همگرایی و واگرایی گفتمان تصوّف و گفتمان تشیّع در ایران از دوره قراقویونلوها تا پایان دوره آق‌قویونلوها

الموضوعات : Islamic Mysticism

محمدصادق سماواتی ¹ , هاتف سیاه کوهیان ²

1 - دانشجوی دکتری گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران.
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

تاريخ الإرسال : 18 الإثنين , جمادى الأولى, 1444 تاريخ التأكيد : 01 الثلاثاء , شعبان, 1444 تاريخ الإصدار : 07 الأحد , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: آق‌قویونلوها, قراقویونلوها, تصوّف, تشیّع, گفتمان.,

ملخص المقالة :

تبیین رابطه تصوّف و تشیّع در دوره ترکمانان آق‌قویونلوها و قراقویونلوها، که به لحاظ تاریخی از آن به «دوره فترت» یادشده است، با وجود اهمّیتی که به لحاظ تلاش وکوشش مکاتب جهت فتح معنوی و سیاسی ایران که در این دوره وجودداشته است؛ از دید پژوهشگران مغفول مانده است. مسأله زمینه‌ساز پژوهش حاضر، این است که تقابل یا تعامل گفتمان تشیّع و تصوّف در دوره ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو بر اساس کدام متغیّرهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی صورت گرفته است و نقش نهادهای قدرت در این دوره در گسترش تصوّف و تشیّع چه بوده است؟ یافته‌های پژوهش نشان داد که حاکمان این دوره با صوفیان و شاعران بزرگ در ارتباط بوده‌اند و برخی از علما و شعرا جهت ارشادِ حاکمان «ادب‌الملوک» نگاشته و یا اشعاری می‌سروده‌اند که حاوی تعالیم آموزه‌های تصوّف به حاکمان بوده‌است. در این دوره در لوای رواداری حاکمان در همراهی با صوفیان و نیز پیروان ادیان و مذاهب، با ظهور عناصر غالیانه شیعی، شمنی، مسیحی در سرزمین‌های مشرق اسلامی مواجهیم و با توجّه به بسترهای تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی ترکمانان در این دوره تاریخی، طریقت‌های صوفی شیعی التقاطی رو به رشد و ازدیاد گذاشتند. بررسی عناصر فرهنگی سلسله-های طریقتی از این دوره حاکی از همگرایی نسبی گفتمان تشیّع و گفتمان تصوّف در این دوره است. هدف این پژوهش تبیین رابطه تصوف و تشیّع در دوره ترکمانان آق‌قویونلوها و قراقویونلوهاست که با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.

المصادر:

- احمدی، نزهت وجوزانی،«مشروعیت سیاسی دررویکردهای مذهبی حکومت ترکمانان قراقویونلو وآق قویونل»، فصلنامه علمی -پژوهشی تاریخ اسلام و ایران،سال بیست ویکم دوره جدید،ش12پیاپی 97،1390،ص 21- 1.
2- اسلواِر, فاتح، 1391،،حروفیه تاریخ ، عقائد ، عبادات، قیامت،ترجمه وفایی،داود، تهران، مولی.
3 – اقبال آشتیانی،عباس،1384، تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری،تهران، امیر کبیر.
4- اللّهیاری تبریزی، مهدی، «نقد، بررسی، و تکمله¬ای بر مدخل جهانشاه قراقویونلو»، آینه پژوهش، ش149و150، 1393، صص65-46.
5- امیری هروی،سلطان محمد، 1968م.روضه السلاطین و جواهر العجایب، حیدر آباد،نشر شاه حسینی.
6-پوریا نژاد، فرهاد،«اوزون حسن آق¬قویونلو وغزا علیه گرجیان در گیرودار کشمکش با سلطان محمدفاتح »، مطالعات اسلامی،سال چهل و پنجم شماره پیاپی90، 1392،ص53 – 31.
7- جعفری، میرحسین، 1388،تاریخ تیموریان و ترکمانان، چاپ دوّم ، تهران، انتشارات دانشگاه اصفهان.
8- حاجیان پور،حمید،« طریقت ذهبیه در عصر صفوی»،دو فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ نامه بعد از اسلام ،ش13،سال هفتم ،1395،ص 50 – 25.
9- حسن¬زاده ،اسماعیل، 1379،حکومت ترکمانان قراقویونلو وآق قویونلو در ایران ،تهران، علمی و فرهنگی.
10- حسینی قزوینی،یحیی، 1314، لبّ التّواریخ ،تهران، موسسه خاور.
11- حسینی، غیاث الدین(خواندمیر)،1380، حبیب السیر، ج4، به قلم همایی، جلال الدّین، تهران،خیّام.
12- حضرتی،حسن، «کتابشناسی طریقت نقشبندیّه در قرن نهم»،ادبیات و زبان¬ها: نامه پارسی، ش3، 1375، ص316-307
13- حکمت،علی اصغر، 1320،جامی متضمن تحقیقات درتاریخ احوال و آثار منظوم خاتم الشعرا نورالدین عبدالرحمان جامی،تهران، بی¬جا.
14- خنجی اصفهانی، فضل ا...، 1383، تاریخ عالم آرای امینی، عشیق ،تهران،میراث مکتوب.
15- رضایی، عبدالعظیم، 1378، تاریخ ده هزار ساله ایران، ویرایش آذرخش، زین¬العابدین ،تهران، اقبال.
16-روملو،حسن بیگ،احسن التّواریخ، 1389، ج2،تصحیح نوایی،عبدالحسین،تهران،اساطیر.
17- زرّین کوب،عبدالحسین، 1382،تصوّف ایرانی در منظر تاریخی آن،ترجمه کیوانی،مجدالدّین، تهران، سخن.
18- سورنی، برومند و دیگران ،«ازدواج¬های سیاسی: از آمدن تیموریان تا ظهور صفویان(علّت¬ها و پیآمدها)»، فصلنامه پژوهش¬های تاریخی،ش3 ، 1397،ص 145 – 125.
19-سومر،فاروق، 1380،اوغوزها(ترکمن ها)،ترجمه عنصری، آنادردی، گنبدکابوس، انتشارات حاج طلایی.
20- شهبازی شیران،حبیب و دیگران،«تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوّف بر مضامین و تزیینات کتیبه¬های مسجد کبود تبریز»،نشریه فیروزه اسلام،ش4،1396،ص97 – 81.
21- شیبی،کامل مصطفی، 1387، تشیّع و تصوّف تا آغاز سده دوازدهم هجری،تهران، امیر کبیر.
22- صادقی، مقصودعلی،1383، ایران زمین در گستره تاریخ صفویه همایش مجموعه مقالات،تبریز،ستوده،.
23- صفا، ذبیح ا... ، 1364، تاریخ ادبیات در ایران،ج4 ،تهران، فردوسی،چاپ سوم.
24- صفوی،سام میرزا، 1314، تحفه سامی ،تهران،مطبعه ارمغان.
25- طالاری,محمدرضا و هاشمی،«نقش سیاسی قزلباشان در عهد شیخ جنید و شیخ حیدر صفوی»،مجلّه دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی،سال دوم،ش18، 1398،ص 115-108.
26- کونور،حکمت،«تصوّف آق¬قویونلوها»، ترجمه قجقجی، محمّد،دایرة المعارف اسلامی،ج7،1396، ص539-536
27- لینگوود,چاد و مشرّف،«سیاست، شعر و تصوّف در ایران قرون وسطی»، آینه پژوهش،سال 29، ش 3،1397، ص150 –140.
28- محمدی شرف آباد،هومان و دیگران، «علل همگرایی در نهضت¬های شیعی- صوفی روزگار تیموریان» ،فصلنامه علمی تاریخ ایران اسلامی، سال هفتم، ش2،139،ص54-23
29- ،محمدی شرف¬اباد، هومان و دیگران،«گفتمان فکری –سیاسی طریقت نقشبندیّه درعصر تیموریان» ،مطالعات تاریخ اسلام،ش41،1398 ،ص179-155
30- مزاوی، میشل،1377، پیدایش دولت صفوی،ترجمه یعقوب آژند،تهران، نشرگستره.
31- مشکور،محمدجواد، 1333، تاریخ مذاهب اسلام،تبریز،کتابفروشی حقیقت.
32- ------------، 1352، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری،تهران، انتشارات انجمن آثار ملّی.
33- معطوفی،اسدالله، 1383، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان ج1، بستان شیرین،کبری، تهران،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
34- منشی قزوینی، بوداق، 1378 ، جواهرالاخبار،مقدمه وتصحیح بهرام¬نژاد،محسن،تهران، میراث مکتوب.
35- موثّقی،احمد، 1387، دین ،جامعه،دولت در ایران،تهران،موسسه تحقیقات.
36-میرزایی،عبدا...،ریکی،نسیمه،کارکرد ایدئولوژیک نگاره¬های خاوران¬نامه مکتب شیراز با تکیه بر نظریّه ایدئولوژی لویی آلتوسر، دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی،دوره نهم،ش23،1401،ص179-165
37- همایی،جلال الدّین، 1375،تاریخ ادبیات ایران،به کوشش همایی،ماهدخت بانو،تهران،نشر هما.
38-یعقوب¬لو و دیگران، مطالعه¬ای بر نحوه کاربست هندسه جهت تقدّس بخشی در مساجد دوره ترکمانان و کاربرد رهیافت آن در مساجدمعاصر(پایان¬نامه کارشناسی¬ارشدمعماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز،تبریز،ایران،1398