آموزه "پنج اسکندا" در انسان‌شناسی بودایی (با محوریت متون مقدس پالی)
الموضوعات :
1 - عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: بودا, متون مقدس پالی, اسکندا, انسان, فقدان نفس, بدن,
ملخص المقالة :
در انسان‌شناسی‌های مکاتب هندی، عمدتاً با دیدگاه‌هایی جوهرگرا مواجهیم. نظریه بودا آن‌چنان که از متون مقدس پالی می‌توان استنباط کرد، با دیدگاه‌های متافیزیکی جوهرگرا در تقابل است و چنین نظریاتی را حاصل جهل و موجب استمرار رنج می‌داند. بودا در مقابل، برای تبیین وجودشناسانه انسان، آموزه پنج اسکندا یا پنج توده تقوم‌بخش را مطرح می‌کند و بر اساس آن، تلقی متفاوتی از حقیقت وجود انسان به دست می‌دهد. در این پژوهش تلاش کرده‌ایم تا با روش توصیفی-تحلیلی و با ابتناء بر متون مقدس پالی و همچنین آثار بوداشناسان، به تبیین نظریه اسکنداها بپردازیم. به طور خلاصه بر طبق این آموزه، انسان موجودی است مرکب از روپا یا صورت جسمانی، وِدَنا یا احساس، سَنّا یا شناسایی، سَمکارا یا افعال ارادی و مقاصد و وینّانا یا آگاهی.هر یک از این اسکنداها در ذیل خود تقسیماتی می‌پذیرند و کارکردهای متعددی دارند. چند خصوصیت مهم وجود دارد که به نحوی هر پج اسکندا در آن مشترکند: 1- هیچ‌کدام بدون دیگری هویتی را که در وجود انسان دارا هستند، نخواهند داشت، 2- همگی مشروط هستند و در سلسله علّی و ضروری پدیدارها قرار دارند، 3- هر پنج اسکندا ناپایدار هستند، 4- هیچ‌کدام از آنها مقوم آتمن/نفس جوهری نیستند و 5- اینکه بودا از مجرای این نظریه، تلاش می‌کند که تبیینی کارکردی از انسان به دست دهد که بتواند در مقام عمل و زندگی انضمامی، به کسی که خواهان رسیدن به نیروانا است، کمک کند. نهایتاً اینکه برخی از این اسکنداها، جایگاه فرجام‌شناختی دارند و با مسئله تناسخ و تولد دوباره انسان مرتبطند.
پاشایی، ع (1362). بودا، تهران: انتشارات مروارید.
چاترجی، ساتیش‌چاندرا؛ داتا، دریندراموهان (1384). معرفی مکتبهای فلسفی هند، ترجمه فرناز ناظرزاده کرمانی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
شایگان، داریوش (1383). ادیان و مکتبهای فلسفی هند، جلد اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
هاشم‌پور، امیر؛ گراوند، سعید (1403). پدیدار نه-خود و مسائل پیرامون آن در فلسفه بودا، پژوهش‌های ادیانی، 12(23): 308-332.
Ayer, Alfred Jules (1946), Language, Truth and Logic, UK: Penguin Books.
Buddhaghosa (2010). Visuddhimagga: The Path of Purification, Translated by Bhikkhu Nanamoli, Sri Lanka: Buddhist Publication Society.
Collins, Steven (1990). Selfless Persons: Imagery and Thought in Theravāda Buddhism, Cambridge: Cambridge University Press.
Conze, Edward (1962). Buddhist Thought in India, London: George Allen & Unwin LTD.
Conze, Edward (1980). Buddhism: Its Essence and Development, London: Bruno Cassirer Pub.
Cousins, L. S (2004). Person and Self, in Buddhism, Critical Concepts in Religious Studies, Edited by Paul Williams, Vol 2, Routledge, 84-101.
Dasgupta, Surendranath (1975). A History of Indian Philosophy, Vol I, Cambridge: Cambridge University Press.
Dhammapada, (1950). Trans by S. Radhakrishnan, Oxford: Oxford University Press.
Dhammasangani (1900). Trans by C. A. F. Rhys Davids, London: Royal Asiatic Society.
Digha Niāya, The Long Discourse of the Buddha (1995). Trans by Maurice Walshe, Boston: Wisdom Publication.
Gethin, Rupert (1986). The Five Khandhas, Journal of Indian Philosophy, 14(1), 35-53.
Gethin, Rupert (1998). The Foundations of Buddhism, Oxford: Oxford University press.
Grimm, George (1958). The Doctrine of the Buddha, Delhi: Motilal Banarsidass.
Hamilton, Sue (1996). Identity and Experience: The Constitution of the Human Being According to Early Buddhism, London: Cambridge University Press.
Hamilton, Sue (2000). Early Buddhism, The I of the Beholder, London: Routledge.
Harvey, Peter (1993). The mind‐body relationship in Pāli Buddhism: A philosophical investigation, Asian Philosophy: An International Journal of the Philosophical Traditions of the East, 3(1), 29-41.
Harvey, Peter (1995). The Selfless Mind, London: Routledge.
Hume, David (1975). A Treatise of Human Nature, edited by L. A. Selby-Bigge, revised by P. H. Nidditch, Oxford: Clarendon Press.
Jayatilleke, K. N (1963). Early Buddhist Theory of Knowledge, London: Routledge.
James, William (1950). The Principles of Psychology, New York: Henry Holt & Co.
Kalupahana, David (1986). Causality: The Central Philosophy of Buddhism, Honolulu: University of Hawaii Press.
Kalupahana, David (1987). The Principles of Buddhist Psychology, Albany: State University of New York Press.
Kalupahana, David (1992). A History of Buddhist Philosophy, Honolulu: University of Hawaii Press.
Kathā-Vatthu: Points of Controversy (1915). Trans by Shwe Zan Aung & Rhys Davids, London: Pali Text Society.
Keith, Berriedale (1923). Buddhist Philosophy in India and Ceylon, Oxford: Clarendon Press.
Majjhima Nikāya: The Middle Length Discourses of the Buddha (1995). Translated by Bhikkhu Nanamoli & Bhikkhu Bodhi, Boston: Wisdom Publications.
Nirvāna-Sutra, Mahaparinirvana-Sutra (2013). Translated by Mark Blum, Vol I, USA: Bukkyo Dendo Kyokai America.
Nyanatiloka, Ven (1988). Buddhist Dictionary, Sri Lanka: Buddhist Publication Society.
Rahula, Walpola (1978). What the Buddha Taught, London: Gordon Fraser.
Ramsey, William (2022). "Eliminative Materialism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2022 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =
Rhys Davids, T. W (1900). A Buddhist Manual of Psychological Ethics, London: Royal Asiatic society.
Rhys Davids, T. W (1914) Buddhist Psychology, London: G Bell & Sons LTD.
Rhys Davids, T. W.; Stede, W (1921-1925). Pali-English Dictionary, London: Pali Text society.
Samyutta Nikãya: The Connected Discourse of the Buddha (2003). Translated by Bhikkhu Bodhi, Boston: Wisdom Publications.
Stcherbatsky, TH (1923). The Central Conception of Buddhism and the Meaning of the Word ‘Dharma’, London: Royal Asiatic Society.
Vetter, Tilmann (2000). The Khandha Passages, Vienna: Osterreichische Akademie der Wissenschaften.
Vibhanga: The Book of Analysis (2010). Trans by Oathaamkyaw Ashin Thittila, The Pali Text Society.
Ward, C. H. S (1947). Buddhism: Hinayana, London: Epworth Press.
Warder, A. K. (2008). Indian Buddhism, Delhi: Motilal Banarsidass.
Westerhoff, Jan (2018). The Golden Age of Indian Buddhist Philosophy, Oxford: Oxford Universty Press.
Williams, Paul (2005). Buddhism: The early Buddhist Schools and Doctrinal History; Theravāda Doctrine, Volume 2, London: Routledge.
Williams, Paul (2008). Mahayana Buddhism: The Doctrinal Foundations, London: Routledge.
