزبان.
25- گوهری، محسن (1389). اصالت سبک شعر پایداری ایلام با محوریت اشعار پایداری عبدالجبار كاكایی و عبدالحسین رحمتی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک.
26- مولایی¬نیا و همکاران (1393). بررسی اغراض بلاغی اسلوب های تهکّم و استهزاء در قرآن کریم، پژوهش های ادبی- قرآنی، سال دوم، شماره دوم.
27- ميرصادقي، جمال (1377). واژه نويسي نامة هنر داستان. تهران: كتاب مهناز.
28- _______ ، ______ (1382). داستان نويسهاي نام آور معاصر ايران. تهران: اشاره.
29- همایی، جلال¬الدین (1383). فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ بیست و دوم، تهران: هما.
