بازتاب عرفان و دین در نمادهای دوگانۀ حافظ: تحلیل نشانه‌شناختی بر اساس مدل معنایی آگدن و ریچاردز
الموضوعات : جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)
علی شهمرادی
1
,
نعمت اصفهانی عمران
2
,
حمید طبسی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
الکلمات المفتاحية: آگدن و ریچاردز, حافظ, دین, عرفان, نشانه‌شناسی, نمادهای دوگانه. ,
ملخص المقالة :
خواجه شمس الدّین محمّد، حافظ شیرازی، در اشعار خود از نمادهای دوگانه، استفاده کرده است که در بطن خود، ترکیبی از مفاهیم عرفانی و دینی را به نمایش می‌گذارند. این نمادها، که به‌طور هم‌زمان به مفاهیم متضّاد و مکمل اشاره دارند، بستر مناسبی برای بیان تعارضات ظاهری و هم‌زیستی مفاهیم عمیق معنوی و اجتماعی فراهم می‌کنند. در این پژوهش، به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و ابزار کتابخانهای، نویسنده درصدد آن است تا با بهره‌گیری از مدل معنایی آگدن و ریچاردز که سه عنصر اصلی نشانه، مصداق و اندیشه را به‌عنوان اجزای تشکیل‌دهندۀ معنا معرّفی کند و به تحلیل دقیق این نمادهای دوگانه در اشعار حافظ بپردازد. نتایج پژوهش، بیانگر آن است که حافظ نه تنها تضّادهای ظاهری میان دین و عرفان را به تصویر کشیده؛ بلکه لایه‌های پنهانی از معانی عرفانی و دینی را آشکار ساخته است که در ورای این نمادها، نهفته‌اند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین روش‌های نمادپردازی حافظ برای بیان تعارضات میان دین و عرفان و کشف چگونگی هم‌زیستی این مفاهیم در چارچوبی واحد است. این تحلیل نشان می‌دهد که حافظ چگونه با ترکیب این نمادها به ایجاد پلی میان ظاهر و باطن، و مادیّات و معنویّات پرداخته و در نهایت، مخاطب را به سوی درک عمیق‌تری از حقیقت معنوی و انسانیّت سوق داده است
1) آلستون، ویليام(1381)، فلسفه زبان، ترجمۀ احمد ایرانمنش و احمدرضا جليلي، تهران: سهروردي.
2) پورجوادي ، نصراللّه (1380) اشراق و عرفان (مقاله ها و نقدها) تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
3) پورنامداریان، تقی(1380)، در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.
4) تاجدینی، علی(1383)، فرهنگ نمادها و نشانه ها در اندیشه مولانا، تهران: سروش.
5) چندلر، دانيل(1387)، مباني نشانه شناسي، ترجمه مهدي پارسا، تهران: سوره مهر.
6) حافظ، خواجه شمس الدین محمد(1367)، دیوان اشعار، تهران: جاویدان.
7) دهخدا، علی اکبر(1377)، لغت نامه، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
8) سجادی، سید ضیاءالدّین(1388)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران: طهوری.
9) سجودي، فرزان(1382)، نشانه¬شناسي کاربردي، تهران: قصه.
10) سجودي، فرزان(1387)، نشانه¬شناسي کاربردي، تهران: قصه.
11) سوسور، فردیناندو. (1382). دوره زبانشناسی عمومی، مترجم کوروش صفوی، تهران: نشر هرمس.
12) سید حسینی، رضا (1376). مکتب هاي ادبی، چاپ دهم، ج2،تهران: نگاه،
13) شمیسا، سیروس(1385)، فرهنگ تلمیحات، تهران: میترا.
14) شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1378) فرهنگ نمادها، جلد1-3 ، چ1، ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
15) -فاضلی، قادر (1374) اندیشۀ عطّار (تحلیل افق اندیشۀ عطّار)، تهران: طلایه.
16) فکوهي، ناصر(1383)، انسان شناسي شهري، تهران: نشر ني.
17) فورتیه، مارک، (1397)، مقدمه‌ای بر تئوری تئاتر، مترجم علی ظفر قهرمانی نژاد، تهران:سمت.
18) کوپر، جی سی (1380)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرشاد.
19) گوهرین، سیدصادق(1380)، فرهنگ اصطلاحات صوفیه، تهران: زوّار.
20) گیرو، پی یر، (1383)، نشانه‌شناسی، ترجمۀ محمد نبوی، چ 2، تهران: آگه.
21) لاهیجی، شیخ محمد(1381)، شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
22) مرتضوی، منوچهر(1370)، مکتب حافظ، چ3، تبریز: ستوده.
23) مستملی بخاری، اسماعیل، (1373)، شرح تعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، ج 4، تهران: اساطیر.
24) معین، محمد(1369)، فرهنگ فارسی، چ4، تهران: امیر کبیر.
25) مهرگان، آروین(1392)، فلسفۀ نشانه شناسی، تهران: فردا.
26) یاحقی، محمدجعفر(1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش.
27) یغمایی، حبیب الله(1380)، داستان پیامبران، گزیدۀ تاریخ طبری، تهران: ثالث.
28) یونگ ، کارل گوستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
مقالات
29) بدره¬اي، فریدون(1385)، «مقدمه اي بر معناشناسي»، مجلة دانشکدۀ ادبيّات و علوم انساني دانشگاه تهران، ش15، صص 47-69.
30) حسینی، زهرا سادات (1384)، مهدویت در شعر حافظ، مبلغان، ش70، صص 76-85.
31) قربانی، خاور و ویسی، نیشتمان الله (1401)،« نشانه¬شناسي نمادهای شعر کودک در دهة هشتاد بر اساس مثلث معنایي آگدن و ریچاردز »، متن پژوهی ادبی، ش93، صص 333-362.
32) ملکوتی، آزاده و دیگران(1401)، «برّرسی تطبیقی سطوح فکری غزلیات حافظ و سنایی با استفاده از تئوری ساخت‌گرایی تکوینی لوسین گلدمن»(1402)، جستارنامه ادبیات تطبیقی، ش 23، صص179-205 ، 10.30495/rpcl.2023.701090
33) نوربلین، نیلا و همکاران(1400).« بررسی واژه‌های نمادین در اشعار تاگور»، جستارنامۀ ادبیّات تطبیقی، ش 18، صص 102-132. 20.1001.1.26454882.1400.5.18.5.9
34)
پایان نامه و رساله
35) افسری پور، پروانه (1386)، «نماد در شعر حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکترسیدمهدی رحیمی، دانشگاه بیرجند.
36) رضایی مهر، سهیلا (1388)، «روان¬شناسی تصویر در ساحت غزل»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر حمید طاهری، دانشگاه رازی.
37) قنبری مزیدی، فرهاد (1389)، « تضّاد، پارادوكس و آيروني در اشعار حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر عباس جاهدجاه، دانشگاه پیام نور شیراز.
38) محمدنیا کپورچال، مجتبی (1387)، «مقایسه و سیر تحول نمادهای مهری در اشعار قردوسی، خاقانی و حافظ»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر عباس خائفی، دانشگاه گیلان.
