بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی و هویت محله ای بر کیفیت زندگی ساکنین محلات شهری در رفسنجان
الموضوعات : مطالعات جامعه شناختی شهری
محمدعلی امیر پورسعید
1
,
محمود شارع پور
2
1 - کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
2 - استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران (نویسنده مسئول)
الکلمات المفتاحية: سرمایه اجتماعی, هویت محله ای, کیفیت زندگی, رفسنجان, محلات شهری,
ملخص المقالة :
در پژوهش حاضر تلاش شد تا با رویکردی جامعهشناختی و روش پیمایش، به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر روی کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر رفسنجان پرداخته شود. طبق فرمول کوکران تعداد 383 نفر با روش نمونهگیری خوشهای چندمرحلهای انتخاب شدند. ابزار جمعآوری دادهها پرسشنامۀ محققساخته بوده و توصیف و تحیل دادهها توسط نرمافزار Spss انجام شده است. نتایج نشان میدهد کیفیتزندگی حدود 40 درصد از افراد پاسخگو در حد پایین، 1/23 درصد در حد متوسط و حدود 33 درصد از افراد در حد بالا میباشد. طبق نتایج حاصل از یافتههای تحلیلی پژوهش، متغیرهای مستقل و وابستۀ تحقیق به میزان حدود 75 درصد با یکدیگر همبستگی دارند. ضریب تعیین برابر با 572/0 میباشد و این بدان معناست که حدود 57 درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل تبیین و پیشبینی میشود. در بین تمام مؤلفههای متغیرهای مستقل تحقیق، اعتماد، کیفیت محیطی، تعلق محلهای، همبستگی اجتماعی، امنیت محله، شناختهشدن و تعاملات اجتماعی معنادار میباشند و همچنین کیفیت محیطی (464/0Beta=) بیشترین میزان پیشبینی را در بین متغیرهای مستقل دارد و به عبارتی میتوان اشاره نمود که افرادی سطح کیفیتزندگی بالاتری دارند که از کیفیت محیطی بهتری برخوردار باشند.
احمدی، سیروس ، میرفردی، اصغر و ابتکاری، محمدحسین(1392) "بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی شهروندان شهر یاسوج" ، فصلنامه راهبرد اجتماعی-فرهنگی، سال دوم، شماره6: 157-135
انتصاری، فرناز؛ ستارزاده، داریوش؛ بلیلان، لیدا و عبدالله¬زاده، اکبر(1401) ارزیابی پیشران¬های حیاتی مؤثر بر بر کیفیت¬زندگی شهری با رویکرد آینده¬پژوهی در کلان¬شهرهای ایران، مطالعات جامعه¬شناسی، سال پانزدهم، شماره57: 216-197
ایمان، محمدتقی و جهانگیری حیدری، سهیلا(1399) "بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی شهری شهروندان منطقه 14 شهر اصفهان" ، مطالعات جامعه¬شناختی شهری، سال دهم، شماره36: 28-1
بدیعی، مرجان؛ قالیباف، محمدباقر؛ پورموسوی، سید موسی و پوینده، محمدهادی(1393) "تبیین جغرافیایی بنیادهای هویت در مقیاس محلی" ، پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دورۀ46، شماره3: 522-505
جنکینز، ریچارد(1381) هویت اجتماعی، ترجمۀ تورج یاراحمدی، تهران: انتشارات شیرازه
جیکوبز، جین(1386) مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی، ترجمۀ آرزو افلاطونی و حمیدرضا پارسی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
چپ¬من(1394) آفرینش محلات و مکان¬ها در محیط انسان¬ساخت، ترجمۀ شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، تهران انتشارات دانشگاه تهران
حریرچی، امیرمحمود؛ میرزایی، خلیل و جهرمی، اعظم(1388) "چگونگی وضعیت کیفیت زندگی شهروندان شهر جدید پردیس" ، فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال دوم، شماره4: 110-89
ساسان¬پور، فرزانه؛ موحد، علی؛ مصطفوی¬صاحب، سوران و یوسفی، محسن(1393) "ارزیابی پایداری محله¬های شهری در شهر سقز" ، پژوهش¬های جغرافیای برنامه¬ریزی شهری، دوره دوم، شماره1: 94-73
شیخی، محمدتقی(1395) جامعه¬شناسی شهری، چاپ هفتم، تهران: شرکت سهامی انتشار
قادری، احمد و نقوی، نعمت¬الله(1394) "بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با کیفیت زندگی شهروندان شهر سقز"، مطالعات جامعه¬شناسی، سال پنجم، شماره19: 126-111
کاظمی، محمد؛ حیدری، سامان؛ محمدیان¬مصمم، حسین و مرادی، ابوالفضل(1400) "سنجش سطح کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: شهر طبس)" ، آمایش و توسعه، دوره1، شماره3:__
گیدنز، آنتونی(1394) جامعه¬شناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، چاپ دهم، تهران: نشر نی
لقمان، مونا ؛ زرآبادی، زهرا و بهزادفر، مصطفی(1398) "بررسی تأثیر متقابل مؤلفه¬های سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی در محله¬های شهری با استفاده از روش معادلات ساختاری" ، فصلنامه مطالعات معماری ایران، شماره15: 240-217
ماجدی، سید مسعود و لهسایی¬زاده، عبدالعلی(1385) "بررسی رابطه بین متغیرهای زمینه¬ای، سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی(مطالعه موردی در روستاهای استان فارس)" ، فصلنامه روستا و توسعه، سال نهم، شماره4: 136-91
محمدی¬زاده سماکوش، صمد ؛ صبوری¬خسروشاهی، حبیب و رونقی¬نوتاش، مهناز(1397) "بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و هویت محله¬ای در شهر تهران: مورد مطالعه: محله¬های حصارک، وحیدیه و ولنجک" ، مطالعات علوم¬اجتماعی ایران، سال پانزدهم، شماره58: 1-20
مشکینی، ابوالفضل؛ زیاری، کرامت¬الله و حیاتی، عقیل(1394) "ارزیابی هویت اجتماعی در محله-های شهری(مطالۀ موردی: محلۀ اوین شهر تهران)" ، پژوهش¬های جغرافیای انسانی، دورۀ47، شماره4: 607-589
معیدفر؛ سعید و مقدم، غلامرضا(1389) "نقش هویت محله¬ای در در کاهش و کنترل گرایش به رفتارهای نابهنجار اجتماعی در شهر(مطالعۀ محله¬های شهر تهران)" ، مسائل اجتماعی ایران، سال اوّل، شماره2: 144-115
یزدانی، مجتبی(1397) کیفیت زندگی شهری: تعاریف، شاخص¬ها، سازه¬ها، ارزیابی تطبیقی و راهبردها، چاپ دوم، تهران: انتشارات تیسا
Abdul-Hakim, R., Ismail, R., & Abdul-Razak, N. A. (2010). “The relationship between social capital and quality of life among rural households in Terengganu, Malaysia”. OIDA International Journal of Sustainable Development, Vol.1 (05): 99-106.
Bourdieu, P. (1986) the forms of capital, In J. Richardson (Ed.) Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, New York: Greenwood Press.pp:241-258
Canam CA, Acron S (1999) “Quality of Life for Family Caregivers of People with Chronic Hearthproblems”, Rehabilitation Nursing, Vol. 24 (5): 192-200
Coleman, J. (1988) “Social Capital in the Creaion of Human Capital”, American Journal of Sociology, Vol. 94: 95-120.
Das, D. (2008) “Urban quality of life: a case study of Guwahati”, Social Indicators Research, Vol. 88 (2): 297-310
Epley, D.R. and Menon, M. (2008) “A method of Assembling Cross-Sectional Indicators into a Community Quality of Life”, Social Indicators Research, Vol. 88(2): 281-296
Hamdan, H. Yusof, F. & Marzukhi, M. A. (2014) “Social Capital and Quality of Life in Urban Neighborhoods High Density Housing”, Social and Behavioral Sciences, __ (153):169-179
Li.Y& et al (2005) “Social Capital and Social Trust in Britain”, European Sociological Review, Vol. 21(2): 109-123
Martins, B. D. L. & Torres, F. N. & Oliveira, M (2008) “Impact on the Quality of Life of Patients with Hansen s Disease: Correlation Between Dermatology Life Quality Index and Disease Status”, Anais Brasileiros de Dermatologia, Vol.83(1): 39-43
Patil, G.R & Sharma, G (2022) “Urban Quality of Life: An assessment and ranking for Indian cities”, Transport Policy, Vol.124: 183-191
Putnam, R. D (1994) “The Prosperous Community: Social Capital and Public Life”, The American Prospect, Vol. 4(13): 11-18
Tajfel, Henri. (1978) Differentiation between Social Group: Studies in the Social Psychology of Intergroup Relation. Academic Press, New York
Williams. D.R & Vaske, J.J (2003) “The Measurement of Place Attachment: Validity and Generalizability of a Pcychometric Approach”, Forest Science, Vol.49 (6): 830-840
Woolcock. M & Narayan. D (2000) “Social Capital: Implications for Development Theory, Reseach Policy”. World Bank Research Observer, Vol. 15(2): 225-249
سال چهاردهم ـ شمارهی پنجاه و دوم ـ پاییز 1403
صص 76- 53
بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر کیفیت زندگی ساکنین محلات شهری در رفسنجان
محمّدعلی امیرپورسعید1، محمود شارعپور2
10.71547/urb.2024.1193405
چکیده
افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی در درازمدت اثرات مهمی بر ذهنیت ساکنین محله، اعتماد متقابل، همبستگی، مشارکت در امور محله و... میگذارد و زمانی که این مهم محقق شود، به‌تبع آن کیفیت زندگی در آن محله نیز دستخوش تغییرات کمّی و کیفی مهمی میشود. در همین راستا در پژوهش حاضر تلاش شد تا با رویکردی جامعهشناختی و روش پیمایش، به بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر روی کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر رفسنجان پرداخته شود. جهت بررسی موضوع از تلفیق مبانی نظری جیکوبز، بوردیو، لینچ و... استفاده شده است. طبق فرمول کوکران تعداد 383 نفر با روش نمونهگیری خوشهای چندمرحلهای انتخاب شدند. ابزار جمعآوری دادهها پرسشنامۀ محققساخته بوده و توصیف و تحلیل دادهها توسط نرمافزار Spss انجام شده است. طبق نتایج حاصل از یافتههای تحلیلی پژوهش، متغیرهای مستقل و وابستۀ تحقیق به میزان حدود 75 درصد با یکدیگر همبستگی دارند. ضریب تعیین برابر با 572/0 است و این بدان معناست که حدود 57 درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل تبیین و پیشبینی میشود. در بین تمام مؤلفههای متغیرهای مستقل تحقیق، اعتماد، کیفیت محیطی، تعلق محلهای، همبستگی اجتماعی، امنیت محله، شناختهشدن و تعاملات اجتماعی معنادار میباشند و همچنین کیفیت محیطی (464/0Beta=) بیشترین میزان پیشبینی را در بین متغیرهای مستقل دارد و به عبارتی میتوان اشاره نمود که افرادی سطح کیفیت زندگی بالاتری دارند که از کیفیت محیطی بهتری برخوردار باشند. نتیجۀ کلی تحقیق این است که هرچه سرمایه اجتماعی و هویت محلهای در بین ساکنین محلات ارتقاء یابد از آن طرف باعث رشد کیفیت زندگی افراد خواهد شد. پس توجه به مباحث فرهنگی و اجتماعی به شکل خیلی محسوس در زندگی شهری تأثیرگذار است
کلیدواژهها: سرمایه اجتماعی، هویت محلهای، کیفیت زندگی، رفسنجان، محلات شهر
مقدمه و بیان مسئله
شرایط محیط شهری ارتباط نزدیکی با سلامت افراد و کیفیت زندگی آنها دارد (شیخی، 1395: 139). اگرچه شاخصهای عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهری به‌ندرت به هم مرتبط و وابستهاند، اما شناخت واقعی کیفیت زندگی شهری با ترکیبی از این شاخصها امکانپذیر است. از دهۀ 1990 نیز بحث از کیفیت زندگی با تأکید بر سازههای اجتماعی مثل سرمایه اجتماعی3، همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی و... همراه بود (امیدی و غفاری، ۱۳۸۸).
شهر تنها یک سکونتگاه نیست، بلکه آبادیای است که روح اجتماع در آن دمیده شده است و از آن هویت میگیرد. هویت شهری، هویت جمعی است که با تبلور عینی در فیزیک و محتوای شهر معنادار میشود و به‌واسطه ایجاد تداعی خاطرات عمومی در شهروندان و تعلق خاطر، شهرنشینان را به‌سوی شهروند شدن هدایت می‌کند. پس هر چند که هویت شهر خود معلول فرهنگ شهروندان آن است، فرایند شهروندسازی را تحت تأثیر قرار میدهد و میتواند باعث تدوین معیارهایی مرتبط با مشارکت و قضاوت نزد ناظران و ساکنان گردد (نوفل4 و دیگران، ۱۳۸۸: ۵۷). ادامه حیات شهری دلیل بر اهمیت محله در تکامل اجتماعی- روانی شهرنشینان است؛ بنابراین محله تبلور کالبدی اجتماع و مرزهای آن تبلور حریم‌ها و قلمروها است (ساسانپور و دیگران، ۱۳۹۳: ۷۴).
لینچ5 محلات را به‌عنوان مناطق وسیعی که به دلیل برخورداری از برخی خصوصیات مشترک و خاص قابل شناساییاند، تعریف می‌کند؛ به‌طوری‌که فرد بهطور ذهنی ورود به آن را حس می‌کند (چپمن6، ۱۳۹۴: ۱۹۰). بر اساس نظر وولکاک و نارایان، تمامی مفروضات و تعاریف در رابطه با ساختار سرمایه اجتماعی مبتنی بر کیفیت و ارزش روابط بین فردی در مقیاس شخصی و همچنین بر روابط بین گروهها، سازمانها و نهادها در مقیاس فرا فردی است. این وابستگی به روابط به‌عنوان عنصر سازنده مهم کیفیت زندگی در نظر گرفته میشود که میتواند در محیطها و مجموعههای مختلف انسانی مانند جوامع، محلهها، محل کار، محیطهای آموزشی، خانوادهها و سایر نهادها و سازمانهای اجتماعی پدید آید (وولکاک و نارایان7،2000). سرمایه اجتماعی جنبههایی از سازمان اجتماعی از قبیل هنجارها، شبکههای اجتماعی و اعتماد متقابل است که همیاری و هماهنگی افراد را برای دستیابی به منافع مشترک تسهیل می‌کند (پاتنام، 1380: 285). پاتنام و همکاران بیان میکنند که سرمایه اجتماعی یک منبع بالقوه برای شکوفایی اقتصادی است زیرا کارایی جامعه را از طریق سازماندهی اجتماعی افزایش میدهد و اقدامات هماهنگ را تسهیل می‌کند (پاتنام8 و دیگران، 1994). از این منظر میتوان از این سازمان اجتماعی و اقدامات هماهنگی که به دنبال دارد برای دستیابی به کیفیت زندگی بالاتر استفاده کرد. حل مشکلات اجتماعی از طریق اقدامات جمعی منجر به استفاده کارآمدتر از منابع اجتماعی، کاهش هزینههای اجتماعی و افزایش کارایی برنامههای اقتصادی، اجتماعی و عمرانی میشود؛ بنابراین میتوان ادعا کرد که ابعاد مختلف کیفیت زندگی، یعنی محیطی، روانی، فیزیکی، اقتصادی و جسمی و معنوی، تحت تأثیر کیفیت ارتباطات و پیوندهای اجتماعی یا به‌عبارت‌دیگر سرمایه اجتماعی است (بوردیو9،1986 و کلمن10، 1990).
محلهها میتوانند شبکۀ تعامل و ارتباط را برای بهبود کیفیت زندگی ایجاد کرده و از آن استفاده کنند و همچنین به دریافت اطلاعات، ایدهها، تأثیرات و منابع کمک کنند. رفاه کلی و کیفیت زندگی با توانایی افراد در آشنایی با محیط اطراف و مشارکت در زندگی اجتماعی و فعالیتهای روزانه، احساس ارتباط و داشتن حس قوی مکان مرتبط است. با تأکید کنونی بر توانمندسازی جوامع، سرمایه اجتماعی یک معیار اساسی برای ارزیابی تغییرات در محلههای شهری است (همودان11 و دیگران، 2014: 171).
مشاهدات و تجارب زیسته در شهر رفسنجان نشان میدهد که توجه مدیران شهری به مسائل اجتماعی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و همچنین تغییرات کالبدی وسیعی که طی سالهای اخیر، به‌ویژه ده سال اخیر در سطح شهر رفسنجان به وقوع پیوسته است، نویسندگان را ترغیب نمود تا پژوهشی را با قالب جامعهشناختی و با بهرهگیری از مفاهیم اجتماعی، در این شهر صورت دهند. ازآنجاکه پژوهش علمی‌ای با این موضوع در جامعۀ موردنظر صورت نگرفته و یا دست کم نویسندگان به آن دسترسی پیدا نکردند و همین‌طور عدم وجود آمار رسمی در این رابطه و در چنین وضعیتی، انجام دادن این دست پروژهها میتواند زمینهساز برنامهریزی مناسبتری در امور شهری بوده و تلاشی باشد در جهت جلوگیری از اشتباهات گذشته و سعی در جهت بهبود میزان کیفیت زندگی ساکنین محلههای شهر با اتکا به مفاهیم مهمی مانند سرمایه اجتماعی و هویت محلهای که نقش پررنگی را میتوانند در برنامهریزیهای شهر ایفا کنند. یکی از ابزارهای مهم جهت شناسایی میزان کیفیت زندگی در محلات شهری، ارزیابی محیطهای شهری بر اساس دیدگاه ساکنین محلات شهرهاست. به‌عبارت‌دیگر؛ ارزیابی ساکنان از محیطهایی که در آن ساکن هستند میتواند به‌عنوان یکی از مهمترین معیارهای سنجش و ارزیابی میزان کیفیت زندگی در محلات شهری باشد و برنامهریزان شهری را در جهت تحلیل وضع موجود، تصمیمات آتی به‌منظور ارتقاء سطح کیفی محلههای شهری و جلوگیری از تکرار نواقص و ایرادات در سایر مکانها یاری کند.
همان‌طور که از مشاهدات هرچند سطحی نیز پیداست، مدیران شهری در کشور ما عمدتاً به فکر بهبود وضعیت کالبدی شهرها (خیابانها، تراکمها، زباله و...) هستند و مسائل اجتماعی و فرهنگی و ابعاد روانی طرحهای شهری چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرند. توجه به مسائلی چون هویت و هویتمندی شهروندان و فضاهای شهری، حس تعلق مکانی، تعاملات اجتماعی و همبستگی و انسجام در فضای شهری، احساس امنیت عمومی و اجتماعی و... و زمینه‌هایی که میتوان آنها را ایجاد یا بهبود بخشید، به جرأت میتوان گفت که در بخش عمده‌ای از برنامهریزیهای شهری در کشور ما نادیده گرفته میشوند.
سؤالات پژوهش:
با توجه به توضیحات ارائه شده، در پژوهش پیش رو سعی میشود تا با محور قرار دادن سه مفهوم سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و همچنین کیفیت زندگی، شاخصهای هریک مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد و تأثیرات شاخصهای سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر کیفیت زندگی افراد ساکن در محلات شهر رفسنجان مشخص شده و به سؤالات زیر پاسخ داده شود:
1- وضعیت سرمايه اجتماعي و مؤلفههای آن در بین ساکنین محلات شهر رفسنجان چگونه است؟
2- وضعیت هویت محلهای و مؤلفههای آن در بین ساکنین محلات شهر رفسنجان چگونه است؟
3- وضعیت کیفیت زندگی در بین ساکنین محلات شهر رفسنجان چگونه است؟
4- سرمایه اجتماعی تا چه میزان و چگونه بر کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر رفسنجان تأثیر دارد؟
5- هویت محلهای تا چه میزان و چگونه بر کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر رفسنجان تأثیر دارد؟
6- چه تفاوتی بین ساکنین محلههای شهر رفسنجان به لحاظ سطح کیفیت زندگی، سرمایه اجتماعی و هویت محلهای برحسب جنس، تحصیلات، منطقۀ محل سکونت و مدت‌زمان سکونت در محله وجود دارد؟
پیشینۀ تجربی
در این بخش به‌اختصار برخی از پژوهشهای انجامشده در رابطه با موضوع مورد بحث در دو بخش تحقیقات داخلی و خارجی مرور خواهد شد.
محمدیزاده سماکوش و همکاران (1400) تحقیقی را جهت بررسی عوامل مؤثر بر هویت محلهای در شهر تهران انجام دادند. نتایج نشان داد از میان متغیرهای مستقل، سرمایه اجتماعی به میزان 555/0، سبک زندگی به میزان 470/0، اقتصاد سرمایه‌داری معاصر به میزان 239/0، امنیت اجتماعی به میزان 147/0، ارتباطات از راه دور به میزان 122/0 و فضای کالبدی به میزان 063/0 در سطح اطمینان 95 درصد تغییرات هویت محلهای را تبیین نمودهاند. به‌علاوه 6/53 درصد از تغییرات متغیر هویت محلهای به‌وسیله متغیرهای درون مدل تبیین گردید. کاظمی و همکاران (1400) در مطالعۀ خود دریافتند با افزایش کیفیت هر کدام از شاخصهای مورداستفاده در تحقیق، میزان کیفیت دیگر شاخصها نیز افزایش مییابد و بالعکس. همچنین با استفاده از آزمون فریدمن نشان داده شد که باکیفیت‌ترین شاخص مربوط به امنیت شهروندان و بیکیفت‌ترین شاخص مربوط شاخص حملونقل است. کیانی (1400) در مطالعۀ خود دریافت که هویت محلهای زنان و مردان در سنین مختلف و میان مجرد و متأهل یکسان است و تفاوت معنیدار در بین آنها وجود ندارد. از سوی دیگر بین پایگاه اقتصادی - اجتماعی و هویت محلهای در شهر جدید بهارستان رابطه وجود دارد. ایمان و حیدری (1399) در پژوهش خود نتیجه گرفتند که متغیر سرمایه اجتماعی بیشترین تأثیر را بهصورت مستقیم بر کیفیت زندگی داشته است و در مرتبه بعدی، متغیر طبقه اقتصادی بیشترین تأثیر را بر متغیر کیفیت زندگی دارد. در تحقیق کوزهگر و همکاران (1398) یافتهها نشان داد که بعد رابطه متقابل و اعتماد و جنبههای محلی تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی دارد و همچنین بعد مشارکت اجتماعی و مشارکت مدنی بهطور غیرمستقیم بر کیفیت زندگی تأثیر گذاشته است. در مطالعۀ لقمان و همکاران (1398) نتایج به‌دست‌آمده بیانگر وجود ارتباط معنیدار میان سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی است. بیشترین تأثیرگذاری متغیر سرمایه اجتماعی بر متغیر کیفیت زندگی را شاخص اعتماد داشته است. در پژوهش محمدیزاده سماکوش و همکاران (1397) نشان داده شد که هویت محلهای و سرمایه اجتماعی با ضریب پیرسون 504/0 در سطح اطمینان ۹۵ درصد رابطه معنادار با شدت بالایی داشتند. تحلیل رگرسیون چند متغیره نشان داد، 8/44 درصد تغییرات هویت محلهای توسط متغیرهای درون مدل تبیین شدند. در تحقیق قادری و تقوی (1394) نتایج نشان داد رابطه معناداری بین کیفیت زندگی با سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکههای اجتماعی، میزان درآمد و سطح تحصیلات فرد پاسخگو با اطمینان ۹۹٪ وجود دارد. متغیر اعتماد اجتماعی با بیشترین همبستگی یعنی ۵۵۹/0 تأثیر زیادی در کیفیت زندگی افراد دارد.
پاتیل و شارما12 (2022) به بررسی شاخصهای کیفیت زندگی در 14 شهر هند پرداختند. با رجوع به نتایج تحقیق مشخص شد که شاخص دسترسی به حملونقل بیشترین سهم را در کیفیت زندگی شهری در مقایسه با سایر شاخصها دارد. شاخص نقش جنسیتی نیز کمک قابل توجهی به کیفیت زندگی شهری داشت. روکا ماس و همکاران (2016) در پژوهشی به تأثیر سرمایه اجتماعی محله بر رضایت از زندگی و سلامت خودارزیابی در شهر مالویک نروژ پرداختند. نتایج آنها نشان میدهد سرمایه اجتماعی تأثیر قویتری بر رضایت از زندگی نسبت به سلامت دارد. افزایش سرمایه اجتماعی در محله ممکن است یک استراتژی سودمند برای ارتقای رضایت از زندگی و همچنین تقویت حس انسجام حتی در جوامع سالم باشد. همودان13 و همکاران (2014) دریافتند که سرمایه اجتماعی محلهها، ارزشهای اجتماعی مثبت را به سمت یک زندگی خوب افزایش میدهد و به کیفیت زندگی کمک می‌کند. نتایج تحقیق عبدالحكيم14 و همکاران (۲۰۱۰) نشان داد که سرمایه اجتماعی نه تنها بر درآمد خانوار، بلکه بر کیفیت زندگی افراد نیز تأثیر میگذارد. یاجون لی15 و همکاران (۲۰۰۵) در تحلیل خود از نتایج تحقیق چنین عنوان میکنند که مجراهای غیررسمی سرمایه اجتماعی نقش مهمتری در تأثیرگذاری بر درک مردم از اعتماد و کیفیت زندگی دارند.
بررسی پیشینههای تجربی نشان میدهد که رابطۀ سرمایه اجتماعی با کیفیت زندگی تأیید شده است و نتایج حاکی از تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم سرمایه اجتماعی بر روی کیفیت زندگی افراد است. همین‌طور تأثیر متقابل کیفیت زندگی بر سطوح مختلف سرمایه اجتماعی نیز در مشاهدات این تحقیقات به چشم میخورد. نتایج تحقیقات بررسی شده حاکی از آن است که سرمایه اجتماعی بهطور معناداری با کیفیت زندگی افراد رابطه دارد و به‌نوعی ارزشهای اجتماعی مثبت را به سمت یک زندگی خوب افزایش میدهد و به کیفیت زندگی افراد کمک می‌کند. ثبات محلات شهری تحت تأثیر میزان سرمایه اجتماعی آن محیط است و سرمایه اجتماعی چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی بر روی کیفیت زندگی اثرگذار است. نتایج بررسیها نشان میدهد افزایش سرمایه اجتماعی در سطح محله، باعث ارتقا سطح رضایت از زندگی شده و حس انسجام را تقویت می‌کند. از طرفی توجه به عنصر هویت در محلات شهری به‌عنوان یک رکن اساسی در بررسیها و سیاستگذاریهای شهری اشاره شده است. در تحقیقاتی که مورد مطالعه قرار گرفتهاند، تأثیرگذاری عناصر مختلف سرمایه اجتماعی بر بهبود و ارتقا کیفیت زندگی بهطور شفاف و آشکار مورد بحث قرار گرفته است. امّا بررسی پیشینههای داخلی و خارجی نشان میدهد که متغیرهای سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و همین‌طور کیفیت زندگی بهصورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفتهاند و هیچ پژوهشی از ترکیب هر سه متغیر بهصورت همزمان در تحقیق خود بهره نبرده است و بدینسان سعی میشود در تحقیق پیش رو به بررسی هر سه متغیر پرداخته شود و رابطهی آنها با یکدیگر و همچنین تأثیرگذاری سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر روی کیفیت زندگی بررسی شود. همچنین در تحقیقات بررسی شده در مورد کیفیت زندگی، به یکی از ابعاد آن (ذهنی یا عینی) برای سنجش پرداخته شده است که در این پژوهش تلاش خواهد شد تا هر دو بَعد با استفاده از تلفیق مدلهای موجود در سنجش کیفیت زندگی در بین ساکنین محلات شهر رفسنجان بهره برده شود.
مبانی نظری
کیفیت زندگی واجد شاخصهای استاندارد و یکسانی نیست، بلکه در وضعیت جوامع مختلف تعریف میشود. در حقیقت بهترین مدل تبیین‌گر دربارۀ عوامل تعیینکنندۀ کیفیت زندگی، مدلی است که بر مبنای آن، پدیدههای اجتماعی و فرهنگی به لحاظ کارکردی با پدیدههای محیطی، زیستی و همچنین روانی در ارتباط هستند.
جیکوبز معتقد است شبکههای اجتماعی فشرده و منابع ذخیره شده در ارتباط میان مردم کلیدی برای ایجاد و حفظ مکانهای حیاتی و مطلوب برای زندگی است (آلریکسن16، 2008: 6). به همین جهت جیکویز17 به منابع محلی برای شکلگیری سرمایه اجتماعی و نقش آن در بهبود کیفیت زندگی مردم توجه می‌کند. کلمن سرمایه اجتماعی را در چهارچوب منافع حاصل از روابط اجتماعی تسهیلیافته در نظر گرفته و آن را در کنار سایر سرمایه انسانی و فیزیکی عامل پیشرفت و بهبود کیفیت زندگی میداند. وی همچنین آگاهی و شناخت را از عناصر مهم کیفی سرمایه اجتماعی میدانست که بنیانهای عمل را فراهم میسازند (کلمن، 1377 به نقل از احمدی و همکاران،1392). بر اساس نظریۀ لين18، عناصر سرمایه اجتماعی با افزایش ارتباطات و افزایش دسترسی به منابع در نهایت منجر به ایجاد نتایجی مطلوب مانند دارایی، قدرت، شهرت، سلامت جسمانی، سلامت روانی و رضایت از زندگی خواهند شد و این عوامل علاوه بـر آنکه بخشی از کیفیت زندگی محسوب میشوند، تأثیر مثبت و مستقیمی بر افزایش دیگر سطوح مرتبط با مفهوم کیفیت زندگی دارند (حریرچی و همکاران،1388: 96).
دسترسی به کیفیت زندگی هزینه و لوازمی دارد، آنگاه استفاده از مفهومسازی بوردیو بسیار مفید خواهد بود. هزینهها و لوازم را میتوان در سرمایه خلاصه کرد. سرمایه دارایی است که میتوان از آن برای دستیابی به منابع مطلوب استفاده کرد و همچنین آن را سرمایهگذاری کرد تا خود را افزایش دهد. در میان انواع سرمایه، سرمایه اجتماعی ویژگیهای خاصی دارد. اول آنکه تنها سرمایهای است که رابطهای است و در ضمن رابطه اجتماعی به وجود میآید. دوم آنکه مانند برخی دیگر از انواع سرمایه بهطور کامل قابل انتقال نیست. ویژگی مهمتر آنکه سرمایه اجتماعی فرد رابطه روشنی با جایگاه او در شبکههای اجتماعی جامعه دارد. به‌عبارت‌دیگر، سرمایه اجتماعی فرد در واقع ارزش جایگاه او در شبکههای اجتماعی گوناگون است. حال همین جایگاه فرد در شبکههای گوناگون اجتماعی است که میزان بهرۀ او از کیفیتهای مطلوب زندگی را مشخص میسازد.
سرمایه اجتماعی به‌ویژه در مقیاس کوچک و محلههای شهری به‌شدت به مطلوبیت فضاهای عمومی و ظرفیت تعاملات اجتماعی فضا وابسته است. پاتنام در کتاب بولینگ تکنفره، پیادهروی را به‌عنوان ابزار تشویق تبادل اجتماعی دانسته و دسترسی به فضاهای عمومی را سبب ترغیب برخوردهای دوستانهتر با دوستان و همسایهها میداند (ایمری و همکاران ۱۳90: 308). وی زوال اجتماعات شهری و کاهش مشارکت مردم در شهر را باعث کاهش سرمایههای اجتماعی میداند و معتقد است که برای حل این مشکل باید به احیای محلههای شهری و گسترش مشارکتهای مدنی مردم پرداخت (فاضلی، ۱۳۹۳: ۱۹۶) جیکوبز خیابانها و فضاهای عمومی را فرصتی برای شکلگیری سرمایه اجتماعی قلمداد کرده است (جیکوبز، 1392: 213).
کوین لینچ19 دربارۀ درک کیفیت شهری میگوید: درک کیفیت یک شهر تنها از طریق دیدن آن توسط شهروند ایجاد میشود و این امر به‌واسطه تصور ذهنی و ادراک محیطی که مردم در محل سکونت خود دارند، انجام میگیرد؛ بنابراین احساسی که به فرد وارد میشود، رنگها، اشکال، تحرک و تنوع نور، بو و صدا مؤثرند. واضح است که داشتن تصویری روشن از محیط شخص را قادر میسازد به آسانی از جایی به جایی دیگر برود. به‌عبارت‌دیگر مشخصههایی همچون خوانایی و نمایانی تنها در چیده شدن خوب عناصر شهری پدیدار است. این عوامل است که به محیط زندگی انسان کیفیت میبخشند و آنها را از محیطهای با کیفیت پایین جدا میسازند (لینچ، ۱۳۸۴: ۵۱). برای سکونت و زندگی، شهر خانهای است بزرگ و همان‌گونه که خانه باید از صفات و مزایایی برخوردار باشد تا سکونت و زندگی را مطلوب و آسایشبخش سازد، شهر نیز باید دارای کیفیات و ویژگیهایی برای تأمین آسایش و راحتی باشد و نیز مانند خانه دارای محیطی گرم و صمیمی و دلپذیر باشد که زندگی را مرفه و مطلوب سازد (همان).
هویت محیط، تعیینکنندۀ نگرش هر انسان در محیط زندگیاش است. هویت در انسان انگیزه و نشاط ایجاد می‌کند. در فضای بی‌هویت همه افراد با یکدیگر و زندگیشان بیگانه هستند (میرمحمدی،1383). شناخت هویت محلهای که نوعی هویت اجتماعی در محلههای شهری است، با هویت شهری ارتباط دارد. هویت شهری فرآیندی پویاست که از تعامل میان انسان و محیط شهری شکل میگیرد. در شکلگیری این فرآیند سه عنصر اساسی متن، محتوا و احساس تعلق و دلبستگی نقش دارند. زمانی که از هویت شهری صحبت میشود، هر یک از عناصر شهری و کلیت شهر واجد معنای خاصی میشود. معانی نیز احساس و هیجانات انسان را تحریک میکنند. ازاین‌رو ممکن است در انسان احساس رضایتمندی و یا نارضایتی حاصل شود. رضایتمندی موجب دلبستگی و وابستگی انسان به محیط میشود؛ بنابراین تعلق خاطر در ساکنان را تقویت می‌کند (غراب،١٣٨٤ به نقل از معیدفر و مقدم، 1389). هویت شهری و محلهای فرایندی از تعاملها، پیوندها، تعلقهای محیطی و انسجام جمعی است که در وضعیت مکانی و زمانی خاص، مجال تکوین مییابد. شناخت پدیدههای انسانی نیز بدون درک و فهم دو عامل زمان و مکان، بی‌شک شناختی کامل و دقیق نخواهد بود. شناخت اجتماعی هویت در شهرها با ظهور کلانشهرهای مدرن، دیدگاههای نظری و کاربردی مختلفی پیدا کرده است. پژوهشگران متعددی در مطالعههای تجربی خود به بعضی از عوامل مؤثر بر هویت اجتماعی مکان اشاره داشتهاند؛ از مهمترین این عوامل میتوان تعلق به گروههای اجتماعی خاص، ارتباطهای اجتماعی، سرگذشت محیطی افراد، تولد در مکان، طول اقامت در مکان و احساس ریشهداری اشاره کرد (مشکینی و دیگران، 1394).
روش تحقیق
روش پژوهش حاضر، پیمایش و ابزار پرسشنامۀ محققساخته است. در همین راستا برای ساخت پرسشنامۀ مذکور و در راستای سنجش مفاهیم و متغیرهای تحقیق از مقیاسهای محققساخته بهره گرفته شده است که ابتدا با بررسی برخی شاخصها و مطالعات صورت گرفته در این زمینه به گزینش برخی از آنها پرداخته شد و سپس با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... که در جامعۀ موردنظر وجود دارد، به ساخت شاخصهای مختلف جهت سنجش متغیرهای سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و کیفیت زندگی پرداخته شد. در همین راستا هریک از متغیرهای اصلی تحقیق به ابعاد و مؤلفههای مختلف تقسیم شدهاند و سپس با استفاده از طیف لیکرت و نمرهگذاری 1 تا 5 هر گویه صورت گرفته است که نمرۀ 1 به معنی پایینترین و نمرۀ 5 به معنای بالاترین میزان در سنجش سطح هریک از سه متغیر اصلی تحقیق است.
جامعۀ موردمطالعه کلیۀ ساکنین 18 سال به بالا در محلههای شهر رفسنجان است و تعداد آن 11241020 نفر بوده که بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه برابر با 383 نفر است. با توجه به موضوع و اهداف تحقیق حاضر، از روش نمونهگیری خوشهای چندمرحلهای21 برای شناسایی افراد مورد مطالعه استفاده شده است. در همین راستا، طبق آمارهایی که از شهرداری و همچنین حوزۀ معاونت بهداشتی شهر رفسنجان به‌دست‌آمده، شهر را به بلوکهای هفتگانه تقسیم نموده و بر اساس جمعیت هر بلوک شهری، تعداد نمونهها متناسب با جمعیتشان در آنها تقسیم شدهاند و پرسشنامهها در بین افراد توضیح شد.
متغیر وابسته در تحقیق حاضر، کیفیت زندگی است که در دو بُعد عینی (5 مؤلفه) و ذهنی (5 مؤلفه) سنجش شد. متغیرهای مستقل تحقیق نیز سرمایه اجتماعی که با چهار مؤلفه و هویت محلهای در دو بُعد کالبدی (3 مؤلفه) و غیرکالبدی (5 مؤلفه) مورد سنجش قرار گرفتند. میزان پایایی ابزار تحقیق با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت و نتایج تمامی مؤلفهها بالای 70/0 به دست آمد و پایایی ابزار تحقیق را مورد تأیید قرار داد؛ که نتایج آنها در جداول زیر آمده است. اعتبار ابزار مورد استفاده در این تحقیق، از نوع اعتبار صوری22 است. به همین جهت پس از شاخصبندی مفاهیم تحقیق، با مراجعه و مشورت با چندین نفر از افراد متخصص در این زمینه، اعتبار ابزار تحقیق مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.
جدول 1: نتایج آزمون آلفای کرونباخ در رابطه با مؤلفههای سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی | ردیف | مؤلفهها | تعداد گویه | ضریب آلفا |
1 | اعتماد | 16 | 818/0 | |
2 | مشارکت جمعی | 7 | 719/0 | |
3 | حمایت اجتماعی | 7 | 885/0 | |
4 | شبکهها و روابط | 7 | 741/0 |
جدول 2: نتایج آزمون آلفای کرونباخ در رابطه با مؤلفههای هوبت محلهای
هویت محلهای | ردیف | مؤلفهها | تعداد گویه | ضریب آلفا |
1 | مرز و محدودۀ محله | 2 | 712/0 | |
2 | کیفیت محیطی (رضایتمندی) | 9 | 888/0 | |
3 | تاریخچۀ محله | 3 | 669/0 | |
4 | تعلق محلهای | 10 | 928/0 | |
5 | همبستگی اجتماعی | 5 | 802/0 | |
6 | امنیت محله | 3 | 800/0 | |
7 | شناختهشدن | 2 | 894/0 | |
8 | تعاملات اجتماعی | 3 | 719/0 |
جدول 3: نتایج آزمون آلفای کرونباخ در رابطه با مؤلفههای کیفیت زندگی
کیفیت زندگی | ردیف | مؤلفهها | تعداد گویه | ضریب آلفا |
1 | امکانات و تسهیلات | 8 | 756/0 | |
2 | دسترسی | 6 | 791/0 | |
3 | محیط زیست | 4 | 704/0 | |
4 | حملونقل | 3 | 809/0 | |
5 | مسکن | 5 | 938/0 | |
6 | امنیت | 4 | 799/0 | |
7 | ارتباطات همسایگی | 7 | 807/0 | |
8 | مشارکت اجتماعی | 7 | 817/0 | |
9 | اوقات فراغت | 5 | 848/0 | |
10 | وضعیت اقتصادی | 3 | 726/0 |
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
کیفیت زندگی: کیفیت زندگی یک فرایند قضاوت آگاهانه است که بهصورت ارزیابی کلی از میزان رضایت از زندگی فرد بر طبق معیارهای انتخابی وی است (کانام و آکرون، 1999). همچنین کیفیت زندگی را بر اساس میزان بد یا خوب بودن وضعیت مردم و محیط زندگی آنها تعریف میکنند (مارتینز و دیگران، 2008). جهت سنجش و عملیاتی نمودن متغیر کیفیت زندگی در این تحقیق، دو بُعد عینی و ذهنی در نظر گرفته شده است. بُعد عینی شامل مؤلفههای (امکانات و تسهیلات، دسترسی، محیطزیست، حملونقل و مسکن) و بُعد ذهنی شامل مؤلفههای (امنیت، ارتباطات همسایگی، مشارکت اجتماعی، اوقات فراغت و وضعیت اقتصادی) است.
سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی جنبههایی از سازمان اجتماعی از قبیل هنجارها، شبکههای اجتماعی و اعتماد متقابل است که همیاری و هماهنگی افراد را برای دستیابی به منافع مشترک تسهیل می‌کند (پاتنام، 1380: 285). در نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی، حاصل جمع منابع بالقوه و بالفعل فراهم شده برای فرد و یا گروه است. این منابع، برآمده از مالکیت شبکه بادوامی از روابط کم‌وبیش نهادینه شدهای است که از فهم متقابل و سوابق مشترک بین افراد حاصل میشود (فاین، 1385: 112). در این تحقیق برای سنجش متغیر سرمایه اجتماعی، این متغیر به چهار مؤلفهی: 1. اعتماد، 2. مشارکت جمعی، 3. حمایت اجتماعی و 4. شبکهها و روابط تقسیمبندی شد. سپس برای سنجش هریک از مؤلفهها، گویههایی تهیه و تنظیم شده است.
هویت محلهای: به معنای داشتن گرایش و احساس خوب به اجتماع محلهای است (معیدفر و مقدم، 1389: 129). هویت محلهای را احساس تعلق به یک محله مسکونی تعریف میکنند (وحیدا و نگینی، 1391: 40). هویت محلی بازتاب حس یکپارچگی با سایر اعضای اجتماع است که مفهوم ذهنی محله بر اساس آن بنا شده است. به‌عبارت‌دیگر صرف همجواری باعث ایجاد مفهوم محله نمیشود بلکه محله اضافه بر موقعیت مکانی بر مبنای احساس عضویت، تأثیرگذاری، برآوردهسازی نیازها و پیوندهای عاطفی شکل میگیرد (نورینیا و همکاران، 1392: 18). برای عملیاتی کردن متغیر هویت محلهای، ابتدا به دو بُعد کالبدی و غیرکالبدی تقسیمبندی شده است. سپس برای بُعد کالبدی، مؤلفههای (مرز و محدودۀ محله، کیفیت محیطی و تاریخچۀ محله) در نظر گرفته شده است و برای بُعد غیرکالبدی یا محتوایی، مؤلفههای (تعلق محلهای، همبستگی اجتماعی، امنیت محله، شناخته شدن، تعاملات اجتماعی و اقتصاد ساکنین) مورد استفاده قرار گرفته است.
یافتههای پژوهش
توصیف متغیرهای اصلی تحقیق
جدول 4. میانگین نمرات پاسخگویان به تفکیک مؤلفههای سرمایه اجتماعی
مؤلفه | میانگین نمرات |
اعتماد | 29/2 |
مشارکت جمعی | 91/1 |
حمایت اجتماعی | 70/2 |
شبکهها و روابط | 78/1 |
در جدول 4. میانگین نمرات پاسخگویان در رابطه با هریک از مؤلفههای سرمایه اجتماعی قابل مشاهده است. میانگین نمرات بر اساس طیف لیکرت و با نمرات میانگین بین 1 تا 5 محاسبه شدهاند. همان‌طور که در جدول ارائه شده است، میانگین اعتماد برابر با 29/2، مشارکت جمعی 91/1، حمایت اجتماعی 70/2 و شبکهها و روابط نیز برابر با 78/1 است که بالاترین میانگین مربوط به مؤلفهی حمایت اجتماعی و پایینترین بعد مربوط به شبکهها و روابط است.
جدول 5. میانگین نمرات پاسخگویان به تفکیک مؤلفههای هویت محلهای
مؤلفه | میانگین نمرات |
مرز و محدودۀ محله | 04/3 |
کیفیت محیطی | 47/2 |
تاریخچۀ محله | 35/2 |
تعلق محلهای | 88/2 |
همبستگی اجتماعی | 38/2 |
امنیت محله | 31/3 |
شناخته شدن | 80/2 |
تعاملات جمعی | 11/2 |
جدول 5 مربوط به میانگین نمرات پاسخگویان در مورد هریک از مؤلفههای هویت محلهای است. میانگین نمرات بر اساس طیف لیکرت و جمعکردن مؤلفهها با یکدیگر و میانگینگیری از آنها و با نمرات میانگین بین 1 تا 5 محاسبه شدهاند. طبق نتایجی که از آمار و ارقام جدول به‌دست‌آمده، میانگین نمرات مربوطه به مرز و محدودۀ محله برابر با 04/3، کیفیت محیطی 47/2، تاریخچۀ محله 35/2، تعلق محلهای 88/2، همبستگی اجتماعی 38/2، امنیت محله 31/3، شناخته شدن 80/2 و تعاملات اجتماعی برابر با 11/2 است. بیشترین میزان نمرات مربوط به مؤلفهی امنیت محله با میانگین 31/3 و کمترین میانگین محاسبهشده نیز مربوط به مؤلفهی تعاملات جمعی است.
جدول 6. میانگین نمرات پاسخگویان به تفکیک مؤلفههای کیفیت زندگی
مؤلفه | میانگین نمرات |
امکانات و تسهیلات | 89/2 |
دسترسی | 74/2 |
محیط زیست | 61/2 |
حملونقل | 51/2 |
مسکن | 50/3 |
امنیت | 32/3 |
ارتباطات همسایگی | 39/2 |
مشارکت اجتماعی | 99/2 |
اوقات فراغت | 43/2 |
وضعیت اقتصادی | 30/2 |
در جدول 6. میانگین نمرات پاسخگویان در رابطه با هریک از مؤلفههای متغیر وابستۀ تحقیق یعنی کیفیت زندگی قابل مشاهده است. نمرات با میانگین بین 1 تا 5 محاسبه شدهاند. طبق نتایج حاصل شده، میانگین مؤلفهی امکانات و تسهیلات برابر است با 89/2، دسترسی 74/2، محیطزیست 61/3، حملونقل 51/2، مسکن 50/3، امنیت 32/3، ارتباطات همسایگی 39/2، مشارکت اجتماعی 99/2، اوقات فراغت 43/2 و همچنین وضعیت اقتصادی برابر با 30/2 است. بالاترین میانگین مربوط به مؤلفهی مسکن و پایینترین میانگین نیز مربوط به وضعیت اقتصادی است.
یافتههای تحلیلی
جدول 7. آزمون تفاوت میانگین متغیرهای اصلی بر حسب جنس
متغیر | مقولهها | تعداد | میانگین | اختلاف میانگین | T | سطح معنیداری (Sig) |
سرمایه اجتماعی | زن | 196 | 34/80 | 58/2- | 40/1- | 162/0 |
مرد | 181 | 92/82 | ||||
هویت محلهای | زن | 192 | 91/94 | 70/6- | 76/2- | 006/0 |
مرد | 182 | 61/101 | ||||
کیفیت زندگی | زن | 190 | 42/153 | 21/4 | 40/1- | 079/0 |
مرد | 178 | 21/149 |
جدول بالا آزمون تفاوت میانگین متغیرهای سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و کیفیت زندگی بر حسب جنس است. طبق نتایج آزمون، تفاوت میانگین در بین زنان و مردان از لحاظ سطح سرمایه اجتماعی معنادار نیست (162/0Sig=). به‌عبارت‌دیگر میزان سرمایه اجتماعی در جامعۀ موردنظر بسته به اینکه جنسیت فرد چه باشد، تفاوتی ندارد. در مورد هویت محلهای طبق نتایج حاصل شده از این آزمون، تفاوت میانگین در بین زنان و مردان به لحاظ آماری معنادار است (006/0Sig=). به‌عبارت‌دیگر، جنسیت افراد در مورد هویت محلهای اهمیت دارد و مردان به نسبت زنان از هویت محلهای بالاتری به لحاظ آماری برخوردار هستند. طبق نتایج آزمون، کیفیت زندگی به لحاظ جنسیت افراد، تفاوت معناداری ندارد (079/0Sig=) و به‌عبارت‌دیگر، زن یا مرد بودن به لحاظ آماری در سطح کیفیت زندگی تفاوتی ندارد.
جدول 8. آزمون تفاوت میانگین متغیرهای اصلی بر حسب تحصیلات
متغیر | مقولهها | میانگین | F | سطح معنیداری (Sig) |
سرمایه اجتماعی | زیر دیپلم | 101 | 98/2 | 012/0 |
دیپلم | 66/75 | |||
فوق دیپلم | 16/85 | |||
لیسانس | 23/83 | |||
فوق لیسانس | 27/81 | |||
دکترا | 61/86 | |||
هویت محلهای | زیر دیپلم | 90 | 74/2 | 019/0 |
دیپلم | 02/97 | |||
فوق دیپلم | 09/111 | |||
لیسانس | 80/98 | |||
فوق لیسانس | 57/93 | |||
دکترا | 15/100 | |||
کیفیت زندگی | زیر دیپلم | 133 | 98/2 | 000/0 |
دیپلم | 29/149 | |||
فوق دیپلم | 74/162 | |||
لیسانس | 81/154 | |||
فوق لیسانس | 07/142 | |||
دکترا | 50/163 |
جدول 8 تفاوت میانگین متغیرهای اصلی تحقیق را بر حسب تحصیلات آنان نشان میدهد. همان‌طور که مشاهده میشود، تفاوت در سطح سرمایه اجتماعی به لحاظ آماری معنادار است (012/0Sig=) و این بدان معناست که میزان سرمایه اجتماعی به لحاظ سطح تحصیلات متفاوت است. افراد زیر دیپلم به لحاظ سطح سرمایه اجتماعی به‌مراتب میانگین بالاتری را دارا میباشند. مورد بعد، تفاوت میانگین هویت محلهای برحسب تحصیلات قابل مشاهده است. طبق نتایج حاصل از آزمون، هویت محلهای به لحاظ تحصیلات از نظر آماری تفاوت معناداری دارد (019/0Sig=) و این بدان معناست که افراد دارای تحصیلات مختلف، از لحاظ سطح هویت محلهای نیز با یکدیگر تفاوت دارند و از لحاظ میانگین، افرادی که تحصیلات فوقدیپلم دارند در وضعیت بالاتری از لحاظ میزان هویت محلهای قرار دارند. طبق نتایج حاصل از این آزمون، وجود تفاوت در بین افراد با تحصیلات مختلف به لحاظ سطح کیفیت زندگی تأیید میشود (000/0Sig=) و این تفاوت از نظر آماری معنادار است. در بین طبقات مختلف تحصیلی، افراد دارای تحصیلات دکترا از کیفیت زندگی بهتری برخوردار میباشند و میانگین آنها از این لحاظ در مقایسه با سایر افراد بالاتر است.
جدول 9. آزمون تفاوت میانگین متغیرهای اصلی بر حسب منطقۀ محل سکونت
متغیر | مقولهها | میانگین | F | سطح معنیداری (Sig) |
سرمایه اجتماعی | بالا شهر | 14/82 | 32/0 | 806/0 |
مرکز شهر | 78/81 | |||
پایین شهر | 28/79 | |||
حاشیۀ شهر | 33/82 | |||
هویت محلهای | بالا شهر | 53/106 | 25/3 | 022/0 |
مرکز شهر | 69/97 | |||
پایین شهر | 37/92 | |||
حاشیۀ شهر | 22/97 | |||
کیفیت زندگی | بالا شهر | 19/161 | 06/5 | 002/0 |
مرکز شهر | 87/151 | |||
پایین شهر | 52/146 | |||
حاشیۀ شهر | 22/145 |
در جدول 9. تفاوت بین افراد ساکن در محلات مختلف از لحاظ میانگین سه متغیر اصلی تحقیق قابل مشاهده است. نتایج آزمونAnova نشان میدهد که در بین مناطق مختلف شهر از نظر سرمایه اجتماعی تفاوت معناداری وجود ندارد (806/0Sig=) و وجود تفاوت رد میشود. هویت محلهای در بین محلههای مختلف متفاوت است و این تفاوت به لحاظ آماری معنادار است (022/0Sig=) و افرادی که ساکن مناطق موسوم به بالای شهر هستند، هویت محلهای بالاتری را به لحاظ میانگین دارا میباشند. در مورد تفاوت در بین ساکنین مناطق مختلف به لحاظ سطح کیفیت زندگی نیز باید خاطرنشان کرد که تفاوت معناداری به لحاظ آماری وجود دارد (002/0Sig=) و طبق میانگین موجود، ساکنین مناطق بالاشهر به لحاظ کیفیت زندگی در وضعیت بهتری به سر میبرند.
جدول 10. آزمون تفاوت میانگین متغیرهای اصلی بر حسب مدت‌زمان سکونت
متغیر | مقولهها | میانگین | F | سطح معنیداری (Sig) |
سرمایه اجتماعی | کمتر از یک سال | 64/64 | 98/8 | 000/0 |
یک تا سه سال | 43/79 | |||
سه تا پنج سال | 86/75 | |||
پنج تا ده سال | 10/77 | |||
بیش از ده سال | 35/85 | |||
هویت محلهای | کمتر از یک سال | 31/72 | 52/16 | 000/0 |
یک تا سه سال | 39/91 | |||
سه تا پنج سال | 40/88 | |||
پنج تا ده سال | 42/89 | |||
بیش از ده سال | 24/105 | |||
کیفیت زندگی | کمتر از یک سال | 11/126 | 35/11 | 000/0 |
یک تا سه سال | 92/143 | |||
سه تا پنج سال | 70/146 | |||
پنج تا ده سال | 70/146 | |||
بیش از ده سال | 80/156 |
جدول 10 نشاندهندۀ نتایج آزمون Anova جهت بررسی تفاوت میانگین سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و کیفیت زندگی افراد بر حسب مدت‌زمان سکونت در محلهشان است. طبق نتایج حاصل شده، تفاوت معناداری بین مدت‌زمانهای مختلف سکونت و میزان سرمایه اجتماعی وجود دارد و این تفاوت به لحاظ آماری تأیید میشود (000/0Sig=). افرادی که بیش از ده سال در محلۀ کنونیشان سکونت دارند، میزان سرمایه اجتماعیشان به نسبت سایرین بالاتر است. این مورد میتواند به عواملی از جمله وجود شبکههای ارتباطی، شکلگیری اعتماد در طول زمان، وجود تعاملات و... بستگی داشته باشد که با گذشت زمان و تقویت ارتباطات اجتماعی شکل میگیرد. در مورد هویت محلهای باید گفت که این متغیر نیز میزان آن به لحاظ آماری تفاوت معناداری در بین گروههای مختلف زمانی دارد (000/0Sig=) و وجود تفاوت تأیید میشود. در اینجا نیز افرادی که بیش از ده سال در محلۀ کنونی سکونت دارند، میانگین هویت محلهای بالاتری دارند و این میتواند با شناخت محله در طی زمان، احساس تعلق زیاد به محله، همبستگی اجتماعی در بین ساکنین محله و مواردی از این دست شکل گرفته باشد. وجود تفاوت بین مدت‌زمان سکونت به لحاظ سطح کیفیت زندگی نیز تأیید میشود (000/0Sig=) و این تفاوت به لحاظ آماری معنادار است. افرادی که بیش از ده سال سابقۀ سکونت در محلهشان را دارند در مقایسه با دیگران، کیفیت زندگی بالاتری را دارا هستند.
جدول 11. مدل رگرسیونی کیفیت زندگی بر اساس متغیرهای مستقل تحقیق
| ضرایب استاندارد نشده | ضرایب استاندارد شده | T | سطح معنیداری | آمار همخطی | ||
B | خطای معیار | Beta |
|
| تورم واریانس | ضریب حداقل تحمل | |
مقدار ثابت | 092/78 | 928/3 |
| 883/19 | 000/0 |
|
|
سرمایه اجتماعی | 030/0 | 059/0 | 121/0 | 503/2 | 015/0 | 722/1 | 581/0 |
هویت محلهای | 722/0 | 044/0 | 741/0 | 291/16 | 000/0 | 722/1 | 581/0 |
ضریب همبستگی چندگانه (R) 756/0 | ضریب تعیین (R Square) 572/0 | ضریب تعیین تعدیلشده (Adjusted R Square) 570/0 | F
810/237 | سطح معنیداری
000/0 |
|
|
|
جدول 11 مدل رگرسیونی متغیر وابسته یعنی کیفیت زندگی را بر اساس دو متغیر مستقل تحقیق یعنی سرمایه اجتماعی و هویت محلهای نشان میدهد. ضریب همبستگی چندگانه (R) برابر با 756/0 است که به معنای این است که متغیرهای مستقل و وابستۀ تحقیق به میزان حدود 75 درصد با یکدیگر همبستگی دارند. ضریب تعیین (R Square) برابر با 572/0 است و این بدان معناست که حدود 57 درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل این مدل رگرسیونی تبیین و پیشبینی میشود. مقدار F محاسبهشده در سطح معناداری (000/0) نشان میدهد که این مدل رگرسیونی معنادار است و متغیرهای مستقل توانستهاند تغییرات متغیر وابسته را پیشبینی نمایند. متغیر هویت محلهای با ضریب استانداردشده (741/0Beta=) سهم بیشتری را در پیشبینی و تبیین متغیر وابسته یعنی کیفیت زندگی دارد. به‌عبارت‌دیگر؛ در ازای هر یک واحد تغییر در انحراف معیار میزان هویت محلهای، به میزان 741/0 در انحراف معیار کیفیت زندگی تغییر ایجاد میشود. سرمایه اجتماعی نیز با میزان (121/0Beta=) سهم کمتری را در تبیین متغیر وابسته داراست. آمار همخطی نیز نشان میدهد که بین متغیرهای مستقل تحقیق همخطی وجود ندارد و این فرض رد میشود زیرا تورم واریانس پایینتر از 4 (722/1VIF=) و ضریب حداقل تحمل نیز بالاتر از یک دهم است (581/0Tolerance=).
جدول 12. مدل رگرسیونی کیفیت زندگی بر اساس مؤلفههای سرمایه اجتماعی و هویت محلهای
| ضرایب استاندارد نشده | ضرایب استاندارد شده | T | سطح معنیداری | آمار همخطی | ||
B | خطای معیار | Beta |
|
| تورم واریانس | ضریب حداقل تحمل | |
مقدار ثابت | 592/58 | 370/4 |
| 407/13 | 000/0 |
|
|
اعتماد | 238/0 | 116/0 | 079/0 | 040/2 | 042/0 | 667/1 | 600/0 |
مشارکت جمعی | 338/0 | 195/0 | 064/0 | 739/1 | 083/0 | 522/1 | 657/0 |
حمایت اجتماعی | 053/0 | 150/0 | 015/0 | 352/0 | 725/0 | 118/2 | 472/0 |
شبکهها و روابط | 201/0 | 243/0 | 039/0 | 827/0 | 409/0 | 410/2 | 415/0 |
مرز و محدودۀ محله | 253/0 | 490/0 | 023/0 | 515/0 | 607/0 | 143/2 | 467/0 |
کیفیت محیطی | 556/1 | 116/0 | 464/0 | 449/13 | 000/0 | 318/1 | 759/0 |
تاریخچۀ محله | 152/0 | 355/0 | 019/0 | 429/0 | 668/0 | 126/2 | 470/0 |
تعلق محلهای | 442/0 | 126/0 | 190/0 | 500/3 | 001/0 | 256/3 | 307/0 |
همبستگی اجتماعی | 674/0 | 337/0 | 115/0 | 001/2 | 046/0 | 642/3 | 265/0 |
امنیت محله | 643/1 | 321/0 | 194/0 | 121/5 | 000/0 | 591/1 | 628/0 |
شناختهشدن | 370/1 | 464/0 | 122/0 | 954/2 | 003/0 | 880/1 | 532/0 |
تعاملات اجتماعی | 952/0- | 439/0 | 110/0- | 169/2- | 031/0 | 847/2 | 351/0 |
ضریب همبستگی چندگانه (R) 829/0 | ضریب تعیین R Square 688/0 | ضریب تعیین تعدیلشده (Adjusted R Square) 677/0 | F
523/63 | سطح معنیداری
000/0 |
|
| |
در جدول 12 تأثیرات مؤلفههای متغیر سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر روی متغیر وابسته یعنی کیفیت زندگی قابل مشاهده است. ضریب همبستگی چندگانه کیفیت زندگی با ترکيب مؤلفههای متغيرهای مستقل که بهصورت همزمان به مدل وارد شدهاند، برابر با (829/0R=) است که این به معنای آن است که متغیرهای وابسته و مستقل بهطور همزمان به میزان 829/0 با یکدیگر همبستگی دارند. ضریب تعیین (R Square) نشان میدهد که حدود 69 درصد از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل این مدل تبیین میشوند و تقریباً 31 درصد مربوط به عواملی است که در این تحقیق بررسی نشده است. با توجه به مقدار F (523/63) با سطح معنیداری (000/0) میتوان گفت که این مدل رگرسیونی معنادار بوده و متغیرهای مستقل موجود در این مدل توانستهاند تغییرات متغیر وابسته را پیشبینی نمایند. با توجه به مقدار T محاسبهشده در بین متغیرهای مستقل وارد شده به مدل، اعتماد، کیفیت محیطی، تعلق محلهای، همبستگی اجتماعی، امنیت محله، شناخته شدن و تعاملات اجتماعی معنادار میباشند. برای اینکه سهم هریک از متغیرهای مستقل را در تبیین و پیشبینی متغیر وابسته (کیفیت زندگی) بررسی کنیم، ضرایب استانداردشدۀ آنها (Beta) را با یکدیگر مورد مقایسه قرار میدهیم. نتایج این بررسی نشان میدهد که متغیر کیفیت محیطی (464/0Beta=) بیشترین میزان پیشبینی را در بین متغیرهای مستقل دارد و در ازای هر یک واحد تغییر در انحراف معیار کیفیت محیطی، به میزان 464/0 در انحراف معیار متغیر وابسته یعنی کیفیت زندگی تغییر ایجاد میشود. به عبارتی میتوان اشاره نمود که افرادی میزان کیفیت زندگی بالاتری را دارند که از کیفیت محیطی بهتری برخوردار باشند. در بین متغیرهای مستقل تبیینکننده، تعاملات اجتماعی با توجه به اینکه ضریب استانداردشدۀ آن (110/0- Beta=) بوده و منفی است، این بدان معناست که تأثیر آن بهصورت معکوس است.
همچنین طبق نتایج آمار همخطی باید خاطرنشان کرد با توجه به اینکه تورم واریانس پایینتر از 4 و ضریب حداقل تحمل بیش از یک دهم است، پس میتوان نتیجه گرفت که بین متغیرهای مستقل این مدل رگرسیونی، مشکل همخطی وجود ندارد.
بحث و نتیجهگیری
برخلاف گذشته و به‌ویژه در کشور ما که نگاه جامعه و حاکمیت در مورد مباحث شهرها، بیشتر بر اساس رویکرد عقلانیت فنّی و مبتنی بر سود بوده است، امروزه مسائل اجتماعی گستردهای در سطح شهرها وجود دارد که توجه بسیاری از متخصصین و عالمان رشتههای گوناگون از جمله جامعهشناسان و برنامهریزان شهری را به خود جلب کرده است.
محلهها در شهر یک مفهوم فضایی و درعین‌حال یک مفهوم اجتماعی هستند. دور شدن افراد از شناخت هویت محلهای و ارتباط با محلههایشان در نهایت منجر به کاهش شبکههای ارتباطی، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی و در یک کلام نزول سرمایه اجتماعی خواهد شد که این امر نیز به نوبۀ خود منجر به افول کیفیت زندگی افراد در هریک از جنبههای آن در اجتماعات محلهای در سطح شهر خواهد شد. نتایج بررسیها و پژوهشهای اجتماعی در شهر به مسئولان شهری کمک می‌کند تا با بررسی نیازهای شهری، برنامههای مناسبی را برای توسعه شهر و بهبود کیفیت زندگی شهروندان تدوین کنند.
درک کیفیت یک شهر تنها از طریق دیدن آن توسط شهروند ایجاد میشود و این امر به‌واسطه تصور ذهنی و ادراک محیطی که مردم در محل سکونت خود دارند، انجام میگیرد. به همین جهت در این پژوهش سعی بر آن بود تا با رویکردی جامعهشناختی، ارتباط بین متغیرهای اصلی تحقیق (سرمایه اجتماعی، هویت محلهای و کیفیت زندگی) با یکدیگر بررسی شده و در ضمن تأثیر سرمایه اجتماعی و هویت محلهای بر روی کیفیت زندگی ساکنین محلات شهر رفسنجان مورد مطالعه و تحلیل قرار گیرد.
اشخاص تلاش میکنند تا با اتصال به مجموعهای از شبکهها، ارزشهایی را برای خود محقق کنند که با سایر اعضای آن شبکه مشترک است. هرچقدر این نوع شبکهها گسترش پیدا کنند، در واقع افراد برای خود داراییای را تشکیل میدهند که برایشان در حکم نوعی سرمایه تلقی میشود. سرمایه اجتماعی بهطور گسترده به‌عنوان ارتباطات بین افراد در نظر گرفته میشود که بر کنشهای جمعی و چگونگی بهرهمندی مردم از این اقدامات تأثیر میگذارد. به‌عبارت‌دیگر، از تعامل روزمره بین مردم ناشی میشود (آنیکس و بولن23،2000). سرمایه اجتماعی محدود به پیوندهای اجتماعی اشاره دارد که بر تشابه و صمیمیت متکی هستند. این بعد از سرمایه اجتماعی بر منابع شخصی محدود مانند پیوندهای خانوادگی، همسایگی و پیوندهای دوستی نزدیک تأکید می‌کند (هیلی و همپشایر24،2003: 123).
طبق نظر ولکاک و نارایان، مشارکت به کمک منافع حاصل از عضویت در انجمنهای محلی و دسترسی به منابع برونگروهی بر کیفیت زندگی تأثیر میگذارد. تعامل و پیوستگی متقابل بین کیفیت زندگی و سرمایه اجتماعی نشان میدهد کیفیت زندگی پایین فرایند تبدیل و بازتولید اشکال چهارگانۀ سرمایه موردنظر بوردیو را با مشکل روبهرو می‌کند؛ زیرا نبودن هر کدام از اشکال سرمایه به‌ویژه سرمایه اجتماعی که نمود و نمایی آن را در حوزه و میدان روابط اجتماعی باید ديد، فرايند مزبور را به لحاظ بهرهگیری از فرصتهای موجود در روابط اجتماعی محدود می‌کند و برخورداری از شاخصهای رفاهی مربوط به کیفیت زندگی را دچار نقصان می‌کند؛ به‌عبارت‌دیگر، سرمایه اجتماعی فرد در واقع ارزش جایگاه او در شبکههای اجتماعی گوناگون است و همین جایگاه است که میزان بهرهمندی فرد از کیفیتهای مطلوب زندگی را مشخص میكند.
سرمایه اجتماعی عاملی تأثیرگذار بر روی سطح کیفیت زندگی در بین افراد است. همان‌طور که اشاره شد، نتایج آزمونهای مختلف در این تحقیق این مورد را تأیید می‌کند و میتوان آن را همسو با نتایج پژوهشهای مختلفی دانست که در داخل و خارج از کشور نیز گواه بر این موضوع هستند (ایمان و حیدری،1399؛ کوزهگر و دیگران،1398؛ لقمان و دیگران،1398؛ روکا ماس و دیگران،2016؛ قادری و تقوی،1394؛ همودان و دیگران، 2014، عبدالحکیم و دیگران،2010).
همان‌طور که از نتایج یافتههای تحقیق برآمد، از بین مؤلفههای مختلف سرمایه اجتماعی، بیشترین میزان تأثیر بر کیفیت زندگی را اعتماد به خود اختصاص داده است، همان‌طور که در برخی تحقیقات نیز تأیید شده است (کورهگر و دیگران،1398؛ لقمان و دیگران،1398؛ قادری و تقوی،1394) و در این رابطه پاتنام معتقد بود که کیفیت زندگی عمومی و عملکرد نهادهای اجتماعی به‌شدت تحت تأثیر هنجارها، اعتماد و شبکههای مشارکت مدنی و اجتماعی هستند (مانینگ25،2010: 256). در کل پاتنام معتقد است که بالا رفتن سطح سرماية اجتماعی نتایج مثبتی از جمله افزایش رفاه اقتصادی، سلامت روان بهتر، دستاوردهای آموزشی بالاتر، سطوح پایینتر جرم و جنایت (همان:262) و همچنین افزایش کیفیت زندگی را در پی دارد (گینی26 و دیگران،2011: 124).
یکی از یافتههای پژوهش حاضر، وجود تفاوت معنادار به لحاظ میزان هویت محلهای در بین زنان و مردان است، اما یافتۀ موردنظر با نتایج (کیانی،1400) مغایرت دارد و در آن پژوهش چنین یافتهای مورد تأیید قرار نگرفته است. در بین شاخصهای هویت محلهای، تأثیر مؤلفههایی نظیر کیفیت محیطی، امنیت محله، تعلق محلهای و... بر روی کیفیت زندگی معنادار بودهاند. بهطور مثال در تحقیق (انتصاری و دیگران،1401) نیز امنیت محله به‌عنوان یکی از کلیدیترین شاخصها شناخته شده و یا (کاظمی و دیگران،1400) امنیت را شاخص مهم در افزایش کیفیت زندگی دانستهاند. در بین شاخصهای مختلف هویت محلهای، کیفیت محیطی بیشترین میزان تأثیرگذاری را بر روی متغیر وابسته داشته و میتوان به نوعی آن را با نتایج (لقمان و دیگران،1398) همسو دانست که شاخص سلامت یا کیفیت محیط را عامل اثرگذار تشخیص داده است.
تعلق محلهای و همچنین همبستگی جمعی از جمله مواردی میباشند که در بین مؤلفههای حاضر بر روی کیفیت زندگی مؤثر واقع شدهاند. بارتن27 (2002)، هویت محلهای را در سه بعد مطرح می‌کند: فیزیکی، سیاسی، اجتماعی. هویت اجتماعی یک محله به وجود شبکههای اجتماعی و محیطهای حمایتی در نظریه وی اشاره دارد؛ چرا که این شبکهها در سلامت انسان اهمیت بسزایی دارند. وی نشان میدهد که هر چه تمرکز گروه در سطح هویت محلهای افزایش یابد، میزان بیماریهای روانی آن گروه کاهش مییابد. همچنین به اعتقاد وی هر چه یک محله از صفات طبیعی و جغرافیایی بهتری برخوردار باشد، احساس تعلق بیشتری در ساکنان خود به وجود خواهد آورد. قدمت و سابقه تاریخی یک محله نیز در ایجاد حس غرور و افتخارآفرینی ساکنان مؤثر است. امّا طبق نتایجی که از یافتههای پژوهش حاصل شده است، برخلاف آن چیزی که هیوج بارتن اشاره کرده است، تاریخچه و قدمت محلهها عامل تأثیرگذار و مهمی در یافتهها نبوده و به لحاظ آماری نیز معنادار نیست.
بهطور کلی مشخص شد که توجّه به عناصر اجتماعی در مورد پدیدهای مثل شهر و محلههای شهری باید مدنظر مسئولین و دستاندرکاران حوزۀ شهری قرار گیرد. نتایج نشان میدهد که سرمایه اجتماعی اهمیت بسیار زیادی در تقویت کیفیت زندگی افراد داشته و همچنین هویت محلهای نیز نقش اساسی در بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین محلههای شهری دارد. یافتههای پژوهش بیانگر آن است که هرچه سرمایه اجتماعی و هویت محلهای در بین ساکنین محلات ارتقاء یابد، از آن طرف باعث رشد کیفیت زندگی افراد خواهد شد. پس توجه به مباحث فرهنگی و اجتماعی به شکل خیلی محسوس در زندگی شهری تأثیرگذار است و استفاده از نتایج پژوهشهای اجتماعی را در برنامهریزیهای شهری طلب می‌کند.
پیشنهاد‌های پژوهشی و کاربردی نیز در خلال و پس از انجام پژوهش مورد توجه بوده است که به ذکر چند مورد از آنها پرداخته میشود:
- پژوهش در راستای موضوع موردنظر با حجم نمونه بزرگتر و محدوده جغرافیایی وسیع‌تر.
- سنجش کیفیت زندگی شهری به تفکیک محلههای مختلف.
- استفاده از روش‌های تحقیق کیفی جهت پژوهش در مورد موضوع حاضر.
- بررسی میان‌رشته‌ای کیفیت زندگی شهری به کمک متخصصان علوم اجتماعی، جغرافیا، روان‌شناسی و...
- بهبود و ارتقا حملونقل عمومی در محلههای شهری.
- توسعۀ فضاهای سبز درون‌شهری.
- افزایش تعداد فضاهای ورزشی و تفریحی در محلهها.
- توسعه اقتصادی و ایجاد فرصتهای شغلی مناسب.
در کنار تمام مسائلی که در رابطه با توسعۀ کیفیت زندگی شهری، افزایش سرمایه اجتماعی و تقویت هویت محلهای از سوی مسئولین و نهادهای مرتبط پرداخته شد، شهروندان ساکن نیز نقش بسیار پررنگی در بهبود این موارد دارند. شهروندان میتوانند با مشارکت فعال در تصمیم‌گیری‌های شهری به بهبود کیفیت زندگی شهری کمک کنند. این مشارکت میتواند از طریق شوراهای شهری، نهادهای مردم‌نهاد و گردهمایی‌های عمومی صورت بگیرد. افراد میتوانند با شرکت در فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی، مانند رویدادهای محلی، نمایشگاه‌ها، کنسرت‌ها و ورزش‌های جمعی، به ایجاد ارتباطات اجتماعی و افزایش روحیه و رضایت در بین شهروندان کمک کنند و باعث ایجاد فضایی با روحیۀ جمعی بهتر و تعاملات بیشتر شوند. رعایت قواعد محیط زیستی نیز از جمله مسائلی است که اساسی و پراهمیت است. این موارد میتواند شامل جدا نگه داشتن زباله‌ها، استفاده از حملونقل عمومی به‌جای خودرو شخصی، حفظ فضاهای سبز و پارک‌ها و... باشد. همان‌طور که پیشتر اشاره شد؛ یکی از عوامل تأثیرگذار در بهبود کیفیت زندگی شهری، عوامل اقتصادی است که جدا از وظایفی که سیاست‌گذاران و مسئولین ذیربط دارند، شهروندان نیز میتوانند با کنشهایی نظیر حمایت از کسب‌وکارهای محلی و خرید از فروشگاه‌ها و رستوران‌های محلی، به توسعه اقتصادی شهر و ایجاد فرصتهای شغلی کمک کنند. حفظ و ارتقاء هویت محلی از طریق افراد بومی نیز میتواند صورت گیرد. شهروندان میتوانند با حفظ و ارتقای تمدن و هویت محلی شهر خود، از جمله فرهنگ، آداب‌ورسوم محلی، به ارتقای رضایت سایر ساکنین و تقویت آن کمک کنند. در مجموع؛ ساکنین شهر با مشارکت فعال، احساس مسئولیت و همکاریهای لازم با مسئولان و نهادهای مربوطه، میتوانند بهبود کیفیت زندگی شهری را تحقق بخشند و همچنین با تقویت سرمایه اجتماعی، به ایجاد یک محیط پایدار و سالم برای خود و سایر شهروندان کمک کنند.
انجام تمام تحقیقات علمی با خلأ و محدودیتهایی نیز روبهرو میباشند که در فرایند آن تأثیر میگذارد و پژوهش را با چالشهایی مواجه میسازد. نخستین محدودیتی که در انجام این پژوهش وجود داشت، عدم وجود آمار و ارقام دقیق از جمعیت محلههای شهر رفسنجان و همچنین تقسیمبندی دقیق از محلات شهری است و گویا نهادهای رسمی شهری چنین آمار کاربردیای را در دسترس ندارند. محدودیت دیگری که محقق در فرایند انجام این تحقیق با آن روبرو بوده است، حجم جمعیتی وسیع به علت انتخاب یک شهر به‌عنوان جامعۀ آماری بوده که جمعآوری دادهها را با مشکلاتی روبرو نمود. مورد دیگری که میتوان به آن پرداخت، عدم وجود فرهنگ صحیح پاسخگویی از سوی برخی افراد پاسخگو است که محقق را با مسائل مختلفی در فرایند جمعآوری دادهها مواجه ساخت. محدودیت و چالش دیگری که وجود دارد، مشکلات در تعریف دقیق سرمایه اجتماعی و هویت محلهای و ابعاد آنهاست که باعث میشود پژوهشهای مختلف از تعاریف و شاخصهای متفاوتی برای آنها استفاده کنند و همچنین مسائل مربوط به تفسیر داده‌های مفاهیم سرمایه اجتماعی و هویت محلهای؛ زیرا این دادهها ممکن است بهصورت پویا و در طول زمان تغییر کنند و همچنین به‌شدت تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند فرهنگ، تاریخچه و جغرافیا باشند.
کیفیت زندگی یک مفهوم ذهنی است و افراد مختلف ممکن است تعاریف و اولویتهای متفاوتی در مورد کیفیت زندگی خوب داشته باشند. این میتواند مقایسه و تعمیم دادن یافتهها را در مطالعات مختلف دشوار کند. همچنین میتواند تحت تأثیر طیف وسیعی از عوامل خارجی مانند شرایط اقتصادی، ثبات سیاسی و عوامل محیطی قرار گیرد و طبعاً کنترل این عوامل در پژوهشها بسیار دشوار است.
مورد دیگری که میتوان به آن اشاره نمود، فهم متفاوت پاسخگویان از مفاهیم و برخی گویههای پژوهش است که باعث شده تا به همین دلیل، تعمیمپذیری نتایج را نسبت به‌تمامی ساکنین محلات شهر رفسنجان با دشواری و چالش جدی مواجه کند.
منابع
احمدی، سیروس؛ میرفردی، اصغر و ابتکاری، محمدحسین (1392) بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی شهروندان شهر یاسوج، فصلنامه راهبرد اجتماعی-فرهنگی، سال دوم، شماره 6: 157-135
انتصاری، فرناز؛ ستارزاده، داریوش؛ بلیلان، لیدا و عبداللهزاده، اکبر (1401) ارزیابی پیشرانهای حیاتی مؤثر بر کیفیت زندگی شهری با رویکرد آیندهپژوهی در کلانشهرهای ایران، مطالعات جامعهشناسی، سال پانزدهم، شماره 57: 216-197
ایمان، محمدتقی و جهانگیری حیدری، سهیلا (1399) بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی شهری شهروندان منطقه 14 شهر اصفهان، مطالعات جامعهشناختی شهری، سال دهم، شماره 36: 28-1
بدیعی، مرجان؛ قالیباف، محمدباقر؛ پورموسوی، سید موسی و پوینده، محمدهادی (1393) تبیین جغرافیایی بنیادهای هویت در مقیاس محلی، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دورۀ 46، شماره 3: 522-505
جنکینز، ریچارد (1381) هویت اجتماعی، ترجمۀ تورج یاراحمدی، تهران: انتشارات شیرازه
جیکوبز، جین (1386) مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی، ترجمۀ آرزو افلاطونی و حمیدرضا پارسی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
چپمن (1394) آفرینش محلات و مکانها در محیط انسانساخت، ترجمۀ شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان، تهران انتشارات دانشگاه تهران
حریرچی، امیرمحمود؛ میرزایی، خلیل و جهرمی، اعظم (1388) چگونگی وضعیت کیفیت زندگی شهروندان شهر جدید پردیس، فصلنامه پژوهش اجتماعی، سال دوم، شماره 4: 110-89
ساسانپور، فرزانه؛ موحد، علی؛ مصطفوی صاحب، سوران و یوسفی، محسن (1393) ارزیابی پایداری محلههای شهری در شهر سقز، پژوهشهای جغرافیای برنامهریزی شهری، دوره دوم، شماره 1: 94-73
شیخی، محمدتقی (1395) جامعهشناسی شهری، چاپ هفتم، تهران: شرکت سهامی انتشار
قادری، احمد و نقوی، نعمتالله (1394) بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با کیفیت زندگی شهروندان شهر سقز، مطالعات جامعهشناسی، سال پنجم، شماره 19: 126-111
کاظمی، محمد؛ حیدری، سامان؛ محمدیان مصمم، حسین و مرادی، ابوالفضل (1400) سنجش سطح کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: شهر طبس)، آمایش و توسعه، دوره 1، شماره 3:__
گیدنز، آنتونی (1394) جامعهشناسی، ترجمۀ حسن چاوشیان، چاپ دهم، تهران: نشر نی
لقمان، مونا؛ زرآبادی، زهرا و بهزادفر، مصطفی (1398) بررسی تأثیر متقابل مؤلفههای سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی در محلههای شهری با استفاده از روش معادلات ساختاری، فصلنامه مطالعات معماری ایران، شماره 15: 240-217
ماجدی، سید مسعود و لهساییزاده، عبدالعلی (1385) بررسی رابطه بین متغیرهای زمینهای، سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی (مطالعه موردی در روستاهای استان فارس)، فصلنامه روستا و توسعه، سال نهم، شماره 4: 136-91
محمدیزاده سماکوش، صمد؛ صبوری خسروشاهی، حبیب و رونقی نوتاش، مهناز (1397) بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و هویت محلهای در شهر تهران: مورد مطالعه: محلههای حصارک، وحیدیه و ولنجک، مطالعات علوم اجتماعی ایران، سال پانزدهم، شماره 58: 1-20
مشکینی، ابوالفضل؛ زیاری، کرامتالله و حیاتی، عقیل (1394) ارزیابی هویت اجتماعی در محلههای شهری (مطالعۀ موردی: محلۀ اوین شهر تهران)، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دورۀ 47، شماره 4: 607-589
معیدفر؛ سعید و مقدم، غلامرضا (1389) نقش هویت محلهای در کاهش و کنترل گرایش به رفتارهای نابهنجار اجتماعی در شهر (مطالعۀ محلههای شهر تهران)، مسائل اجتماعی ایران، سال اوّل، شماره 2: 144-115
یزدانی، مجتبی (1397) کیفیت زندگی شهری: تعاریف، شاخصها، سازهها، ارزیابی تطبیقی و راهبردها، چاپ دوم، تهران: انتشارات تیسا
Abdul-Hakim, R., Ismail, R., & Abdul-Razak, N. A. (2010). “The relationship between social capital and quality of life among rural households in Terengganu, Malaysia”. OIDA International Journal of Sustainable Development, Vol.1 (05): 99-106.
Bourdieu, P. (1986) the forms of capital, In J. Richardson (Ed.) Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, New York: Greenwood Press.pp:241-258
Canam CA, Acron S (1999) “Quality of Life for Family Caregivers of People with Chronic Hearthproblems”, Rehabilitation Nursing, Vol. 24 (5): 192-200
Coleman, J. (1988) “Social Capital in the Creaion of Human Capital”, American Journal of Sociology, Vol. 94: 95-120.
Das, D. (2008) “Urban quality of life: a case study of Guwahati”, Social Indicators Research, Vol. 88 (2): 297-310
Epley, D.R. and Menon, M. (2008) “A method of Assembling Cross-Sectional Indicators into a Community Quality of Life”, Social Indicators Research, Vol. 88(2): 281-296
Hamdan, H. Yusof, F. & Marzukhi, M. A. (2014) “Social Capital and Quality of Life in Urban Neighborhoods High Density Housing”, Social and Behavioral Sciences, __ (153):169-179
Li.Y& et al (2005) “Social Capital and Social Trust in Britain”, European Sociological Review, Vol. 21(2): 109-123
Martins, B. D. L. & Torres, F. N. & Oliveira, M (2008) “Impact on the Quality of Life of Patients with Hansen s Disease: Correlation Between Dermatology Life Quality Index and Disease Status”, Anais Brasileiros de Dermatologia, Vol.83(1): 39-43
Patil, G.R & Sharma, G (2022) “Urban Quality of Life: An assessment and ranking for Indian cities”, Transport Policy, Vol.124: 183-191
Putnam, R. D (1994) “The Prosperous Community: Social Capital and Public Life”, The American Prospect, Vol. 4(13): 11-18
Tajfel, Henri. (1978) Differentiation between Social Group: Studies in the Social Psychology of Intergroup Relation. Academic Press, New York
Williams. D.R & Vaske, J.J (2003) “The Measurement of Place Attachment: Validity and Generalizability of a Pcychometric Approach”, Forest Science, Vol.49 (6): 830-840
Woolcock. M & Narayan. D (2000) “Social Capital: Implications for Development Theory, Reseach Policy”. World Bank Research Observer, Vol. 15(2): 225-249
COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
|
[1] کارشناس ارشد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران a.poorsaeed@stu.umz.ac.ir
[2] استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران (نویسنده مسئول). m.sharepour@umz.ac.ir
تاریخ وصول 19/06/1403 تاریخ پذیرش 22/09/1403
[3] Social Capital
[4] Nofel
[5] Lynch
[6] Chapman
[7] Woolcock&Narayan
[8] Putnam
[9] Bourdieu
[10] Coleman
[11] Hamudan
[12] Gopal R. Patil, Gajanand Sharma
[13] Hamudan
[14] Abdul Hakim
[15] Li. Y
[16] Ulriksen
[17] Jacobs
[18] Lin
[19] Kevin A. Lynch
[20] https://www.amar.org.ir/ (مرکز آمار ایران)
[21] Multiple Cluster Sampling
[22] Face Validity
[23] Onyx&Bullen
[24] Healy&Hampshire
[25] Manning
[26] Gainey
[27] Barton
