تحلیل فقهی- اصولی ضمان ید امانی پس از ترک تقصیر

الموضوعات :

مهدی موحدی محب ¹

1 - دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران.

تاريخ الإرسال : 24 الإثنين , محرم, 1444 تاريخ التأكيد : 10 الثلاثاء , ذو القعدة, 1444 تاريخ الإصدار : 19 الخميس , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: اذن, امین, تعدی و تفریط, شرط‌ فاسخ, مقصر.,

ملخص المقالة :

برابر قاعده ضمان‌‌ ید، وضع ید بر مال غیر، تا پس‌دادن آن به‌ صاحبش، موجب ضمان است و در صورتی که گیرنده، امین باشد، بدون تعدی یا تفریط، ضامن نیست. پرسش اصلی آن است‌که اگر امین، از حدود اذن یا متعارف، خارج شود، آیا پس ‌از ترک تقصیر نیز، هم‌چنان، ضامن است؟ گروهی، عمدتاً مستند به ‌استصحاب، به‌ ضمان، حکم کرده‌اند. مطابق قول دیگر، ذوالید امین، در صورت تقصیر، ضامن است و با ترک تقصیر، نه. مطابق نظر دیگر، تنها در عقود امانی محض، تارک تقصیر، ضامن نیست. نوشتار حاضر که به‌روش توصیفی ‌تحلیلی انجام‌ پذیرفته، ضمن عنایت به پژوهش‌های صورت‌ گرفته، که جملگی، تارک تقصیر را ضامن ندانسته‌اند و بررسی و نقد نظرات، با تحلیل قصد مالک درعقد امانی و از نگاه عرف، امین مقصر را حتی پس از ترک تقصیر نیز تا ردّ مال یا تراضی و اذن جدید، جز در فرض صدق احسان، ضامن می‌داند. چه، اذن موجود در عقد، بطور ضمنی، مشروط به دوام رعایت امانت است، که با ارتکاب تقصیر، حتی پس از عدول از آن، ضامن خواهد بود؛ ضمن آن‌که عرف، میان اذن و رعایت دائم امانت، ارتباطی تنگاتنگ می‌بیند؛ تا جائی‌که تقصیر را بعنوان شرط ‌فاسخ نسبت به اصل عقد یا دست‌کم، درخصوص وصف غیرضمانی بودن آن، قلمداد کرده، ادامه تصرفِ کسی را که سابقه تقصیر دارد، تصرفی جدید و برای امانی‌شدن، نیازمند اذن‌ جدید می‌داند. دربخش دیگر و درشمار ادله وشواهد، تطبیق‌های اصولی ابتکاری، درمسأله و پاسخ به شبهات اصولی احتمالی، آمده است.

المصادر:

* القرآن الکریم، تنزیل من ربّ العالمین.
اردبيلى، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائدة و البرهان. (چاپ اول)، قم: انتشارات اسلامى.
اکبری‌دهنو، میثم؛ پارساپور، محمدباقر، (1391). تأملی فقهی-حقوقی در وضعیت ید امین پس ازعدول ازتقصیر. پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 2، ص 98- 71.
امامی، سید حسن (1377). حقوق مدنی، ج2. تهران: انتشارات اسلامیه.
انصاری، مرتضی بن محمد امین (1415). المکاسب، ج6. قم: کنگره شیخ اعظم.
انصاری، مرتضی بن محمد امین (1430). فرائد الاصول، ج3. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
باریکلو، علیرضا (1390). پیامدهای حقوقی تقصیر امین قراردادی، مطالعات حقوقی، دوره 3، شماره 1، ص 75- 53.
بجنوردی، سید محمد حسن (1419). القواعد الفقهیة، ج2. قم: الهادی.
بجنوردی، میرزا حسن (1371). القواعد الفقهیة، ج1. قم: اسماعیلیان.
بهرامی احمدی، حمید(1390). مختصر هفتاد وهفت قاعده فقهی حقوقی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
پارساپور، محمدباقر؛ اکبری‌دهنو، میثم(1393). عقود امانی مضمونه ونقش تقصیر در آن. آموزه‌های فقه مدنی. دوره6، شماره 9، ص 200- 185.
تاجمیری، میرتیمور(1377). فرهنگ عبارات و اشارات حقوقی. تهران: آفرینه.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر(1382). فرهنگ عناصرشناسی. تهران: کتابخانه گنج‌ دانش.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر(1382). فلسفه حقوق مدنی. تهران: کتابخانه گنج دانش.
حرّعاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة و مسائل الشریعة، ج18. قم: آل‌البیت(ع)
حلّى، ابن ادريس، محمد بن منصور بن احمد(1410ق). السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، 3 جلد. (چاپ دوم) قم: انتشارات اسلامى.
حلّى، علامه، حسن بن يوسف(بی‌تا). تذكرة الفقهاء، 14 جلد (چاپ اول). قم: آل‌البيت(ع).
خراسانی، محمدکاظم بن حسین(بی‌تا). کفایة الأصول. قم: آل البیت (ع).
خوانسارى، سيد احمد بن يوسف(1405ق). جامع المدارك في شرح مختصر النافع، 7 جلد. (چاپ دوم). قم: مؤسسه اسماعيليان.
دهقانی، ایمان؛ فلاح، محمد رضا؛ جمشیدی، یوسف(1393). انقلاب ید امانی به ید ضمانی، «فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی»، سال دهم، شماره 35، بهار 1393، صص 60-45. 20.1001.1.26455013.1393.10.35.2.2
سبحانی، جعفر(1388). الوسیط فی أصول الفقه، ج2. قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع).
سیمائی صراف، حسین(1380). شرط ‌ضمنی. قم: بوستان کتاب.
شعبانی، مهدی؛ فخلعی، محمدتقی(1390). تحلیل فقهی وضعیت ید امین در حالت ترک تقصیر، فصلنامه مطالعات اسلامی: فقه و اصول، دوره 43، شماره2، ص 152- 125.
شهیدی، مهدی(1393). شروط ضمن عقد. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
طوسى، محمد بن حسن(1387). المبسوط في فقه الإمامية(چاپ سوم). تهران: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية.
عاملى، شهيد ثانى، زين الدين بن على(1413ق). مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، 15 جلد (چاپ اول). قم: مؤسسةالمعارف‌الإسلاميه.
عاملى، شهيد ثانى، زين‌الدين بن على(1410ق). الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية (چاپ اول). قم: كتابفروشى داوری.
علامه‌حلّی، حسن بن یوسف(1418ق). قواعدالأحکام. قم: مؤسسة‌النشرالإسلامی.
علامه‌حلّی، حسن بن یوسف(بی تا). تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع).
قانون مدنی ایران(1395). تهران: میزان.
قنواتی، جلیل و وحدتی شبیری، سید حسن و عبدی پور، ابراهیم(1379). حقوق قراردادها در فقه امامیه، (زیر نظر: دکتر سید مصطفی محقق‌داماد). تهران: سمت.
کاتوزیان، ناصر(1393). قواعد عمومی قراردادها،ج1. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر(1394). عقود معین، ج4. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر(1394). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. تهران: نشر میزان.
کاشف‌الغطاء، محمدحسین(1422ق). تحریرالمجلة، ج1و 2. قم: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة.
کلینی رازی، محمد بن یعقوب(1406ق). الکافی، ج5. بیروت: دار صعب و دارالتعارف.
محقق‌داماد، سیدمصطفی(1383). قواعد فقه، بخش‌مدنی، ج1. تهران: علوم اسلامی.
محقق‌داماد، سیدمصطفی(1390). نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: علوم اسلامی.
مراغى، میرسيد عبد الفتاح بن على حسينى(1417ق). العناوين الفقهية (چاپ اول). قم: انتشارات اسلامى.
مظفر، محمد رضا(1386). أصول الفقه، ج2. نجف: دارالنعمان.
مکارم‌شیرازی، ناصر(1411ق). القواعدالفقهیة، ج2. قم: مدرسة الإمام أمیرالمؤمنین (ع).
نجفی، محمد حسن(بی‌تا). جواهرالکلام فی شرح شرایع الإسلام. تحقیق: عباس قوچانی، علی آخوندی چاپ (هفتم). بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
نوری، میرزا حسین(1373). مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل(ج13). تهران: بی‌نا.
ولائی، عیسی، 1374، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نِی.
یزدی، سید محمدکاظم(بی‌تا). حاشیةالمکاسب، (ج1). بی‌جا: دارالمصطفی(ص).
يزدى، سيد محمدكاظم(1409ق). العروة الوثقى(چاپ دوم). بيروت: مؤسسة الأعلمي.