ساخت و ساز در مکه و مدینه و راه‌های حج: فعالیت‌های عمرانی ممالیک، ایلخانان، و دیگران در بستر حج (قرون هفتم و هشتم هجری)
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیسیده سعیده عقیلی 1 , مهدی عبادی 2
1 - دانشجوی دکترا تاریخ اسلام دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی
2 - دانشگاه پیام نور
الکلمات المفتاحية: عصر ایلخانی- مملوکی, حج‌گزاری, عمران حجاز, مکه, مدینه,
ملخص المقالة :
در قرن¬های هفتم و هشتم هجری، ایلخانان ، ممالیک و دیگران، با هدف حفظ سیادت بر دارالاسلام و کسب مشروعیت دینی به ساخت¬وساز در راه¬های حج و در حجاز روی آوردند. ممالیک پس از احیای خلافت عباسی در قاهره، در پی انتساب لقب خادم الحرمین الشریفین به خودشان، توجه فراوانی به مکه و مدینه نشان دادند. در آغاز سلاطین مملوکی با توجه به این دعوی که حجاز بخشی از قلمرو آنها محسوب می‌شود، از فعالیت‌های عمرانی حکام مناطق دیگر جهان اسلام ممانعت به‌عمل می‌آوردند و بازسازی مسجدالحرام و مسجدالنبی، ایجاد تسهیلات رفاهی در حجاز و مسیرهای منتهی به حج و اسکان حج گزاران از طریق اختصاص موقوفه‌ها را به صورت اختصاصی به انجام رساندند. پس از اسلام¬پذیری ایلخانان ایران، آنها نیز تلاش کردند از ظرفیت مشروعیت¬بخشی حج به نفع خود استفاده نمایند. در پی این تحول، تلاش برای تسهیل در امر حج گزاری مسلمانان مناطق شرقی جهان اسلام و توجه به مسائل و امور حجاز به‌عنوان بخشی از سیاست دولت ایلخانان درآمد. در واقع از این زمان به بعد، رقابت سیاسی و تقابل نظامی مملوکی ـ ایلخانی، حداقل در حجاز با محوریت حج و حج‌گذاری چهرۀ متفاوتی به خود گرفت که حاصل آن افزایش سازندگی و فعالیت¬های عمرانی‌‌ـ‌تمدنی در مکه و مدینه بود.
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله (1417). رحلة ابن بطوطة، تحفة النظار فی غرائب الامصار وعجائب الاسفار، ج1و2، رباط: آکادیمیة المملکة المغربیه.
ابن تغری بردی، یوسف (1392). النجوم الزاهره فی ملوک مصر والقاهره. ج9، قاهره: الموسسه المصریه العامه.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1414). الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة. ج2،3،4، بیروت: دارالجلیل.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1408). تاریخ ابن خلدون. ج5، بیروت: دارالفکر.
ابن رشید، ابی عبدالله محمد بن عمر( 1424). رحله ابن رشید السبتی. المملکةالمغربیة: منشورات وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، الجز الاول.
ابن ظهیره، محمد بن محمد (1423). الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم (1970). تاریخ ابن فرات. ج9، بیروت: مکتبه الموید.
ابن فرحون، عبدالله بن محمد (1427). تاریخ المدینة المنوره المسمی نصیحةالمشاور و تعزیة المجاور. ج1، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
ابن فهد، عمر بن محمد (1426). اتحاف الوری باخبار ام القری. ج 2 و3، مکه مکرمه: وزاره التعلیم العالی جامعه ام القری. و جلد 1، 1421
ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد (1424). الحوادث الجامعه والتجارب النافعه فی المائه السابعه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن قاضی شهبة، ابوبکر بن احمد (1418). تاریخ ابن قاضی شهبة. ج 2، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(بی تا). البدایه و النهایه. ج 13، 14، بیروت: دارالفکر.
ابن وردی، عمر بن مظفر(1416). تاریخ ابن الوردی. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی(1417). تاریخ ابی الفداء. ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
احمد، علی بن علی حسین (1437). المدرسه الشهابیه و اثرها الحضاری فی المدینه المنوره خلال العصر المملوکی(923-648ق). مصر: جامعه القاهره.
امرایی، محمد و دیگران (1398). دلایل ساخت قبه الصخره توسط عبدالملک بن مروان. سخن تاریخ، ش2.
بارتولد، و. و. (1358). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان. ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران: چاپخانه سپهر.
بدر، عبدالباسط عبدالرزاق (1424). «الحیاه الثقافية فی المدينة فی العصر المملوکی»، نشریه المدینه المنوره، العدد 5، جمادی الاخر.
بحرانی پور، علی(1389). تاثیر سیاست های ایلخانان بر جابجایی مسیرهای زمینی و دریایی حج در جهان اسلام، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش2.
بصیری، عباس(1400). اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک(923-648ق)، تهران: مشعر.
بکر، سید عبدالمجید(1401). الملامح الجغرافیه لدروب الحجیج، جده: تهامه.
بناکتی، داود بن محمد(1348). تاریخ بناکتی(روضه الالباب فی معرفه و التواریخ والانساب)، مصحح جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
تازی، عبدالهادی(1426). رحله الرحلات مکه فی مائه رحله مغربیه و رحله، مکه: موسسه الفرقان الاسلامی.
جعفری، اباذر(1392).«حدیث شد رحال»،حج و حرمین شریفین،ج7،تهران: مشعر.
جعفریان، رسول؛ رفیعی، محمد حسین، 1386 «بازتاب راه حج درسفرنامه ابن جبیر»، ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 115-114
جعفریان، رسول(1389). راه حج، تهران: موسسه فرهنگی هنری زیتون سبز.
جلال، آمنه حسین محمد علی (1407). طرق الحج و مرافق فی الحجاز فی العصر المملوکی(923-648ق)، رسالة مقدمة لنیل درجة الدکتوراة، جامعه ام القری.
حجار، طارق بن عبدالله بن عبدالقادر (1422). المدارس الوقفیه فی المدینة المنورة، المکة المکرمة: جامعه ام القری.
داداش نژاد،منصور ، محمد حسینی،کامران (1400). راه‌های حج. دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج8، تهران: مشعر.
دوغان، اسرا (1389). تاریخ حج گزاری ایرانیان، تهران: مشعر.
دیار بکری،حسین بن محمد (بی تا). تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس. ج1، بیروت: موسسه شعبان.
ذهابی، مجتبی، کرمعلی، اکرم (1398). وضعیت نهاد وامارت حج در دوره خلافت عباسیان. روزگاران، ش14.
ذهبی، محمد بن احمد (1409). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. ج52، لبنان: دارالکتب العربی.
ذهبی، محمد بن احمد (1414). سیر اعلام النبلاء. ج23، بیروت: موسسه الرساله.
رحمتی، محسن(1402). جایگاه و اهمیت بقیه در نزد ایلخانان. پژوهشنامه حج و زیارت، ش20.
رمضان احمد، احمد(2015). الرِّحله و الرِّحاله المسلمون، جده: دارالبیان العربی للطباعه والنشر والتوزیع.
سامانی، سید محمود(1393). مناسبات ایرانیان با حجاز در دوره های مختلف تاریخ اسلامی، تهران: مشعر.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1414). التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، ج 1و2، بیروت: دارالکتب العلمیة.
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (1412). الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج6، بیروت: دارالجیل.
سعدالراشد، سعیدعبدالعزیز(1414). درب زبیده ،طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمه،الریاض: دارالوطن للنشر والاعلام المملکه العربیه السعودیه.
سلامه، احلام رجب(2018). طریق الحج المصری من القاهره الی عقبه ایله منذ نشآته حتی اندثاره(1303-21ه)، العدد الثالث والثلاثون،المجله العلمیه بکلیه الآداب.
سلیمی، زهرا(1394).گونه شناسی جایگاه خاندان عباسی در ساخت قدرت خلافت عباسی تا روی کارآمدن آل بویه، تهران:دانشگاه الزهرا.
سمهودی، علی بن عبدالله (2006). وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(1417). تاریخ الخلفاء، بیروت: دار صادر.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1418). حسن المحاضرة فی اخبار مصر وقاهرة، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شافعی، حسین عبدالعزیز حسین (1416). الرباط فی مکة المکرمة منذ البدایات و حتی نهایه العصر المملوکی، مقدمه لنیل درجه الماجستیر، المملکه العربیه السعودیه: جامعه ام القری.
شبانکاره ای، محمد بن علی(1381). مجمع الانساب، ج 2، تهران: امیر کبیر.
صادقی، مقصود علی(1393). «مساله راه حج در مناسبات حکومت های شرق وغرب ایران(از غزنویان تا صفویه)»، تاریخ نامه ایران بعد از اسلام ، ش8.
صالح کمال، سلیمان(1408). «اماره الحج فی العصر العباسی من سنه 247-132»، رساله مقدمه لنیل درجه الماجستر، مکه المکرمه: جامعه ام القری.
صبری پاشا، ایوب(1424). موسوعه الحرمین الشریفین و الجزیره العرب، قاهره: ج2، دارالآفاق العربیه.
صفدی، خلیل بن ایبک(1381). الوافی بالوفیات، ج 19، بیروت: دارالنشر فرانزشتاینر.
طراوه، حجازی حسن علی(1423). مظاهر الاهتمام بالحج و الحرمین الشریفین فی العصر الاموی، قاهره: مکتبه زهراء الشرق.
عائده، محمد عبید(1440). «الدور السیاسی و الاجتماعی للسیده زبیده زوج الخلیفه العباسی هارون الرشید»، آداب الرافدین، العدد 77.
عبادی، مهدی و عباسی، مرتضی(1399).«امنیت حج در دوره حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصربالله (487-352)»، پژو هشنامه حج و زیارت، سال پنجم،ش1.
عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق(1372). مطلع السعدین ومجمع البحرین، ج1، تهران: پژوهشگاه علون انسانی و مطالعات فرهنگی.
عقیلی، سیده سعیده و دیگران(1401). «جایگاه و کارکرد فرهنگی-تمدنی رباط های حجاز در ایام حج(قرون8-7ه)»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش54.
غفرانی و دیگران(1395). «موانع و مشکلات سفر حج ایرانیان در روزگار سلجوقیان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 22.
فاسی، محمد بن احمد (1419). العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، ج 5،4،3،2،1، 6بیروت: دارالکتب العلمیه.
فاسی، محمد بن احمد (1418). الزهور القتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
فاسی، محمد بن احمد (1428). شفا الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1و2، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
کردی، محمد طاهر(1420). التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، ج5، 1، بیروت: دارالخضر.
کریمی، شکوفه(1396). حج در عصر دوم عباسی(232-334)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین الملی امام خمینی (ره).
کعکی، عبدالعزیز (1419). معالم المدینة المنورة بين العمارة والتاريخ،ج 2، 3، بیروت: دار والمکتبه الهلال.
جعفری، اباذر،(1392). «حدیث شد رحال»، حج و حرمین شریفین، ج7، تهران: مشعر.
الاحمدی، سمر عبدالله (2022). «اسهامات اهل العراق فی مکه و المشاعر المقدسة العلمیة و العمرانیة و الخیریة من خلال کتاب العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین»، تاریخ اسلامی، کلیه آلاداب، قسم العلوم الاجتماعیه، جامعه الطائف، العدد التاسع و العشرون.
الباشا، حسن (1409). الالقاب الاسلامیه فی التاریخ والوثائق والآثار، قاهره: الدارالفنیه للنشروالتوزیع.
البدریشی، احمد بن هاشم (1436). دروب الحج الی الحرمین الشریفین فی العصور الوسطی، قاهره: جامعه القاهره.
البدریشی، احمد بن هاشم (1421). اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی(923-648ﻫ). رسالة مقدمه لنیل درجه الدکتوراه فی التاریخ الاسلامی، جامعه ام القری.
البدنه، خلود عبدالباقی ابراهیم(1425)، الاسر العلمیة فی مکه المکرمه و اثرها علی الحیاه العلمیه والعملیه خلال العصر المملوکی(923-648ه/1517-1250م). مکه المکرمه: جامعه ام القری.
الزهرانی، حنیف الله یحیی(1404). النفقات واداراتها فی الدوله العباسیه(334-132)، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.
الجابری، خالد محسن حسّان(1413). الحیاة العلمیة فی الحجاز خلال العصر المملوکی، رساله لنیل درجة الماجستیر، جامعة ام القری.
الجزیری، عبدالقادر بن محمد بن عبدالقادر(1429). الدرر الفرائد المنظمة فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمة، ج1، 2، الریاض: دارالیمامة للبحث و الترجمة.
الحشاش، عبداللطیف شاکر، 1437، الحج الشامی فی العصر المملوکی(923-648هجری)، رساله الماجستیر، الجامعه الاسلامی غزه.
الخرابشه، سلیمان(1385). رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین(قرن پنجم و ششم هجری)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران: مشعر.
السباعی، احمد(1385). تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه(1344ق)، ترجمۀ رسول جعفریان، تهران:مشعر.
السنیدی، عبدالعزیز راشد (1426). المجاورون فی مکه و اثرهم فی الحیاه العلمیه، مکه المکرمه: عاصمه الثقافیه الاسلامیه.
الشهری، محمد (2001). عماره مسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، قاهره: مکتبه القاهره للکتاب.
الشهری، عبدالله بن فراج بن صالح(1423). مرویات خلافه عبدالملک بن مروان فی کتاب تاریخ الرسل و الملوک لمحمد بن جریر الطبریدراسه نقدیه مقارنه، رساله لنیل الدکتوراه فی التاریخ، المملکه العربیه السعودیه: الشریعه والدراسات الاسلامیه.
الدجانی، الهام محمد هاشم (2010). طریق الحج المصری فی العصور الوسطی الاسلامیه عیذاب-جده. مجله کلیه الآداب، ج4.
رشیدالدین فضل الله (1358). سوانح الافکار رشیدی،تهران: انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد.
رشیدالدین فضل الله (1940). تاریخ مبارک غازانی،انگلیس:هرتفورد،استفن اوستین.
الصلابی، علی محمد(1429). الدوله الامویه عوامل الازدهار و تداعیات الانهیار، ج1، بیروت: دارالمعرفه للطباعه والنشر والتوزیع.
العبدری، ابوعبدالله محمد بن محمد(1426). رحلة العبدری ، دمشق: دارالسعدالدین للطباعة و النشر و التوزیع.
العتیبی،العنود بنت فهد بن هاجد(1423). اداره الحجاز فی العصر الاموی ،رساله الماجستیر فی قسم التاریخ ،ریاض:جامعه الملک سعود.
الغیث، خالد بن محمد(1420). مرویات خلافه معاویه فی تاریخ الطبری، الریاض: دارالاندلس الخضراء.
المدیرس، عبدالرحمن مدیرس (1422). المدینه المنوره فی العصر المملوکی(923-648/1517-1250)، ریاض: فهرسته مکتبه الملک فهد الوطنیه.
المزینی، عبدالرحمان بن سلیمان(1423). «الحیاه العلمیه فی مکه و المدینه خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین»، مرکز بحوث و دراسات مجله المدینه المنوره، العدد الثالث.
المعلم، محمد(2011). الدرب السلطانی طریق الحج البری العراقی القدیم المسمی درب زبیده، بغداد: دارالکتب و الوثائق.
الهامی، محمد(2013). العباسیون الاقویاء رحله العباسیین منذ بدایه الثوره و حتی نهایه عصرهم الذهبی. قاهره: موسسه اقراء للنشر و التوزیع والترجمه.
الهلیب، احمد فوزی (1426). طریق الحج الحلبی فی العصر المملوکی کما وصفه ابن جابر الاندلسی فی قصیدة الرائیة. المدینة المنورة، العدد13.
مالکی مکی، محمد بن احمد (1424). تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام. ج2، مکه مکرمه: مکتبه الاسدی.
محمدزاده، رضا (1383). «ابن زبیر». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی،تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
معتوق، صالح یوسف (1421). علم الحدیث فی المکه المکرنه خلال العصر المملوکی(923-648ه). بیروت: موسسة الریان.
مقریزی، احمد بن علی (1423). السلوک لمعرفة دول الملوک،ج3، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.
مقریزی، احمد بن علی (1427). السلوک لمعرفة دول الملوک، ج 1، قاهره: دارالکتب والوثائق القومیه، الاداره المراکز العلمیه، مرکز تحقق التراث.
مقریزی، احمد بن علی (1423). المقفی الکبیر، ج3، 5بیروت: دارالغرب الاسلامی.
مکی، عبدالله غازی (1430). افادة الانام بذکر اخبار البلد الحرام. ج1، 2، مکه المکرمه: مکتبه الاسدی.
مطر، فوزیه حسین (1406). تاریخ عماره المسجد الحرام من العصر العباسی الثانی حتی العصر العثمانی، رساله مقدمه لنیل درجه الدکتوراه، جامعه ام القری.
منشاوی محمد، محمد محمود (2022). التأثیرات الحضاریة العراقیة فی بلاد الحجاز من مستهل القرن الرابع حتی منتصف القرن السابع، مجله کلیه آلاداب، جامعه بنی سویف،عدد63.
موحدی نیا، عباس(1390). مراسم حج در دوره اول عباسیان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه باقر العلوم(ع).
موسوی مقدم تربتی، مهناز(1398). حج گزاری ایرانیان در قرون نخستین اسلامی:از ورود اسلام به ایران تا پایان حکومت آل بویه،رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد.
نجفی، حافظ (1400). «سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین و تاثیر علمی و فرهنگی آن در مغرب (با تاکید بر اجازات علما)»، میقات حج: ش115.
وصاف الحضره، عبدالله بن فضل الله (1388). تاریخ وصاف الحضره، ج4، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
همدانی، کفایت الله (2013). الحجاز فی ادب الرحله العربی، اطروحه قدمت لنیل درجه الدکتوراه، اسلام آباد: الجامعه الوطنیه للغات الحدیثه.
یعقوب، امیل (1418). المعجم المفصل فی اللغویین العرب، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
یونینی، موسی بن محمد (1428). ذیل مرآه الزمان. ابوظبی: هیئة ابوظبی للثقافه و التراث، المجمع الثقافی.
یوسف نواب، عواطف محمد(1417). الرحلات المغربیه و الاندلسیه. ریاض: مکتبه الملک فهد الوطنیه.
Mortel, Richard. (1998). Ribāṭs in Mecca during the medieval period: a descriptive study based on literary sources. Bulletin of the school of oriental and African Studies, vol. 61, No.1.
Petersen, Andrew. The Archaeology of the Syrian and Iraqi Hajj Routes. World Archaeology, vol. 26, no. 1, 1994, pp. 47–56.
