تحلیل استعاره‌های نمادین در مثل‌های نهفته و پنهان قرآن‌کریم؛ تأثیرات فرهنگی، معنوی و شناختی در بیان مفاهیم قرآنی

الموضوعات :

پاکیزه کاظم‌زاده ¹ , حیدر حسنلو ² , محمد حسین صائینی ³ , فرهاد ادریسی ⁴

1 - گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
3 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
4 - گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

تاريخ الإرسال : 12 الجمعة , جمادى الثانية, 1446 تاريخ التأكيد : 19 الأحد , ذو الحجة, 1446 تاريخ الإصدار : 06 الخميس , صفر, 1447

الکلمات المفتاحية: قرآن‌كريم, استعاره‌های نمادین, بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی.,

ملخص المقالة :

براساس تقسیم‌بندی پژوهشگران، امثال قرآن‌کریم به دو دستۀ «امثالِ واضحه» - که در آن‌ها به‌صراحت از واژه‌هایی چون «مَثَل» یا «أمثال»، استفاده شده و «امثالِ کامنه» - که فاقد این اصطلاحات‌اند اما ساختار مَثلی دارند تقسیم می‌شوند. این پژوهش باهدف تحلیل استعاره‌های نمادین در امثالِ کامنۀ قرآن‌کریم و تبیین نقش آن‌ها در انتقال مفاهیم قرآنی انجام شده است. روش‌تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر تحلیل محتوای کیفی است. جامعۀ آماری شامل تمامی آیات قرآن‌کریم بوده و از روش نمونه‌گیری هدف‌مند استفاده شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، متون تفسیری، منابع بلاغی و زبان‌شناختی است. روایی ابزار با نظر متخصصان علوم‌قرآنی و بلاغت تأیید شده و پایایی آن ازطریق آزمون بین‌داوران سنجیده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که استعارۀ تمثیلیه، هرچند کمتر از تشبیه تمثیلی در قرآن رایج است، در امثالِ کامنه نقش مؤثری در تصویرسازی مفاهیم انتزاعی و انتقال معانی پیچیده به زبان محسوس و قابل‌درک دارد. این استعاره‌ها افزو‌ن‌بر تقویت ادراک شناختی و تعمیق تجربۀ معنوی مخاطب، از منظر فرهنگی نیز باتکیه‌بر نمادها، تصاویر و مفاهیم برگرفته از بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی عرب جاهلی، نقش مؤثری در برقراری ارتباط مؤثر میان متن وحی و مخاطب ایفاء می‌کنند. در بُعد اجتماعی، استعاره‌های نمادین قرآن با طرح مضامینی چون عدالت، صداقت، وفای به عهد، و مسئولیت‌پذیری جمعی، نه‌تنها به اصلاح رفتار فردی و اخلاقی کمک می‌کنند بلکه در جهت‌دهی به ساختارها و روابط اجتماعی جامعۀ ایمانی نیز نقش‌آفرین هستند. بااین ‌حال، شناسایی و تفسیر استعارۀ تمثیلیه در امثالِ کامنه نیازمند دقت، ظرافت ادبی و تسلط بر بنیان‌های بلاغت قرآنی است.

المصادر:

آذرنوش، آذرتاش. (1398). فرهنگ معاصر عربی-فارسی: براساس فرهنگ عربی-انگلیسی هانس‌ور (A Dictionary Of Modern Written Arabic). چاپبیستم، تهران: نشر ني.
اسماعيلي، اسماعيل، (1377). تفسیر امثال القرآن: تحقیقی، تحلیلی و تطبیقی. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات اسوه.
براتي، مرتضي. (1396). بررسي و ارزيابي نظرية استعارة مفهومي. فصلنامة علمی‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 84-51.
برزگمهر، علی. حاجی‌زاده، سیدعلی. (1396). استعاره‌های تمثیلیه در قرآن‌کریم و رابطۀ آن با مفاهیم اخلاقی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 6، دورۀ 1، 43-29.
جرجانی، عبدالقاهر. (1389). اسرار البلاغه. ترجمة: جلیل تجلیل، چاپ‌پنجم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
جوادي‌آملي، عبدالله، 1379، تسنيم: تفسیر قرآن‌کریم. تنظیم و ویرایش علی اسلامی‌، چاپ‌شانزدهم، قم: انتشارات إسراء.
رضويان، حسين. (1396). نقش موضوع در كاربرد استعارة مفهومي. فصلنامة علمي‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 155- 136.
سهرابی، سارا. کرانی، اکرم. سادات‌ناصری، زهره. (1402). واکاوی استعارۀ مفهومی در قرآن (جرهای ۱۵ تا ۲۱) و هفت‌پیکر نظامی از مفهوم زبان‌شناختی متن و تصویر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات هنراسلامی، دورۀ 20، شمارۀ 51، 379-363.
شميسا، سيروس. (1381). بيان (با تجدید نظر و اضافات). چاپ‌نهم، تهران: انتشارات فرودس.
صابونی، محمدعلی. (1381). صفوة التفاسیر. ترجمۀ: محمدطاهر حسینی، چاپ‌اول، بیروت: انتشارات دارالفکر.
صفوی، کوروش. (1397). درآمدی بر معنای‌شناسی. چاپ‌ششم، تهران: انتشارات سورة مهر.
ضیاءآذری، شهریار. (1396). عیار استعاره: جلوه‌ای از اعجاز بیانی قرآن‌کریم. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات سروش.
عرفان، حسن. (1396). کرانه‌ها: شرح فارسی کتاب مختصر‌المعانی [تفتازانی(جلد3)‌]. چاپ‌هشتم، قم: انتشارات هجرت.
قاسمی، عبدالستار. (1392). سبک‌شناسی استعارۀ تمثیلیه در قرآن‌کریم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مجلۀ ایرانی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عرب، دورۀ 9، شمارۀ 29، 45-21.
لاکوف، جورج. جانسون، مارک. (1399). فلسفۀ جسمانی: ذهن جسمانی و چالش آن با اندیشۀ غرب (جلد1). ترجمۀ: جهانشاه میرزابیگی، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات آگاه.
هاوكس، ترنس. (1395). استعاره. ترجمة: فرزانه طاهري، چاپ‌ششم، تهران: انتشارات مركز.
هوشنگی، حسین. سیفی‌پرگو، محمود. (1388). استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن‌کریم، دورۀ 1، شمارۀ 3، 34-10.
AlAjmi, Mashael. (2019). A Cognitive Study Of Metaphors In The Glorious Qur’an: From A Linguistic To A Conceptual Approach. AWEJ For Translation & Literary Studies, 3(2): 114-121.
Hayat, Amir. Iftikha, Lubna. (2025). The Role Of Metaphorical Language In The Quran: An Analysis. Journal Of Ulūm al-Sunnah, 3(1): 1-10.

نص كامل:



Journal Of Socio-Cultural Changes      Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type Of Article (Review Article)

Analysis Of Symbolic Metaphors In The Hidden Parables Of The Holy Quran; Cultural, Spiritual And Cognitive Influences On The Expression Of Quranic Concepts

 

Pakizah Kazamzadah: Department of Quranic Sciences and Hadith, Za.C., Islamic Azad University, Zanjan, Iran.

¹Haidar Hasanlo: Department of Persian Language and Literature, Za.C., Islamic Azad University, Zanjan, Iran.

Mohammad Hossein Saeni: Department of Quranic Sciences and Hadith, Za.C., Islamic Azad University, Zanjan, Iran.

Farhad Edrisi: Department of Quranic Sciences and Hadith, Za.C., Islamic Azad University, Zanjan, Iran.

 

Abstract	Article Einfo
According to scholarly classifications, the parables of the Noble Qur’an are divided into two categories: explicit parables—which clearly employ terms such as mathal or amthāl—and implicit (hidden) parables, which, though lacking these explicit terms, nonetheless possess a parabolic structure. This study aims to analyze the symbolic metaphors found in the implicit parables of the Qur’an and to examine their role in conveying Qur’anic concepts. The research adopts a descriptive-analytical method based on qualitative content analysis. The corpus consists of all verses of the Noble Qur’an, and purposive sampling was employed. Data were collected through interpretive texts, rhetorical sources, and linguistic references. The validity of the instruments was confirmed by experts in Qur’anic studies and rhetoric, and reliability was established through inter-rater agreement. The findings reveal that al-istīʿārah al-tamthīliyyah (allegorical metaphor), though less frequent than similes, plays a significant role in the hidden parables by visually expressing abstract ideas and making complex meanings more accessible to the reader. These symbolic metaphors not only enhance cognitive understanding and deepen the spiritual experience of the audience but also, from a cultural perspective, draw upon symbols and imagery rooted in the cultural context and social lifeworld of pre-Islamic Arab society to establish effective communication between the Divine text and its audience. On a social level, these metaphors address themes such as justice, honesty, loyalty, and communal responsibility, thereby contributing not only to individual moral refinement but also to shaping the social structure and ethical norms of the faith-based community. Nevertheless, identifying and interpreting allegorical metaphors in the Qur’an’s implicit parables requires interpretive precision, literary sensitivity, and a deep command of Qur’anic rhetorical principles.	Received: 2024/12/13 Accepted: 2025/06/15 PP: 112-125.       Keywords:  The Noble Qur’an Symbolic Metaphors Cultural Context And Social Lifeworld
Citation: Kazamzadah, Pakizah. Hasanlo, Haidar. Saeni, Mohammad Hossein. Edrisi, Farhad0 (2025). Analysis Of Symbolic Metaphors In The Hidden Parables Of The Holy Quran; Cultural, Spiritual And Cognitive Influences On The Expression Of Quranic Concepts. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 112-125.   DOI:

 

 

---

[1] This Article Is Extracted From The Doctoral Thesis Of ‘Pakizah Kazamzadah’, Titled "A Study Of The Parables Of The Holy Quran (With Emphasis On The Rhetorical, Exegetical, And Esoteric Dimensions Of The Verses)", Under The Supervision Of ‘Dr. Haidar Hasanlo’, & Advisory ‘Dr. Mohammad Hossein Saeni’, &‘Dr. Farhad Edrisi’.

Corresponding Author: Haidar Hasanlo

E-mail Address: [e-mail]

Tel: [phone]

Extended Abstract   

Introduction

In discourse aimed at deeply influencing the hearts and minds of the audience, alongside clarity and avoidance of ambiguity, certain aesthetic qualities such as conciseness and purposeful brevity are essential. From this perspective, metaphor—especially its allegorical type—holds a distinguished position as one of the most prominent concise rhetorical devices, enabling the transmission of intangible and spiritual concepts in a tangible and perceptible form. The Holy Quran, by utilizing explicit and allegorical parables, has effectively harnessed this rhetorical capacity to convey complex, abstract ideas in a simple and impactful manner. Despite the crucial role and significance of such metaphors in understanding and influencing religious discourse, comprehensive and independent studies on the use of allegorical metaphor in the Quran’s allegorical parables remain limited and insufficient. This research seeks to address the question of whether and how allegorical metaphor is employed in the Quran’s allegorical parables, as well as its rhetorical functions and effects. To this end, selected allegorical parables were extracted and their allegorical metaphors examined in detail.

 

Methodology

This study is descriptive-analytical and based on a qualitative content analysis approach. The statistical population includes all Quranic verses containing metaphorical and allegorical concepts, with a special focus on verses employed as allegorical parables. Samples were purposefully selected based on criteria such as the type and method of metaphor usage, its impact on audience comprehension, and semantic connection to the fundamental concepts of the Quran, ranging from approximately 30 to 50 verses. Data collection was conducted through reputable tafsir (Quranic exegesis) sources, rhetorical and linguistic texts, and lexicons. The validity of the instruments was confirmed through expert reviews in Quranic sciences and rhetoric, and reliability was ensured via inter-rater agreement tests. Data analysis was performed qualitatively and textually, with careful examination of the aesthetic structure and function of allegorical metaphor, as well as its effect on the understanding and rhetorical impact of the Quranic discourse—an endeavor requiring scientific precision and specialized approaches due to the linguistic and rhetorical complexity of the Quran.

 

Results and Discussion

Metaphor, as one of the most significant rhetorical tools in Arabic language and the Holy Quran, plays a crucial role in conveying deep and vivid concepts. This study, by examining the allegorical metaphors in the parables of the Quran, demonstrated that this type of metaphor expresses abstract ideas through tangible imagery by omitting one side of the simile and relying on semantic context. Various definitions of metaphor from classical and modern rhetoricians, including Abd al-Qahir al-Jurjani, Sa'd al-Din Taftazani, and contemporary linguists such as Kourosh Safavi, attest to the importance and complexity of this literary device. The findings indicate that the allegorical metaphor, through combining multiple features and creating compound similarities, significantly aids in conveying complex Quranic concepts. By analyzing 13 verses from the parables in the Quran, this study explored the role of allegorical metaphor in expressing concepts such as the treachery of hypocrites, the weight of sins, divine surveillance, and the dichotomy of truth and falsehood. The results showed that this metaphor, by transforming abstract ideas into concrete images, deepens the audience's understanding and makes the message more enduring. Moreover, the interpretive and multidimensional nature of allegorical metaphors renders the Quran a dynamic text adaptable to various contexts. This research recommends further studies employing modern rhetorical and linguistic approaches to uncover the hidden layers of Quranic metaphors.

نوع‌مقاله (علمی‌مروری)

تحلیل استعاره‌های نمادین در مثل‌های نهفته و پنهان قرآن‌کریم؛

تأثیرات فرهنگی، معنوی و شناختی در بیان مفاهیم قرآنی

 

 

پاکیزه کاظم‌زاده: گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

¹حیدر حسن‌لو: گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

---

[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «پاکیزه کاظم‌زاده»، باعنوان «بررسی امثال قرآن‌کریم (باتکیه‌بر وجوه بیانی و تفسیری و تاویلی آیات)»، است‌که به راهنمایی «حیدر حسن‌لو»، و مشاورۀ «دکتر محمدحسین صائینی»، و «دکتر فرهاد ادریسی»، استخراج شده است.

نویسندۀ مسئول: حیدر حسن‌لو

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail]

تلفن: [phone]

محمدحسین صائینی: گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

فرهاد ادریسی: گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 23/09/1403 تاریخ پذیرش: 25/03/1404  شمارۀ صفحات: 125-112.     واژگان کلیدی: قرآن‌كريم استعاره‌های نمادین بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی	براساس تقسیم‌بندی پژوهشگران، امثال قرآن‌کریم به دو دستۀ «امثالِ واضحه» - که در آن‌ها به‌صراحت از واژه‌هایی چون «مَثَل» یا «أمثال»، استفاده شده و «امثالِ کامنه» - که فاقد این اصطلاحات‌اند اما ساختار مَثلی دارند تقسیم می‌شوند. این پژوهش باهدف تحلیل استعاره‌های نمادین در امثالِ کامنۀ قرآن‌کریم و تبیین نقش آن‌ها در انتقال مفاهیم قرآنی انجام شده است. روش‌تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر تحلیل محتوای کیفی است. جامعۀ آماری شامل تمامی آیات قرآن‌کریم بوده و از روش نمونه‌گیری هدف‌مند استفاده شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، متون تفسیری، منابع بلاغی و زبان‌شناختی است. روایی ابزار با نظر متخصصان علوم‌قرآنی و بلاغت تأیید شده و پایایی آن ازطریق آزمون بین‌داوران سنجیده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که استعارۀ تمثیلیه، هرچند کمتر از تشبیه تمثیلی در قرآن رایج است، در امثالِ کامنه نقش مؤثری در تصویرسازی مفاهیم انتزاعی و انتقال معانی پیچیده به زبان محسوس و قابل‌درک دارد. این استعاره‌ها افزو‌ن‌بر تقویت ادراک شناختی و تعمیق تجربۀ معنوی مخاطب، از منظر فرهنگی نیز باتکیه‌بر نمادها، تصاویر و مفاهیم برگرفته از بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی عرب جاهلی، نقش مؤثری در برقراری ارتباط مؤثر میان متن وحی و مخاطب ایفاء می‌کنند. در بُعد اجتماعی، استعاره‌های نمادین قرآن با طرح مضامینی چون عدالت، صداقت، وفای به عهد، و مسئولیت‌پذیری جمعی، نه‌تنها به اصلاح رفتار فردی و اخلاقی کمک می‌کنند بلکه در جهت‌دهی به ساختارها و روابط اجتماعی جامعۀ ایمانی نیز نقش‌آفرین هستند. بااین ‌حال، شناسایی و تفسیر استعارۀ تمثیلیه در امثالِ کامنه نیازمند دقت، ظرافت ادبی و تسلط بر بنیان‌های بلاغت قرآنی است.
استناد: کاظم‌زاده، پاکیزه. حسن‌لو، حیدر. صائینی، محمدحسین. ادریسی، فرهاد. (1404). تحلیل استعاره‌های نمادین در مثل‌های نهفته و پنهان قرآن‌کریم؛ تأثیرات فرهنگی، معنوی و شناختی در بیان مفاهیم قرآنی، فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 125-112.   DOI:

 

 

مقدمه

 به‌نظر می‌رسد سخنی که هدف آن تأثیرگذاری بر نفوس است و می‌خواهد در جان و دل شنونده بنشیند، باید افزون‌بر دارابودنِ تمامی شرایط فصاحت یعنی عاری‌بودن از اشتباهات ساختاری و دستوری و دوری از سنگینی و پیچیدگی‌های ابهام‌آفرین - از سخن عادی ممتاز بوده و از زیبایی‌های خاصی نیز برخوردار باشد. یکی‌از این زیبایی‌ها، ایجاز یا کوتاه‌گویی همراه‌با فایده‌گویی است. اگر چنانکه گفته‌اند ایجاز، مقصد نهایی یا دست‌کم یکی‌از مقاصد مهم بلاغت باشد، دراین صورت بی‌گمان استعاره، به‌عنوان یک فن بیانی موجز، از زیباترین و فنی‌ترین فنون بیانی به‌شمار خواهد رفت و مهمترین جایگاه ایجاز را به‌خود اختصاص خواهد داد. خداوند متعال درراستای هدایت انسان‌ها به‌طور عام و مسلمانان به‌طورخاص و برای تبیین و تأثیر کلام در نفوس، از تمثیل بهره جسته است. با کمک استعاره، به‌ویژه استعارۀ تمثیلیه، می‌توان موضوعات غیرمحسوس و معنوی یا ذهنی صرف را محسوس نمود، امور غیرمجسم را تجسم بخشید و موجودات غیرانسانی را در هیئت‌انسانی (تشخیص)، ظاهر ساخت. این امور در تأثیرگذاری کلام و ایجاد جاذبه برای آن بسیار مؤثرند. محققان، امثالی را که در آن‌ها از واژه‌های «مَثَل» و «أمثال»، استفاده شده است به‌مانند آیۀ شریفۀ «وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً» (بقره/171)، و در آن‌ها به‌نحوی از انحاء، با ذکر واژۀ «مثل»، به مثل بودن تصریح شده است، «امثال واضحه»، نامیده‌اند. درمقابل، امثالی‌که در آن‌ها واژۀ «مثل»، نیامده است، ولی از مفهوم و جانِ کلام، مثل بودنشان آشکار می‌گردد. مانند آیۀ شریفۀ «وَلَا تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنكَاثًا» (نحل/92)، یا آیۀ «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (ق/16)، «امثال كامنه»، نامیده‌اند (اسماعیلی، 1377: 643). امثال قرآن‌کریم اعم‌از واضحه و کامنه جلوه‌گاه صور گوناگون بیانی‌اند و به‌ویژه از ظرفیت بالای استعارۀ تمثیلیه بهره‌مند هستند. این ظرفیت نه‌تنها در انتقال مفاهیم پیچیدۀ ذهنی و انتزاعی به‌صورتی محسوس و قابل‌فهم مؤثر است، بلکه نقش مهمی در تأثیرگذاری عاطفی و اقناعی کلام ایفاء می‌کند. استعارۀ تمثیلیه با پیوند دادن عناصر آشنا به مفاهیم ناآشنا، مخاطب را به تأمل و درک عمیق‌تر مفاهیم سوق می‌دهد. دراین میان، امثال قرآنی به‌عنوان بستری زبانی و بلاغی، نقشی ویژه در القای معانی ایفاء می‌کنند و توانسته‌اند ساختارهای بیانی قدرتمندی برای بیان آموزه‌های دینی و اخلاقی فراهم آورند. باوجود توجۀ فراوان به صورخیال و فنون بیانی در متون دینی، به‌نظر می‌رسد بررسی دقیق کاربرد استعارۀ تمثیلیه در امثال کامنۀ قرآن، همچنان نیازمند پژوهشی مستقل و روشمند باشد؛ چراکه ظرفیت‌های بلاغی پنهان دراین‌ گونه آیات، می‌تواند افق‌های تازه‌ای در فهم هنری و معنایی قرآن‌کریم بگشاید. در تحقیقاتی که دربارۀ استعاره‌های تمثیلیۀ قرآن‌کریم انجام شده، اولاً: تنها بخشی از قرآن یعنی سوره‌ای خاص موردبررسی قرار گرفته و ازاین جهت، جامعیت لازم را نداشته‌اند. ثانیاً: هیچ تحقیق مستقلی دربارۀ استعاره‌های تمثیلیۀ امثال کامنۀ قرآن‌کریم یافت نشده است. پژوهش حاضر درپی پاسخ‌گویی به‌این پرسش‌ است‌که؛ آیا در امثال کامنۀ قرآن‌کریم، استعارۀ تمثیلیه به‌کار رفته است یا نه - و درصورت وجود، چه فوایدی می‌توان برای این کاربرد متصور شد؟ برای پاسخ نخست امثال کامنۀ قرآن‌کریم استخراج شده و سپس استعاره‌های تمثیلیۀ موجود در آن‌ها موردبررسی قرار گرفته است.

 

پیشینۀ تحقیق

سارا سهرابی، اکرم کرانی و زهره سادات‌ناصری (1402)، در بررسی «واکاوی استعارۀ مفهومی در قرآن (جرهای ۱۵ تا ۲۱) و هفت‌پیکر نظامی از مفهوم زبان‌شناختی متن و تصویر»؛ بااستفاده‌از روش کتابخانه‌ای و چارچوب نظری استعارۀ مفهومی، 3نوع استعاره؛ هستی‌شناختی، جهت‌گیرانه و ساختاری را در آیات منتخب قرآن بررسی کرده‌اند و نشان داده‌اند که بسیاری از مفاهیم به‌کاررفته، به‌ویژه افعال ادراکی مانند دیدن، شنیدن و سخن گفتن، درواقع نمونه‌هایی از استعارۀ مفهومی‌اند. و نیز کاربرد استعارۀ مفهومی در «هفت‌پیکر»، نظامی تحلیل شده و نحوۀ بازنمایی تصویرهای ذهنی و احساسی شاعر ازطریق این نوع استعاره‌ها موردتوجه قرار گرفته است. یکی‌از یافته‌های مهم این پژوهش آن است‌که استعارۀ مفهومی به‌مثابۀ ابزاری کارآمد، هم در متون دینی و هم در متون ادبی کلاسیک فارسی، نقشی اساسی در انتقال مفاهیم پیچیده ایفاء می‌کند. این پژوهش با تطبیق کارکرد استعارۀ مفهومی در دو متن دینی و ادبی، نشان داده است‌که این نوع استعاره نه‌تنها در تبیین بهتر مفاهیم قرآنی مؤثر است، بلکه به تحلیل زیبایی‌شناختی آثار ادبی نیز عمق بیشتری می‌بخشد (سهرابی، کرانی، سادات‌ناصری، 1402: 379-363). حسین هوشنگی و محمود سیفی‌پرگو (1388)، در پژوهش «استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی»؛ با رویکرد زبان‌شناسی شناختی به‌بررسی حوزه‌های مفهومی مبدأ در قرآن پرداخته‌اند. تمرکز اصلی پژوهش برآن است‌که چگونه مفاهیم آشنای حسی و ملموس مانند گیاهان، بدن، حیوانات، ابزارها، و تجارت به‌عنوان حوزه‌های مبدأ برای انتقال مفاهیم انتزاعی‌تر در قرآن به‌کار گرفته می‌شوند. این مقاله باتأکیدبر حوزۀ مفهومی «گیاه»، نشان می‌دهد که قرآن از ساختارهای استعاری مبتنی‌بر طبیعت، برای تبیین و تعمیق مفاهیم معنوی، اخلاقی و هستی‌شناختی بهره می‌گیرد. در چارچوب نظری استعارۀ مفهومی، که نخستین‌بار توسط جورج لیکاف¹، مطرح شد، توضیح می‌دهند که استعاره‌ها نه صرفاً آرایه‌های ادبی یا انحراف از قواعد زبان، بلکه بخشی از ساختار ذهن انسان و فرایند معنا‌سازی‌اند. به‌همین‌دلیل، تحلیل استعاره‌ها باید در سطح مفاهیم، نه صرف واژگان، صورت گیرد. پژوهش با بررسی آیات مختلف، ازجمله آیۀ مشهور «کلمة طیبة کشجرة طیبة»، و نیز تمثیل‌هایی مانند «حرث الآخرة»، نشان می‌دهد که استعاره‌های قرآنی بر طرحواره‌های تصویری بنیادین مانند «راه»، «رشد» و «کاشت»، مبتنی‌اند. جستار روشن ساخت که مفاهیم پیچیده‌ای همچون نیکی، صدقه، پاداش اخروی و حتی ساختارهای وجودی، در قالب استعاره‌هایی با ریشه در تجربۀ زیستۀ بشر تبیین شده‌اند. ازاین‌رو، استعاره‌های قرآنی، افزون‌بر جنبۀ زیبایی‌شناختی، کارکردی شناختی دارند و در شکل‌گیری نظام مفهومی قرآن نقش اساسی ایفاء می‌کنند. پژوهش به‌خوبی حاکی ازآن است‌که زبان‌شناسی شناختی، ابزار تحلیلی دقیقی برای فهم لایه‌های عمیق‌تر معنایی متون دینی فراهم می‌آورد (هوشنگی، سیفی‌پرگو، 1388: 34-10). امیر حیات² و لبنا افتخا³ (2025)، در مطالعۀ “The Role Of Metaphorical Language In The Quran: An Analysis”؛ نقش بنیادین زبان استعاری در قرآن‌کریم از ابعاد زبانی، شناختی و کلامی موردبررسی قرار داده‌اند. و بر این باورند که استعاره در قرآن نه‌فقط ابزاری ادبی، بلکه واسطه‌ای مفهومی و معنابخش است‌که میان فهم انسانی و واقعیت‌های متعالی الهی پل می‌زند. به عقیدۀ آنان، زبان استعاری قرآن با قدرت تصویرسازی خود، مفاهیم پیچیده‌ای چون ایمان، صفات الهی و مسئولیت‌های اخلاقی را به‌گونه‌ای ملموس و قابل‌فهم برای انسان بازنمایی می‌کند این پژوهش نشان می‌دهد که استعاره‌های قرآنی، افزون‌بر تبیین معانی انتزاعی، واکنش‌های عاطفی و عقلانی مخاطب را نیز برمی‌انگیزند و بدین‌وسیله مؤمن را به‌سوی رفتار اخلاقی و تعبد خالصانه سوق می‌دهند. ازجمله کارکردهای اصلی استعاره‌ها در قرآن که در مقاله به‌آن پرداخته شده می‌توان به ساده‌سازی مفاهیم معنوی پیچیده، ایجاد زمینۀ تأمل و تفکر، پیونددادن تجربۀ الهی با واقعیت انسانی، ترسیم امور غیبی، و تقویت آموزه توحید اشاره کرد. درنهایت، پژوهش اثبات می‌کند که استعاره‌های قرآنی نه‌تنها در فهم، بلکه در تأمل و عمل نیز نقش فعالی ایفاء می‌کنند و می‌توانند مسیر تزکیه نفس و تقرب به خداوند را برای مؤمنان روشن‌تر سازند (Hayat, Iftikha, 2025, 1-10). مشاعل العجمی⁴ (2019)، به‌بررسی “A Cognitive Study Of Metaphors In The Glorious Qur’an: From A Linguistic To A Conceptual Approach”؛ پرداخته و با انتخاب آیاتی از قرآن که این مفاهیم را دربر دارند، به تحلیل آن‌ها در دو سطح زبانی و مفهومی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه تحلیل‌های صرفاً زبانی می‌توانند به بینشی عمیق‌تر در سطح مفهومی ارتقاء یابند. و با بهره‌گیری از نظریه‌های استعارۀ مفهومی به تبیین نحوۀ عملکرد استعاره در ساختار ذهن انسان می‌پردازد؛ جایی‌که مفاهیم انتزاعی (حوزۀ مقصد)، ازطریق نگاشت‌هایی از مفاهیم ملموس‌تر (حوزۀ مبدأ)، قابل درک می‌شوند. پژوهش حاکی‌از آن است‌که استعاره‌های قرآنی نه‌تنها باید از منظر زبانی، بلکه در چارچوبی مفهومی و شناختی نیز تحلیل شوند. این رویکرد موجب می‌شود تا معانی انتزاعی قرآن بهتر فهمیده شوند و بستر تازه‌ای برای درک مفاهیم اخلاقی، روان‌شناختی و الهی در متن مقدس فراهم گردد. درنتیجه تحقیق تأکید دارد که رویکرد مفهومی به استعاره می‌تواند هم نظریۀ استعاره مفهومی را غنا بخشد و هم به ارتقاء سطح مطالعات تفسیری و زبان‌شناسی عربی کمک کند (AlAjmi, 2019: 114-121).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

در حوزۀ تحلیل مفاهیم و استعارت قرآن‌کریم، به‌ویژه درخصوص استفاده‌از استعاره‌های تمثیلی در امثال کامنه، پژوهش‌های متعددی در منابع علمی بین‌المللی انجام شده است. براساس یافته‌های اخیر در زمینۀ بلاغت قرآنی و زبان‌شناسی شناختی، استعاره نه‌تنها یک صنعت ادبی محسوب می‌شود، بلکه یک سازوکار شناختی است‌که نقش اصلی در نحوۀ درک انسان از مفاهیم مجرد بازی می‌کند (لاکوف، جانسون، 1399: 310). این دیدگاه که استعاره ابزاری فرازمینی برای تصور مفاهیم غیرمادی است، در مطالعات معاصر دربارۀ قرآن‌کریم نیز به‌خوبی جاافتاده است. استعاره‌های تمثیلی به‌عنوان نوعی استعارۀ مرکب، به‌طور گسترده‌ای در آیات قرآن به‌کار رفته‌اند، به‌ویژه در امثال کامنه که بدون ذکر واضح واژه «مثل»؛ مفهومی عمیق را منتقل می‌کنند. بر اساس مطالعات انجام شده توسط عالمان قرآنی و زبان‌شناسان، امثال کامنه در قرآن شامل آیاتی هستند که بدون استفاده‌از اصطلاحات مشخص مثل «مشبه» یا «مستعار»، اما ازطریق استعاره و تشکیل تصاویر ذهنی، مفاهیم معنوی و اخلاقی را منتقل می‌کنند (صفوی، 1397: 156). این امثال اغلب ازطریق استعارۀ تمثیلی عمل می‌کنند، که درآن یکی‌از طرفین تشبيه (مشبه یا مشبه‌به)، حذف شده و مخاطب موظف به درک معنای نهفته ازطریق شباهت‌های موجود است (جرجاني، 1389: 156). این نوع استعاره به‌دلیل ترکیبی بودن و استفاده‌از چندین عنصر تصویری، از اهمیت بالایی در توصیف مفاهیم پیچیده برخوردار است. استعاره‌های تمثیلی در قرآن به‌عنوان یک ابزار انتقال‌دهندۀ مفاهیم فرامادی موردتوجه قرار گرفته‌اند. برای مثال، در آیۀ «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا» (آل‌عمران/۱۰۳)، حبل‌اللّه به‌صورت استعاری به قرآن‌کریم اشاره دارد، اما این استعاره ازنوع تمثیلی است، زیرا شباهت‌های چندگانه‌ای بین محکم بودن ریسمان و استحکام دین الهی وجود دارد (صابونی، 1381: 63-50). این استعاره نه‌تنها از لحاظ زبانی زیبا، بلکه ازنظر شناختی نیز به‌خوبی مفهوم توحید و وحدت اسلامی را منتقل می‌کند. به‌طورخاص، می‌توان استعاره‌های تمثیلی را در قرآن به‌عنوان ابزارهایی معرفی کرد که ازطریق تطبیق دو حوزۀ مختلف از تجربۀ انسانی (معمولأً یک حوزه فیزیکی و یک حوزۀ معنوی)، مفاهیم غیرقابل دیدن را قابل دیدن می‌کنند (ضياء‌آذري، 1396: 177). به‌بیانی استعاره‌های تمثیلی در قرآن اغلب با ایجاد یک داستان یا سناریوی کوچک، مخاطب را درگیر مفهوم می‌کنند. این رویکرد به‌ویژه در امثال کامنه دیده می‌شود، جایی‌که بدون اینکه مستقیماً به امری اخلاقی اشاره کنند، ازطریق استعاره‌های تمثیلی، مفاهیم را به‌صورت غیرمستقیم منتقل می‌کنند. برای مثال، در آیۀ «وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ» (الأنعام/۳۱)، گناهان به‌صورت بار سنگینی توصیف می‌شوند که بر دوش گناهکاران قرار دارد. این استعاره نه‌تنها احساس فیزیکی سنگینی را القاء می‌کند، بلکه ازنظر شناختی، ارتباط بین وزن گناه و سنگینی نفسی را به‌خوبی برجسته می‌کند. در مطالعات معاصر زبان‌شناسی شناختی، تأکید زیادی بر این موضوع شده است‌که استعاره‌های تمثیلی در قرآن نه‌تنها درک مخاطب را افزایش می‌دهند، بلکه به تقویت هویت دینی و اخلاقی افراد نیز کمک می‌کنند (برزگمهر، حاجی‌زاده، 1396: 33-32). این دیدگاه ازطریق مقایسۀ استعاره‌های تمثیلی در قرآن با دیگر متون مقدس نیز تأیید شده است‌که نشان می‌دهد قرآن از این استعاره‌ها به‌صورت منحصربه‌فردی برای ایجاد ارتباط عمیق بین مفاهیم دینی و تجربه‌های روزمره استفاده می‌کند (قاسمی، 1392: 24-22). این امر به‌ویژه در امثال کامنه مشهود است، جایی‌که استعاره‌ها به‌طور غیرمستقیم اما بسیار مؤثر، مفاهیم را منتقل می‌کنند. استعاره‌های تمثیلی در قرآن نه‌تنها در سطح معنایی عمل می‌کنند، بلکه ازنظر روان‌شناختی نیز تأثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت و اخلاق فردی دارند. این استعاره‌ها با ایجاد تصاویر ذهنی قوی، به افراد کمک می‌کنند تا اقدامات خودرا از منظری گسترده‌تر ببینند و تصمیمات خودرا تحت‌تأثیر مفاهیم دینی قرار دهند. به‌عنوان مثال، در آیۀ «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَظَلَمُوا لَنْ نَتَقَبَّلَ مِنْهُمْ مَا عَمِلُوا» (الأنعام/۱۷۹)، استعارۀ «ظلامة»-(ظلم)، به‌صورت تصویری از تاریکی و گمراهی ارائه می‌شود که به مخاطب کمک می‌کند تا اهمیت دوری از گناه و ظلم را درک کند. درمجموع، استعاره‌های تمثیلی در امثال کامنۀ قرآن‌کریم، ابزارهای زبانی و شناختی قوی‌ای هستند که ازطریق تطبیق دو حوزۀ مختلف از تجربۀ انسانی، مفاهیم غیرمادی و معنوی را قابل‌درک می‌کنند. این استعاره‌ها نه‌تنها به‌دلیل زیبایی ادبی شان مهم هستند، بلکه ازنظر شناختی و روان‌شناختی نیز نقش مهمی در شکل‌گیری اخلاق و هویت دینی افراد دارند. استفاده‌ازاین استعاره‌ها در قرآن به‌خوبی منطبق با اصول زبان‌شناسی شناختی است و به همین دلیل می‌تواند به‌عنوان یک موضوع تحقیقاتی مهم در حوزه‌های مختلف اسلامی و زبانی مورداستفاده قرار گیرد.

 

مواد و روش‌تحقیق

این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است و با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است. جامعۀ آماری شامل تمامی آیات قرآن‌کریم است‌که در آن‌ها مفاهیم تمثیلی یا استعاری به‌کار رفته، اما تمرکز اصلی بر آیاتی است‌که استعارۀ تمثیلیه در قالب امثال کامنه در آن‌ها به‌کار گرفته شده است. باتوجه‌به گستردگی آیات واجد این ویژگی و به‌منظور تحلیل دقیق‌تر، نمونه‌ها به‌صورت هدف‌مند انتخاب می‌شوند. حجم‌نمونه، بادرنظرگرفتن محدودیت‌های پژوهش و برپایۀ ملاک‌هایی مانند نوع و شیوۀ به‌کارگیری استعارهۀتمثیلیه، میزان تأثیر آن بر درک مخاطب، و ارتباط معنایی آن با مفاهیم بنیادین قرآن، تعیین شده و حدود ۳۰تا۵۰ آیه را شامل می‌شود. روش نمونه‌گیری هدف‌مند این امکان را فراهم می‌سازد که آیات واجد ویژگی‌های موردنظر به‌گونه‌ای انتخاب شوند که بتوانند مستقیماً به پرسش‌های تحقیق پاسخ دهند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل منابع تفسیری معتبر، متون بلاغی و زبان‌شناختی، لغت‌نامه‌ها و سایر منابع تحلیلی مرتبط‌با بررسی استعاره در قرآن است. این ابزارها به پژوهشگر اجازه می‌دهند تا به تحلیل دقیق، عمیق و لایه‌مند آیات بپردازد و ساختار و عملکرد زیبایی‌شناختی استعارۀ تمثیلیه را استخراج و تفسیر کند. برای سنجش روایی ابزار، از روش‌روایی محتوایی بهره گرفته شده و نظرات کارشناسی اساتید علوم‌قرآنی و بلاغت در مراحل انتخاب و تحلیل آیات دخالت داده شده است. این فرایند موجب اعتباربخشی علمی به ابزار گردآوری داده‌ها می‌شود. پایایی ابزار نیز ازطریق آزمون‌های بین‌داوری و بررسی هم‌خوانی تحلیل‌های پژوهشگران مختلف ارزیابی شده است؛ به‌گونه‌ای که درصورت همگرایی نتایج تحلیل‌ها، پایایی ابزار تأیید می‌گردد. روش تحلیل داده‌ها بر تحلیل کیفی متنی استوار است. در ین فرایند، آیات منتخب بادقت و عمق بررسی شده و ویژگی‌های ساختاری و معنایی استعارۀ تمثیلیه در آن‌ها استخراج می‌شود. سپس، تأثیر این استعاره‌ها بر درک مخاطب و زیبایی‌شناسی بیانی قرآن تحلیل و نتایج به‌صورت توصیفی و تحلیلی گزارش می‌گردد. باتوجه‌به ویژگی‌های خاص زبان قرآن‌کریم و پیچیدگی‌های بلاغی و مفهومی آن، این روش‌تحقیق مستلزم دقت علمی و مهارت تحلیلی بالاست و در هر مرحله نیازمند رویکردی تخصصی و دقیق خواهد بود تا یافته‌ها از اعتبار و اتقان لازم برخوردار باشند.

 

بحث و یافته‌های تحقیق

استعاره بر وزن استفعال از ريشة (عَ وَ رَ)، در اصل لغت به‌معني وام‌گيري و عاريت‌خواهي است. چنانكه مي‌گويند: شَيءٌ مُسْتَعارٌ : چيز عاريتي و امانتي و قرضي. « اسْتَعَارَه مِنْهُ» آن را از او به امانت گرفت (آذرنوش، 1398: 469). و در اصطلاح اهل بلاغت، عبارت‌است‌از مجاز داراي قرينة مانعه از ارادة معني حقيقي، با علاقة مشابهت ميان معناي حقيقي و غيرحقيقي، بدون حضور يكي‌از طرفين تشبيه و با ادّعاي تناسي تشبيه. براساس اين تعريف:

v       استعاره، نوعي تشبيه است‌كه درآن يكي‌از طرفين اصلي (مشبّه يا مشبّه‌به) حذف شده است.

v       استعاره، مجازي است داراي قرينة صارفه با علاقة مشابهت.

v       استعاره، از مجاز و تشبيه بليغ‌تر است؛ زيرا در استعاره، تشبيه به فراموشي سپرده مي‌شود و ادّعا مي‌گردد كه مشبّه، عين «مشبّه به»، يادست‌كم، يكي‌از افراد آن است؛ و به‌اين جهت، تعجب و نهي از تعجب درآن صورتِ تحقق پيدا مي‌كند. البته با دروغ فرق دارد؛ چراكه استعاره برپاية تأويل و قرينه استوار است.

تعاريف استعاره در كتب بلاغت پيشينيان يكي‌از پريشان‌ترين تعريف‌ها قلمداد مي‌شود. تنوّع ارائه شده در تعريف مفهوم استعاره، نشان‌دهندة شبهه و تزلزل متقدّمان دربارة مفهوم و حتي كاركرد استعاره است. بعضي از آنان هرگونه تشبيهي را كه اداتش حذف شده باشد استعاره دانسته‌اند. بعضي ديگر معتقدند كه هرگاه ازجملة تشبيهي، كه از مشبّه و مشبّه‌به و وجه شبه و ادات تشبيه درست شده است يكي‌از طرفين اصلي يعني مشبّه و مشبّه‌به را حذف كنيم استعاره تحقّق پيدا مي‌كند. پس استعاره هم گشتاري ازجملة تشبيهي است و به اصطلاح ژرف ساخت هر استعاره‌اي يك جملة تشبيهي است. مثلاً ژرف ساخت «سرو»، كه استعاره از قد بلند است چنين بوده است: قد او ازنظر بلندي مانند سرو است. پس‌از أخذ استعاره از تشبيه مي‌توان آن را با قرينه‌ دركلام به‌كار برد: سروي را ديدم كه مي‌خراميد. علامه سعدالدین تفتازانی، استعاره را مجازي دانسته است‌كه مناسبت بين معني مجازي و حقيقي آن مشابهت باشد. براي مثال، هرگاه مِشْفَر كه به‌معني لبِ شتر است براي لبِ انسان به‌كار گرفته شود و شباهت لبِ انسان به لبِ شتر در ضخيم بودن و درشتي و آويزان بودن، مقصود باشد استعاره است (عرفان، 1396: 269). به‌نظر می‌رسد ابو زكريا يحيي بن زياد ملقب به فراء، نخستين كسي باشد كه به استعاره به‌معناي واقعي كلمه پي برده و‌ آن را در قرآن كريم و اشعار شاعران عرب پيدا كرده است. در كتاب معاني‌القرآن به مواردي از استعاره اشاره كرده است. استعاره را جانشيني معنايي و ناميدن چيزي جزء با نام اصلي‌اش معرفي كرده است.  ارسطو⁵، براين باور بود كه استعاره به‌طور معمول در اسم رخ مي‌دهد. استعاره به واژه و زبان ادبيات مربوط مي‌شود و به سطح انديشه راه ندارد و زماني ايجاد مي‌گردد كه يك واژه دربارة مدلول متعارفش به‌كار نرود (براتي، 1396: 52). بي‌جهت نيست كه وی و كساني كه راه او را دنبال كردند آن را در ميان فنون و صناعات ادبي موردبررسي قرار دادند. ديدگاه افلاطون⁶، هم نزديك به اين بود. هرچند كه او «استعاره را حاصل خلاقيت در زبان مي‌دانست و آن را جزئي از زبان فرض مي‌كرد» (رضويان، 1396: 138). محقّقان زبان‌شناسي امروزه استعاره را از حوزة تشبيه مي‌دانند نه مجاز. كوروش صفوي، برآن است‌که «در سنّت مطالعات ادبي، بحث دربارة استعاره بدون‌توجه‌به صنعت تشبيه نارساست به‌همين دليل پيش‌از آنكه به فرايند استعاره بپردازيم بايد به اختصار تشبيه را معرّفي كنيم و با درك آن به‌بررسي استعاره بنشينيم». در زبان يوناني، استعاره را Metaphor ناميده‌اند كه از Meta به‌معني فرا و Pherein به‌معني بردن مشتق شده است. مقصود از اين واژه، دستة خاصي از فرايندهاي زباني است‌كه در آن‌ها جنبه‌هايي از يك شيء به شيء ديگر فرا برده مي‌شوند. به ديگر سخن منتقل مي‌شوند. به‌نحوي كه از شيء دوم به‌گونه‌اي سخن مي‌رود كه گويي همان شيء اول است (هاوكس، 1395: 11). شاعران و نويسندگان متقدم، اين انتقال معاني را در قالب الفاظ و به‌صورت حساب شده انجام مي‌دادند. تركيبات استعاري را كشف مي‌كردند و در دل نظم و نثر خود جاي مي‌دادند. ازنظر آنان، استعاره به‌نحوي از زبان انفكاك پذير بوده است. اين ديدگاه همان نگرش سنّتي به استعاره است. امروزه، ضمن پذيرش استعاره در ظاهر الفاظ، گروهي از زبان‌شناسان بيان داشته‌اند كه استعاره از زبان و فكر نويسنده، جدايي ناپذير است و زبان بالضروره استعاري است.

    

- استعارة تمثيليه 

ازجمله کارکردهای برجسته‌ای که بلاغیون برای استعاره برشمرده‌اند، قدرت آن در انتقال معنا به شیوه‌ای موجز، تصویری و تأثیرگذار است. استعاره می‌تواند با بهره‌گیری از قدرت تخییل، مخاطب را به‌درک عمیق‌تر و تجربۀ احساسی روشن‌تری از مفهوم منتقل‌شده سوق دهد. عبدالقاهر جرجانی، در اثر ارزشمند خود أسرار البلاغه بخش گسترده‌ای را به‌شرح این ویژگی اختصاص داده و می‌گوید: «به یاری استعاره، جمادات را زنده و زبان‌دار و صامتان را سخنور و خطیب می‌یابی و در پرتو آن، معانی نارسا، روشن و جاندار می‌گردند. اگر استعاره از سخن برداشته شود، تشبیه‌ها همه از مرتبۀ تحسین و اعجاب فرو می‌افتند. استعاره مفاهیم لطیف را از زوایای جان بیرون می‌آورد و بدان‌سان مجسم می‌سازد که گویی دیدگان آن را می‌نگرند؛ نیز اوصاف بی‌جان را چنان روحانیت و لطافتی می‌بخشد که جزء در خیال نمی‌گنجد». استعارۀ تمثیلی، آن است‌که جمله‌ای در معنای غیرحقیقی و به‌سبب مشابهتِ کلی میان دو هیأت مرکب به‌کار رود. دراین نوع استعاره، وجه‌شبه از چند ویژگی مختلف انتزاع می‌شود و از این‌رو به تشبیه مرکب بازمی‌گردد و می‌توان آن را نوعی مجاز مرکب آمیخته به استعاره دانست. در زبان عربی نیز از آن با عنوان «المجاز المركب بالاستعارة التمثيلية»، یاد می‌شود. در این‌ گونه استعاره، هریک از مشبّه و مشبّه‌به هیأتی مرکب‌اند؛ یعنی حاصل ترکیب چند ویژگی یا حالت‌اند. مشبّه که در متن حذف می‌شود حادثه یا حالتی واقعی است‌که در ذهن مخاطب حضور دارد و مشبّه‌به معمولاً مَثَلی رایج و شناخته‌شده است. برای مثال، در جملۀ «أراک تقدّم رجلاً و تؤخّر أُخری» (می‌بینمت که گامی پیش می‌نهی و گامی پس می‌کشی)، حالت تردید فرد (مشبّه)، به حرکت مرددی شبیه شده که یک‌قدم پیش و یک‌قدم پس می‌گذارد (مشبّه‌به)؛ این همان استعارۀ تمثیلی است. سیروس شمیسا، در این‌باره می‌گوید: «تمثیل، حاصل ارتباط دوگانه بین مشبّه و مشبّه‌به است. در تمثیل نیز اصل بر ذکر تنها مشبّه‌به است. فرنگیان به آن استعارۀ گسترده می‌گویند. گاهی ممکن است مشبّه نیز ذکر شود که دراین صورت آن را تشبیه تمثیلی می‌خوانند» (شمیسا، ۱۳۸۱: ۲۲۷). وی در ادامه، آیۀ شریفۀ «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا» (جمعه/۵)، را نمونه‌ای از تشبیه تمثیلی می‌داند که درآن، کسانی که کتاب آسمانی را باخود دارند اما به‌آن عمل نمی‌کنند (مشبّه)، به حیوانی تشبیه شده‌اند که بار کتاب حمل می‌کند اما از محتوای آن بهره‌ای ندارد (مشبّه‌به). بنابراین، تمثیل روایت یا حکایتی است‌که باوجود معنای ظاهری، حامل پیامی کلی‌تر و ژرف‌تر است. به گفتۀ او، برخی از بلاغیون، تشبیه مرکبی را که جنبۀ مَثَلی داشته باشد نیز «تشبیه تمثیلی» نامیده‌اند. درحالی‌که در استعارۀ تمثیلی، صرفاً مشبّه‌به ذکر می‌شود. نکته‌ای درخور توجه آن است‌که در هر موضعی که استعاره حضور دارد، امکان تأویل نیز وجود دارد. چراکه در استعاره همواره یکی‌از دو طرف تشبیه (مشبّه یا مشبّه‌به)، حذف شده و باید ازطریق کشف و تأویل بازیابی گردد. ازاین‌رو، گفته‌اند: «آیاتی که حاوی استعاره‌اند، دارای معانی باطنی و تأویلی نیز هستند و برای نیل به درک عمیق‌تر، درکنار تفسیر، باید به تأویل آن‌ها نیز توجه شود». در رویکردهای معاصر به بلاغت، بسیاری بر آن‌اند که استعاره‌ی تمثیلی، استعاره‌ای است‌که در آن، وجه‌شبه از ترکیبی از ویژگی‌های متعدد انتزاع شده باشد. برای تمثیلی بودنِ استعاره، ضرورتی ندارد که مشبه‌به حتماً ضرب‌المثل باشد، بلکه همین‌که جامع استعاره چندعنصری باشد کافی است. دراین‌صورت، دو طرف استعاره (مشبّه و مشبّه‌به)، به‌صورت مرکب ظاهر می‌شوند. برای مثال، آیۀ شریفۀ «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً» (آل‌عمران/۱۰۳)، استعاره‌ای تمثیلی است. دراین آیه، پناه‌بردن به خدا و توکل به امداد الهی در برابر مشکلات، به چنگ‌زدن به ریسمانی محکم از بلندی تشبیه شده است؛ آنگونه که کسی در معرض سقوط، خودرا بدان نجات می‌دهد. این تشبیه، مبتنی‌بر انتزاع وجوه مشترک از چند مؤلفۀ معنایی و تصویری است، و از این رو نمونه‌ای از استعارۀ تمثیلی به‌شمار می‌آید. 

 

- استعارة تمثيليه در امثال كامنه

     نگاهی هدفمند به آيات كريمة قرآن نشان مي‌دهد كه استعارة تمثيليه جایگاهی مهم در تصویرگری مفاهیم دارد و در پرتو آن، معانی ذهنی و حالات درونی افراد و حوادث و پدیده­ها، روح و حیات و نشاط می­یابند و به صحنه­هایی زنده و تابلوهایی گویا تبدیل می­شوند که هریک آوای حیات، سر می­دهند و موجی از احساس را به آدمی منتقل می­سازند. 

    در پژوهش حاضر، در (25)؛ آية شريفة مستخرج مشتمل بر مَثَل كامن، (13)؛ آية 9/بقره-103/آل‌عمران-31/انعام-109/ توبه-26/نحل-64/إسراء-18/انبياء-225/شعراء-19لقمان-177/صافّات-16/ق-48/طور و 17/تغابن داراي استعارة تمثيليّه بود كه ضمن تبيين استعارة ‌تمثيليه در آيات مذكور، گوشه‌اي از زيبايي و بلاغت آن‌ها را در معرض قضاوت و داوري خوانندگان محترم قرار داده‌ايم:

- در آية شريفة «خَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ» (بقره/9)؛

ترجمه: مي‌خواهند به خداوند و مؤمنان نيرنگ بزنند درحالي‌كه جزء به خودشان نيزنگ نمي‌زنند و نمي‌داند.

 چنانكه حضرت آيت‌الله جوادي آملي، هم مرقوم فرموده‌اند خدعة منافقان با خداوند و مؤمنين و يا رسول، تعبيري مجازي است. ايشان مي‌فرمايند: جملة «وَمَا يَخْدَعُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ»، نيز بهترين شاهد بر مجازبودن تعبير خدعه دربرابر خداست (جوادي‌آملي، 1400: 253). ايشان به‌همين اندازه بسنده كرده و تعبير را فقط مجازي دانسته‌اند و پر واضح است‌كه مراد از اين مجاز، مجاز مفرد مرسل نخواهد بود بلكه منظور تشبيه يا استعاره به‌نحو مقتضي خواهد بود. محمدعلي صابوني، عبارت «يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا»، را استعارة تمثيليه دانسته‌ و بيان داشته‌اند كه «الاستعارةُ التمثيليّةُ حيث شَبَّهَ حالَهُمْ معَ رَبِّهِمْ في إظْهَارِ الإيمَانِ وَ إخْفَاءِ الْكُـفْرِ بِحَالِ رَعِيَّةٍ تُخَادِعُ سُلْطانَهَا...»، يعني حال كافران را در نشان دادن ايمان و پنهان كردن كفر (مشبّه يا مستعار له)، به‌حال مردماني تشبيه كرده است‌كه قصد فريب پادشاه خودرا دادند (مشبّه‌به يا مستعار منه). آنان پادشاه خودرا به زعم خود فريب مي‌دهند ولي پادشاه از فريب و نيرنگ آنان آگاهي دارد.

- در آية شريفة «واعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ» (آل‌عمران/103)؛

ترجمه: و همگي به رشتة الهي درآويزيد و پراكنده نشويد و نعمت خداوند بر خودرا ياد كنيد آنگاه كه دشمنان همديگر بوديد سپس او ميان دل‌هاي شما الفت داد و به نعمت او باهم دوست شديد و بر لبة پرتگاهي از آتش بوديد و او از آن بازتان رهاند. خداوند بدينسان آيات خويش رابراي شما روشن مي‌سازد تا هدايت يابيد.

صابوني، دراين آيه حبل را استعارة‌ مصرحه از قرآن‌كريم دانسته است و به كليت آيه نگاه نكرده است. عبدالرحمن سيوطي، در الاتقان مشخّصاً عبارت «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا»، را استعارة تمثيليه دانسته است. مي‌توان تصور كرد كه خداوند متعال، حالت مؤمناني را كه به دين الهي و كتاب آسماني تمسك جسته‌‌اند به حالت كساني كه به ريسمان محكمي چنگ زده‌اند تا از هلاكت غرق شدن يا سقوط و افتادن و غير اين‌ها نجات يابند مانند كرده است.

- در آية شريفة «قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ ألا سَاءَ مَا يَزِرُونَ» (انعام/31)

ترجمه: كساني كه لقاي الهي را دروغ انگاشتند زيانكار شدند تا آنگاه كه قيامت به ناگهان فرا رسد گويند دريغ برما چه بسيار در دنيا غفلت و قصور كرديم و اينان بار گناهانشان را به دوش كشند. آري بد است آنچه بر دوش مي‌كشند.

 بر اعتقاد برخی استعارة تمثيليه است ولی از نظر صابوني، آن را كنايه صفت بر موصوف دانسته‌‌اند. صورتِ حاصل از سركشي گناهكاران كه نتيجة ارتكاب گناهان زياد است به حالت كسي تشبيه شده است‌كه بار سنگيني را به‌دوش مي‌كشد و دچار آزار و اذيت مي‌شود. پر واضح است‌كه حسرت و آزار ديدن جامع هر دو است. زيرا بار سبك را مي‌توان با دست و به آساني حمل كرد اما بار سنگين را جزء بر دوش نمي‌توان حمل كرد و دراين حالت انسان دچار سختي و شكنجه مي‌گردد. اين بار باري است‌كه خودِ شخص آن را سنگين كرده است و مي‌توانست سبك‌تر باشد. به‌عبارتی، بيگاري است. از اين جهت است‌كه شكنجة روحي هم بر او وارد مي‌شود.

- در آية شريفة «أفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» (توبه/109)

ترجمه: آيا كسي كه بنياد آن (مسجد)، را بر خدا ترسي و خشنودي الهي گذاشته باشد بهتر است يا كسي كه بنياد آن را بر لبة پرتگاه فرو زيختني نهاده باشد كه به آتش دوزخ سرازيرش مي‌كند و خداوند ستمكاران را هدايت نمي‌كند.

دراين آية شريفه مي‌توان دو استعارة تمثيليه تصور كرد. چنانكه آلوسي هم در روح البيان به‌وجود دو استعارة‌ تمثيليه اشاره كرده است. در استعارة اول، حالت مؤمناني كه از روي خلوص نيت و به‌منظور تقرب الهي كارهاي نيك مثل عمارت مسجد و غير آن انجام مي‌دهند به حالت كساني كه بناي محكمي را مي‌سازند تا در آن پناه گيرند مانند شده است. در استعارة دوم، حالت افراد بدون ايمان و اخلاص كه كارهاي به ظاهر نيك، ولي غير مخلصانه انجام مي‌دهند به حالت كساني مانند شده است‌كه جان پناهي را در جاي سست و لبة پرتگاهي مي‌سازند و به‌جاي آنكه آن جان‌ پناه ماية آرامش آنان گردد ماية هلاكت آنان مي‌شود. اين درحالي است‌كه صابوني، عبارت «أفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى»، را استعارة مكنيه دانسته و نوشته است: «في الكلام استعارة مكنيّة حيث شُبِّهَتْ التقوي و الرضوان بأرض صلبة يعتمد عليها البنيان».

- در آية شريفة «قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللَّهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لا يَشْعُرُونَ» (نحل/26)

ترجمه: كساني هم كه بر همين شيوه و پيش از آنان بودند مكر ورزيدند آنگاه فرمان خداوند در رسيد كه بنيادشان را از پايه برانداخت و سقف از فرازشان بر آنان فرود آمد و عذاب از جايي كه انديشه‌اش را نمي‌كردند بر سرشان نازل شد.

حال كساني پيش‌از اينكه در امر دين و خداوند متعال، دست‌به فريب مؤمنان مي‌زدند و خداوند متعال بنياد آنان را بركنده، بيان شده است. آية شريفه، نوعي تهديد براي كفار و مشركاني كه به زعم خود، خداوند متعال و فرستادة او و مؤمنان را مي‌فريند، محسوب مي‌شود. سیدمحمدحسین علامه طباطبائي، اين آية شريفه را از قبيل كنايه دانسته و مرقوم فرموده است: «كنايةٌ عَنْ إبْطالِ كَيْدِهِمْ و إفْسَادِ مَكْرِهِمْ مّنْ حَيْثُ لايَتَوَقَّعُونَ». به‌نظر مي‌رسد كه خداوند متعال، حال كفار و مشركان مكركننده (مشبه يا مستعار له)، را به‌حال قومي كه عمارت‌هاي باشكوهي بنا كردند و چون پايه‌هاي آن عمارت‌ها‌، سست بود فرو ريخت و همة ساكنانش را هلاك ساخت، تشبيه كرده است. جامع يا وجه شبه، آن است‌كه مشركان و كفار، مكر و نيرنگ زدن به دين خدا و پيامبران الهي را موجب شكست رسولان الهي و سقوط دين الهي و پيروزي خود مي‌پنداشتند؛ ولي همين پندار نادرست، شكست آنان را رقم زد. همچنانكه سازندگان بناهاي باشكوه گمان مي‌كردند در درون عمارت‌هاي باشكوه خود از حوادثي مانند سيل و طوفان و زلزله در امان خواهند. ولي همان عمارت‌هاي باشكوه بلاي جانشان گرديد. زيراكه در زلزلة مهيبي بر سرشان فرو ريخت. ازاين جهت دراين آية شريفه، استعارة تمثيليه وجود دارد.

- در آية شريفة «وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الأمْوَالِ وَالأولادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلا غُرُورًا» (إسراء/64)

ترجمه: و هر كس را كه تواني از ايشان به بانگ خويش از جاي ببر و سوارگان و پيادگانت را بر سر ايشان بتاز و با آنان در اموال و اولاً د شريك مشو و به آنان وعده‌هاي رنگين بده و شيطان جزء فريب به آنان نمي‌دهد.

بنابه گفتة صابوني، استعارة تمثيليه وجود دارد. حضرت علامه طباطبائي، به صراحت به استعارة تمثيليه اشاره نفرموده‌اند؛ ولي به‌وجود تمثيل و به «مشبه به يا مستعار منه»، كه سواران و فرماندهان مبدان نبرد و فرياد‌هاي آنان و ترغيب و تحريك سربازان‌شان است، اشاره كرده‌اند: «شأن الفرسان في معركة الحرب و فيه تمثيل». پس دراين آية شريفه، حال شيطان رجيم در تسلط بر فريب خورندگان و ترغيب و تحريك آنان به گناه به فرمانده ميدان جنگ كه سوار بر اسبي است و براي هجوم به دشمن به لشكريان خود تشر مي‌زند و آنان را به يورش فرا مي‌خواند، مانند شده است.

- در آية شريفة «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ» (انبياء/18)

ترجمه: بلكه حق را بر باطل مي‌كوبيم و آن را فرو مي‌شكافد. آن گاه است‌كه آن نابود مي‌گردد و واي بر شما از توصيفي كه مي‌كنيد.

در بادي امر چنين به‌نظر مي‌رسد كه خداوند متعال، حق را به چيزي سخت به‌مانند سنگ سخت يا آهن سخت تشبيه كرده است. چيزي كه هرگاه به سر كسي اصابت كند آن را متلاشي مي‌سازد. ازاين جهت، استعارة مكنيه يا بالكنايه وجود دارد و قذف و دمغ از باب ترشيح بيان شده‌اند. ولي بادقت مي‌توان دريافت كه حق به چيزي سخت و محكم و باطل به چيزي سست مانند شده است. آنگاه با اصابت آن چيز سخت برسر آن چيزي كه سست بنياد است بنياد و بنيان آن چيز سست نابود مي‌گردد. غلبة حق بر باطل و شكافتن باطل به اصابت چيزي سخت تشبيه شده است. ازاين جهت، استعارة تمثيليه وجود دارد. صابوني، ذيل اين آية شريفه مي‌نويسد: «شُبِّهَ الحقُّ بشيءٍ صُلْبٍ وَ الباطلُ بِشَيءٍ رَخْوٍ بِطَريقِ الاستعارةِ التمثيليةِ فَكَأنَّهُ رمي بجرم صلب و علي رأس دماغ الباطل».

- در آية شريفة «ألَمْ تَرَ أنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ» (شعراء/225)

ترجمه: آيا نمي نگري كه ايشان در هر وادي سرگشته‌اند.

مراد از هيمان شاعران کفار در هر وادي، افسار گسيختگي آنان در سخن گفتن است. كساني كه حدومرزي در سخن گفتن نمي‏شناسند. چه‌بسا که باطل و مذموم را مدح مي‌کنند و بسا مردم را به‌سوي باطل دعوت نموده و از حق برمي‏گردانند و نيز چيزهايي مي‏گويند که خود به آن‌ها عامل نيستند. خداوند متعال، روي برتافتن شاعران كافر از سنت‌هاي الهي و دين حق و زياده‌روي آنان در مدح و نكوهش به‌ويژه ستايش باطل و هَجْو و نكوهش اهل حق را به كسي مانند كرده است‌كه روي به بيابان بي‌كران نهاده و نه راه را مي‌داند و نه راهنما و راه بلدي دارد. حال آن شاعران كافر به حال چنين كسي مي‌ماند كه در بيابان سرگردان است و راه به‌جايي نمي‌برد.

- در آية شريفة «وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ» (لقمان/19)

ترجمه: و در راه رفتنت ميانه روي كن و صدايت را آهسته بدار؛ چراكه ناخوش‌ترين آوازها بانگ درازگوشان است.

خداوند متعال صداي بلند و ناهنجار را به بانگ بلند خران و لاجرم كساني را كه با صداي بلند و گوش‌خراش سخن مي‌گويند به خران تشبيه است. دراين عبارت قرآني، نه ادات تشبيهي وجود دارد و نه مشبّه‌به يا مستعار له، بلكه شنوندة با ذوق مي‌تواند دريافت كند كه صداي بلند و گوش خراش به صداي الاغ و ايجاد كنندگان چنين صدايي به خران تشبيه شده‌اند. استعاره در اينجا چنانكه صابوني هم به‌آن اشاره كرده تمثيليه است.

- در آية شريفة «فَإِذَا نَزَلَ بِساحَتهِمْ فَساءَ صبَاحُ الْمُنذَرِينَ» (صافّات/177)

ترجمه: آنگاه كه به سراي ايشان فرود آيد، بد است بامداد (عذاب)، هشدار يافتگان.

خداوند متعال، عذاب الهي (مشبّه يا مستعار له)، را به سپاهي كه سپيده‌دمان (آن موقع كه افراد در خواب به سر مي‌برند)، به منازل به خواب رفتگان هجوم مي‌آورد و همه را در چند لحظه نابود مي‌كند، مانند كرده است. دراين صورت، آن سپيده‌دم، سپيده‌دم شومي براي قوم خواهد بود. بااين‌حال، حضرت علامه طباطبائي، نزول عذاب به ساحت را كنايه دانسته و مرقوم فرموده‌اند: «نُزُولُ العَذابِ بِسَاحَتِهِمْ كنايةٌ عَنْ نُزُولِهِ بِهِمْ علي نَحْوِ الشُّمُولِ و الإحَاطَةِ»، يعني نزول عذاب به ساحت آنان، کنايه است از نزول آن از همه طرف است؛ به‌طوري‌که عذاب ايشان را كاملاً از هر سو احاطه کند.

- در آية شريفة «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (ق/16)

ترجمه: و به راستي كه انسان را آفريده‌ايم و مي‌دانيم كه نفسش چه وسوسه‌اي به او مي‌كند و ما به او از رگ گردن نزديكتريم.

    کلمة وريد به‌معناي رگي است‌که از قلب جدا شده و در تمامي بدن منتشر مي‏شود و خون در آن جريان دارد. بعضي هم گفته‏اند به‌معناي رگ گردن و حلق است. به هر معني که باشد در آية شريفه، خداوند متعال رگ گردن را به ريسمان يا طناب مانند كرده است. چون در درازي و طول، شبيه به طناب است. معني جمله اين است‌که ما كه به انسان از رگ وريدش که در تمامي اعضايش دويده و در داخل هيکلش جا گرفته نزديکتريم پس چگونه به او و به آنچه در دل او مي‏گذرد آگاه نيستيم؟ اين جمله مي‏خواهد مقصود را با عبارتي ساده و همه‌فهم ادا کرده باشد. پس خداوند متعال، چنانكه حضرت علامه طباطبائي، بيان فرموده‌اند: بين نفس آدمي و خود نفس و بين نفس آدمي و آثار و افعالش واسطه است. دراين صورت، از هر جهتي که فرض شود و حتي از خود انسان به انسان نزديکتر است و چون اين معني، معني دقيقي است‌که تصورش براي فهم بيشتر مردم دشوار است. لذا خداوند متعال از اين استعارة تمثيليه براي بيان مقصود سود جسته است. چنانكه وريد به قلب نزديك‌تر است خداوند متعال هم به خواطر انسان و احوال او نزديك است. اين تعبير تعبير بسيار محترمانه‌ و بديعي است وگرنه عرب براي بيان نزديك بودن چيزي به خودشان از تعبيرات كنايي و استعاري مانند «هُوَ مِنّي مَقْعَدُ الإزارِ»، يعني جايگاه او نسبت‌به من مثل تن پوشم (شلوارم)، است استفاده مي‌كنند. 

- در آية شريفة «اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ» (طور/48)

ترجمه: در انتظار حكم پروردگارت شكيبايي كن كه تو زير نظر مايي؛ و چون (از خواب)، برخاستي سپاسگزارانه پروردگات را تسبيح گوي.

در عبارت «فَإِنَّـكَ بِأَعْيُنِنَا» استعارة تمثيليه وجود دارد. در معني حقيقي خود به‌كار نرفته است. به اين دليل كه خداوند متعال چشم به‌معني چشم فيزيكي ندارد. بلكه مراد از آن، حمايت و حفاظت است. دراين استعاره، حالت حمايت و حفاظت رسول‌اكرم(ص)، توسط پروردگار متعال (مشتعار له يا مشبّه‌به)، حالت كسي تشبيه شده است‌كه توسط محافظاني از هر جهت حراست و پاسداري مي‌شود (مستعارمنه يا مشبّه‌به)، و معلوم است‌كه جامع بين آن دو، همين حمايت و حفاظت و حراست است. حضرت علامه طباطبائي، به مجاز بودن اين تعبير اشاره كرده و مرقوم فرموده‌اند: «إنّك في حفظنا و حراستنا فالعين مجاز عن الحفظ»؛ و معلوم است‌كه مراد از اين مجاز، مجاز اصطلاحي نيست بلكه از قبيل استعاره و مشخّصاً استعارة تمثيليه است.

- در آية شريفة «إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ» (تغابن/17)

ترجمه: اگر در راه خداوند قرض‌الحسنه دهيد براي شما آن را دو چندان كند و شما را بيامرزد و خداوند قدردان بردبار است.

و در آية 18 سورة مباركة حديد هم نزديك به اين مضمون به‌صورت «إنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ»، آمده است. كسي كه در راه خداوند متعال انفاق مي‌كند و به افراد نادار و فقير صدقه مي‌دهد چونان كسي است‌كه به خداوند متعال قرض مي‌دهد و خداوند متعال، اصل آن وام و سود چندبرابر آن را به وام دهنده باز خواهد گردانيد و وام دهنده از اين معامله، خوشحال و راضي خواهد گرديد. حال كسي كه در راه خداوند متعال و براي او دست به كارهاي عام المنفعه و نيك مي‌زند حال قرض دهنده‌اي است‌كه از قرض خود منتفع مي‌شود و چندبرابر مال خود دريافت مي‌كند.

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

این پژوهش به تحلیل استعاره‌های نمادین در امثال نهفته و پنهان قرآن‌کریم پرداخت و هدف اصلی آن شناسایی نقش استعاره تمثیلیه در بیان مفاهیم قرآنی و بررسی تأثیرات فرهنگی، معنوی و شناختی آن بر فهم عمیق‌تر پیام‌های الهی بود. براساس دسته‌بندی‌های علمی، امثال قرآن به دو دستۀ «امثال واضحه» (دارای واژگان صریح مانند «مثل» و «أمثال») و «امثال کامنه» (بدون ذکر مستقیم واژه‌ها، اما با مضمون مجازی)، تقسیم می‌شوند. تمرکز این تحقیق بر امثال کامنه قرار گرفت؛ چراکه این نوع امثال، حاوی استعاره‌های تمثیلیۀ پیچیده و غنی‌تری هستند که نیازمند تحلیل دقیق‌تری می‌باشند. یافته‌ها نشان دادند که استعارۀ تمثیلیه به‌عنوان یکی‌از مهمترین ابزارهای بلاغی قرآن، نقشی برجسته در بیان مفاهیم انتزاعی و غیرمحسوس دارد. این نوع استعاره، برخلاف تشبیه تمثیلی، ساختاری پیچیده‌تر و مجازی‌تر دارد که نیازمند دقت، مهارت زبانی و ذوق ادبی بالاتری ازسوی مخاطب است. در استعارۀ تمثیلیه، وجه شباهت از چندین بُعد استنتاج می‌شود و اغلب به‌صورت ترکیبی بیان می‌گردد؛ ازاین‌رو، فهم آن تنها ازطریق تحلیل سطحی امکان‌پذیر نیست و نیازمند تأمل و تفسیر گسترده‌تر است. تحلیل آیات منتخب نشان‌دادکه استعارۀ تمثیلیه در امثال کامنۀ قرآن در بیان مفاهیمی مانند خیانت منافقان، نجات انسان از هلاکت، سنگینی گناهان، نیکی با نیت خالص و ناخالص، حالت شیطان، حق و باطل، سرگردانی شاعران کافر، آواز ناپسند، عذاب الهی، نزدیکی خداوند به بندگان و نحوۀ قرض‌دهی الهی به‌کار رفته است. این استعاره‌ها با تبدیل مفاهیم معنوی و ذهنی به تصاویر ملموس، به افزایش تأثیرگذاری پیام‌های قرآنی کمک شایانی کرده‌اند. برای نمونه، در آیۀ «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا» (آل‌عمران/۱۰۳)، «حبل‌الله» استعاره‌ای است از وحدت، ایمان و توکل بر خدا که پیوند محکم میان مؤمنان را به‌تصویر می‌کشد. در آیۀ «وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ» (الأنعام/۳۱)، بار سنگین گناهان به‌شکل تصویری ملموس از وزنه‌ای که بر دوش حمل می‌شود، نشان داده شده است. همچنین، آیۀ «إِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا» (الطور/۴۸)، استعاره‌ای از چشم به‌معنای مراقبت و حفاظت الهی است‌که اطمینان خاطر را در قلب پیامبر اسلام(ص)، ایجاد می‌کند. علاوه‌بر ارزش زیبایی‌شناختی، یافته‌ها بر تأثیرات فرهنگی و شناختی عمیق استعارۀ تمثیلیه تأکید دارند. ماهیت ترکیبی و مجازی این استعاره امکان برداشت‌های چندگانه را فراهم می‌کند و مخاطب را باتوجه‌به دانش، تجربۀ معنوی و زمینۀ فرهنگی‌اش به فهمی گسترده‌تر از معانی قرآنی می‌رساند. این ویژگی باعث می‌شود قرآن‌کریم قابلیت تفسیر و تطبیق در زمان‌ها و مکان‌های مختلف را همواره حفظ کند. همچنین، پژوهش نشان‌دادکه استعارۀ تمثیلیه در امثال کامنۀ قرآن غالباً دارای بُعد معنوی و تأویلی است و فهم دقیق آن‌ها بدون‌توجه به ابعاد تفسیری امکان‌پذیر نیست. این نتیجه تأییدکننده نظر علمای قرآنی است‌که معتقدند «آیات دارای استعاره، حامل معانی باطنی و تأویلی‌اند». درمجموع، استعارۀ تمثیلیه در امثال کامنۀ قرآن ابزاری قدرتمند برای برجسته‌سازی مفاهیم انتزاعی، تقویت تأثیر بلاغی و تسهیل فهم عمیق‌تر مخاطب است. این استعاره‌ها با تلفیق تصاویر ملموس و مفاهیم معنوی، درک مخاطب را از حقایق الهی گسترش داده و زمینه را برای تأمل، تفسیر و تطبیق با شرایط مختلف فراهم می‌کنند. دراین تحقیق وجود استعارۀ تمثیلیه در ۱۳آیه منتخب از امثال کامنۀ قرآن تأیید شد که در بیان مفاهیمی متنوع ازجمله خیانت، نجات، گناه، نیکی، شر، نظارت و عدالت‌الهی به‌کار رفته‌اند؛ این موضوع نشان‌دهندۀ غنای بلاغی و زبانی قرآن است‌که می‌تواند ایده‌های پیچیده را به شیوه‌ای ساده، عمیق و پویا منتقل کند. در پایان، این پژوهش ضمن تأکیدبر اهمیت استعارۀ تمثیلیه در قرآن‌کریم، ضرورت انجام مطالعات گسترده‌تر و بهره‌گیری از روش‌های نوین تحلیلی را دراین حوزه برجسته می‌کند تا پژوهشگران آینده بتوانند با رویکردهای تازه‌تر به‌بررسی استعاره‌ها در بخش‌های دیگر قرآن و ارتباط آن‌ها با سایر عناصر بلاغی و معنوی بپردازند و دیدگاه‌های عمیق‌تری ارائه دهند.

 

منابع

آذرنوش، آذرتاش. (1398). فرهنگ معاصر عربی-فارسی: براساس فرهنگ عربی-انگلیسی هانس‌ور (A Dictionary Of Modern Written Arabic). چاپبیستم، تهران: نشر ني.

اسماعيلي، اسماعيل، (1377). تفسیر امثال القرآن: تحقیقی، تحلیلی و تطبیقی. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات اسوه.

براتي، مرتضي. (1396). بررسي و ارزيابي نظرية استعارة مفهومي. فصلنامة علمی‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 84-51.

برزگمهر، علی. حاجی‌زاده، سیدعلی. (1396). استعاره‌های تمثیلیه در قرآن‌کریم و رابطۀ آن با مفاهیم اخلاقی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 6، دورۀ 1، 43-29.

جرجانی، عبدالقاهر. (1389). اسرار البلاغه. ترجمة: جلیل تجلیل، چاپ‌پنجم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

جوادي‌آملي، عبدالله، 1379، تسنيم: تفسیر قرآن‌کریم. تنظیم و ویرایش علی اسلامی‌، چاپ‌شانزدهم، قم: انتشارات إسراء.

رضويان، حسين. (1396). نقش موضوع در كاربرد استعارة مفهومي. فصلنامة علمي‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 155- 136.

سهرابی، سارا. کرانی، اکرم. سادات‌ناصری، زهره. (1402). واکاوی استعارۀ مفهومی در قرآن (جرهای ۱۵ تا ۲۱) و هفت‌پیکر نظامی از مفهوم زبان‌شناختی متن و تصویر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات هنراسلامی، دورۀ 20، شمارۀ 51، 379-363.

شميسا، سيروس. (1381). بيان (با تجدید نظر و اضافات). چاپ‌نهم، تهران: انتشارات فرودس.

صابونی، محمدعلی. (1381). صفوة التفاسیر. ترجمۀ: محمدطاهر حسینی، چاپ‌اول، بیروت: انتشارات دارالفکر.

صفوی، کوروش. (1397). درآمدی بر معنای‌شناسی. چاپ‌ششم، تهران: انتشارات سورة مهر.

ضیاءآذری، شهریار. (1396). عیار استعاره: جلوه‌ای از اعجاز بیانی قرآن‌کریم. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات سروش.

عرفان، حسن. (1396). کرانه‌ها: شرح فارسی کتاب مختصر‌المعانی [تفتازانی(جلد3)‌]. چاپ‌هشتم، قم: انتشارات هجرت.

قاسمی، عبدالستار. (1392). سبک‌شناسی استعارۀ تمثیلیه در قرآن‌کریم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مجلۀ ایرانی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عرب، دورۀ 9، شمارۀ 29، 45-21.

لاکوف، جورج. جانسون، مارک. (1399). فلسفۀ جسمانی: ذهن جسمانی و چالش آن با اندیشۀ غرب (جلد1). ترجمۀ: جهانشاه میرزابیگی، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات آگاه.

هاوكس، ترنس. (1395). استعاره. ترجمة: فرزانه طاهري، چاپ‌ششم، تهران: انتشارات مركز.

هوشنگی، حسین. سیفی‌پرگو، محمود. (1388). استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن‌کریم، دورۀ 1، شمارۀ 3، 34-10.

AlAjmi, Mashael. (2019). A Cognitive Study Of Metaphors In The Glorious Qur’an: From A Linguistic To A Conceptual Approach. AWEJ For Translation & Literary Studies, 3(2): 114-121.

Hayat, Amir. Iftikha, Lubna. (2025). The Role Of Metaphorical Language In The Quran: An Analysis. Journal Of Ulūm al-Sunnah, 3(1): 1-10.

 

 

 

 

 

---

[1]  George Lakoff

[2]  Amir Hayat

[3]  Lubna Iftikha

[4]  Mashael AlAjmi

[5]  Aristotle

[6]  Plato