آثار مترتبه بر شمایل‏شكنی در یهودیت، مسیحیت و اسلام

الموضوعات :

محمد شفیق ¹ , فاطمه قربانی ²

1 - استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران
2 - استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران

تاريخ الإرسال : 10 السبت , ذو القعدة, 1445 تاريخ التأكيد : 06 السبت , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 10 الإثنين , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: هنردینی, شمایل‏شكنی, تحریم تصویری, هنر اسلامی,

ملخص المقالة :

هریک از ادیان در بیان اصول و تجلی بخشی به حقایق معنوی از زمینه‏های مختلف هنر چون تصویرگری، جهت پیشبرد اهداف و ارائه عقاید خود استفاده نموده‏اند؛ حال آنکه برخی دیگر، از بیان تصویری پرهیز داشته‏اند. ازین رو نگرش دینی به تصویرگری بر سه قسم شمایلی و غیرشمایلی، و شمایل‏شكنانه قابل ارائه می‏باشد. در دیدگاه غیرشمایلی، مانند پردازش هندسی در اماکن مقدس اسلامی، غالبا هنر با نمادگرایی درآمیخته و از تصویرگری پیكر انسان و حیوان پرهیز می‏گردد. در نگاه شمایل‏شكنانه، نقش تصاویر مقدس، نفی و هرگونه اثر هنری با این مضمون، برخورد و محکوم به نابودی است. پیروزی نهضت شمایل‏شكنی در بیزانس نیز در برابر شمایل دوستان، سبب نتایج متفاوتی در میان طرفداران ادیان ابراهیمی گشته و سرآغاز اتفاقات قابل توجه و معتنابهی در حوزه‏های كلامی و هنری گردید. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی آثار مترتبه بر نهضت شمایل‏شكنی در ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام می‏پردازد. در پایان مشخص گردید که موضع‏گیری مذهبی نسبت به شمایل‏شكنی در میان یهودیان، سبب محدودشدن هنرهای تجسّمی و مغفول‏ ماندن هنرهای بازنمودی و در مسیحیت موجبات گسترش تزئینات هندسی در كلیسا و اماكن مقدس را فراهم آورد. این مقوله در میان مسلمانان، سبب گسترش هنر اسلامی، به ویژه هنرهای انتزاعی گردید.

نص كامل:



223

آثار مترتبه بر شمايل‏شكني در یهودیت، مسيحيت و اسلام

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 223-246 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 & Winter 2024

 

Consequences of iconoclasm in Christianity and Islam

 

Mohammad Shafiq Eski

Assistant Professor, Department of Theology and Islamic Studies, Farhangian University, Mazandaran, Iran (corresponding author), [e-mail]

Fatemeh Ghorbani Lactarashani

Assistant Professor, Department of Theology and Islamic Studies, Farhangian University, Mazandaran, Iran [e-mail]

 

 

 

 

Abstract:

Each of the religions have used different fields of art, such as painting, to advance their goals and present their ideas in expressing their principles and manifesting spiritual truths; However, some others have avoided visual expression. Therefore, the religious attitude towards painting can be presented in three categories: symbolic, non-symbolic, and iconoclastic. In a non-symbolic perspective, such as geometric processing in Islamic holy places, art is often mixed with symbolism and the depiction of human and animal bodies is avoided. In the iconoclastic view, the role of sacred images is negation and any artwork with this theme is condemned and condemned to destruction. The victory of the iconoclasm movement in Byzantium against the iconoclasts caused different results among the supporters of Abrahamic religions and marked the beginning of remarkable and remarkable events in theological and artistic fields. This research, using a descriptive-analytical method, examines the consequences of the iconoclasm movement in the two religions of Christianity and Islam. In the end, it was found that the religious attitude towards iconography among the Jews limited the visual arts and neglected the representational arts, and in Christianity, it caused the expansion of geometrical decorations in the church and holy places. This category among Muslims caused the spread of Islamic art, especially abstract art.

 

Keywords: religious art, iconoclasm, image ban, Islamic art

 

دوفصنامه علمی – پژوهشی پژوهشنامۀ ادیان سال 18، شماره 34، پاییز و رمستان 1402، 223-246 (مقاله پژوهشی

Journal of Religious Studies Vol. 18, No. 34, Autumn 2023 & Winter 2024

 

آثار مترتبه بر شمایل‏شكنی در یهودیت، مسیحیت و اسلام¹

 

محمد شفیق اسکی2

فاطمه قربانی لاکتراشانی 3

 

 

 

چکیده

هریک از ادیان در بیان اصول و تجلی بخشی به حقایق معنوی از زمینه‏های مختلف هنر چون تصویرگری، جهت پیشبرد اهداف و ارائه عقاید خود استفاده نموده‏اند؛ حال آنکه برخی دیگر، از بیان تصویری پرهیز داشته‏اند. ازین رو نگرش دینی به تصویرگری بر سه قسم شمایلی و غیرشمایلی، و شمایل‏شكنانه قابل ارائه می‏باشد. در دیدگاه غیرشمایلی، مانند پردازش هندسی در اماکن مقدس اسلامی، غالبا هنر با نمادگرایی درآمیخته و از تصویرگری پیكر انسان و حیوان پرهیز می‏گردد. در نگاه شمایل‏شكنانه، نقش تصاویر مقدس، نفی و هرگونه اثر هنری با این مضمون، برخورد و محکوم به نابودی است. پیروزی نهضت شمایل‏شكنی در بیزانس نیز در برابر شمایل دوستان، سبب نتایج متفاوتی در میان طرفداران ادیان ابراهیمی گشته و سرآغاز اتفاقات قابل توجه و معتنابهی در حوزه‏های كلامی و هنری گردید. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی آثار مترتبه بر نهضت شمایل‏شكنی در ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام می‏پردازد. در پایان مشخص گردید که موضع‏گیری مذهبی نسبت به شمایل‏شكنی در میان یهودیان، سبب محدودشدن هنرهای تجسّمی و مغفول‏ ماندن هنرهای بازنمودی و در مسیحیت موجبات گسترش تزئینات هندسی در كلیسا و اماكن مقدس را فراهم آورد. این مقوله در میان مسلمانان، سبب گسترش هنر اسلامی، به ویژه هنرهای انتزاعی گردید. 

 

کلید واژه: هنردینی، شمایل‏شكنی، تحریم تصویری، هنر اسلامی

1.       بیان مساله

در اديان ابراهیمی، عليرغم اشتراكات آموز‏ه‏اي، كه منبعث از كلام توحيدي بوده و در تمامي تعاليم انبياء عظام، در طول تاريخ، جريان و سريان داشته است، می‏توان در برخي از مسائل، خاصه در رويكردها، شاهد برخي از وجوه افتراقي بود که ناشی از تفاوت‏ها در مبانی الهیاتی ادیان است. ادیان بزرگ یهودیت، مسيحيت و اسلام، قطع نظر از آموزه‏هاي توحيدي مشترك، در مقولاتی چون تصويرنگاري يا همان شمايل‏نگاري دارای اختلاف می‏باشند. از تحريم و تحذير، تا پذيرش مشروط، جملگي از مصاديق وجوه متمايز رويكردهاي اين ادیان، به مسأله مورد نظر مي‏باشد. حال این سوالات مطرح می‏گردد که چه رابطه‏ای میان تصویر و تحریم وجود داشته و تفاوت ریشه‏ای در ادیان الهی نسبت به کاربست هنر تصویرگری در ارائه مضامین مقدس چه بوده‏است؟ باورهای مختلف در این حوزه سبب ساز چه نتایج هنری در این ادیان گردیده است؟جهت درک علت و چرایی تفاوت‏ها در موضع‏گیری‏های ادیان نسبت به مسأله شمایل‏شکنی، در ابتدا به بررسی سیر تاریخی این مقوله در ادیان ابراهیمی پرداخته و آثار و نتایج مترتب بر آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

1-1                      پیشینه پژوهش

پژوهش‏های متعددی در حوزه بررسی فرآیند کاربست شمایل‏انگاری⁴ در دین اسلام، مسيحيت و یهود صورت گرفته است. از سری کتاب‏هایی که نویسنده در آثار خود به این مفاهیم و سیر تاریخی آن پرداخته‏است، می‏توان به موارد زیر اشاره نمود:

-       کتاب «ارزش‏هاي جاويدان هنر اسلامي» اثر (تيتوس بوركهارت)(1396ش)؛

-       کتاب «تاریخ تفکر مسیحی» اثر «تونی لین»(1386ش)؛

-       کتاب «هنر اسلامي» اثر «دیوید تالبوت رايس»(1384ش)؛

-       کتاب «نگارگري اسلامي» اثر «ثروت عكاشه»(1380ش)؛

-       کتاب «شكل‏گيري هنر اسلامي» اثر «اُلگ گرابار»(1379ش)؛

 

همچنین از سری مقالاتی که به این موضوع پرداخته‏اند، می‏توان به موارد زیر اشاره نمود:

-       مقاله «اسلام و تمثال‏ستيزي» اثر «صالح طباطبايي»(1385ش)؛

-       مقاله «سابقة تاريخي حرمت تصويرگري در اسلام» اثر(نصرالله پورجوادي)(1380ش)؛

 

اگرچه آثار فارسی فوق، در حوزه هنر اسلامی و مسیحی و نیز در بررسی تفاوت‏های الهیاتی در ادیان ابراهیمی صورت پذیرفته‏است، اما پژوهشی که به شکل مستقل آثار مترتب از شمایل‏انگاری بر ادیان ابراهیمی را مورد بررسی قرار دهد، صورت نپذیرفته است. با عنايت به این مساله، رويكرد هر يك از اديان یهودیت، مسیحیت و اسلام، در خصوص شمايل‏نگاري مورد تفصیل و توجه قرار خواهد گرفت.

 

1-2                      مفاهیم نظری

الف- شمایل‏نگاری:

شمایل‏نگاری چگونگی ترسیم یک موضوع بر حسب محتوای تصویر است(میرشکاری:ذیل واژه شمایل‏نگاری). اصطلاح یونانی «Eikon» در معنای تصویر است. دایره المعارف‏های هنر و ادیان به واژه شمایل‏انگاری پرداخته‏اند. از لحاظ واژه شناسی، واژه «Graphy» در معنای حک کردن و تصویرکردن آمده‏است. تقدیس تصاویر در قالب شمایل انگاری بوده و این موضوع در هر قومی زمینه‏های فرهنگی، سیاسی، مذهبی و اجتماعی دارد. شمایل انگاری در سنت‏ها و ادیان مختلف، فارغ از مولفه‏های هنری شخص یا هنرمند بوده و فرد حق دخالت توهمات و تخیلات را ندارد (رک: غلامیان، 1396ش:25-36).

همچنین تحقیقاتی از تاریخ هنر که به استعمال مدرن، به معنای توصیف و یا تفسیر محتوایی آثار هنری و ارتباط آن با اندیشه‏ها و جهان بینی بشری می‏پردازد، صورت پذیرفته و در این میان شمایل انگاری در توجیه امور مافوق طبیعی و ماورایی مورد کاربرد قرار گرفته است (نصری، 1397ش: 25-26).

در سراسر دوره حاكميت بيزانس، هنر معماري از رشد تقريباً خوبي برخوردار بود. در حالي كه هنرهاي تجسمي (نقاشي و پيكرتراشي) در سده‏هاي هشتم و نهم ميلادي، شديداً صدمه ديدند و موضوع مشاجرات قرار گرفتند. اين مشاجرات، منجر به جنبشي تحت عنوان «شمايل شكني» شد كه محور آن استفاده از شمايل‏ها و تصاوير در كليساها بود. از اين رو در سال 726 م (بنا به روايت ديگر سال 730 م) امپراتور«لئوي سوم» فرماني صادركرد و نصب تصاوير را دركليساها قدغن اعلام كرد. هنرمندان مجبور شدند يا به روم غربي كه اين فرمان در آن جاري نبود، مهاجرت كنند و يا اگر مي‏خواستند در بيزانس بمانند، استعدادشان را در جهت موضوعاتي كه فرمان مزبور شامل آن نمي‏شد، به كار گيرند. قوانین شمایل شكنانة امپراتور لئو، نخستين بار به صورت منع پرستش تصاوير جلوه‏گر شد (عباسی، 1388ش:75).

بنابر توضیحات ارائه شده، آنچه که تحت عنوان شمایل شکنی در پژوهش پیش رو مورد نظر می‏باشد، همان تصویرگری در حوزه مسائل الهیاتی است و رویکرد ادیان با این پدیده، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

2- سیر تاریخی شمایل انگاری در ادیان ابراهیمی

کاربست هنر در تجلی بخشی به مفاهیم اعتقادی، پدیده‏ای است که در طول تاریخ صورت پذیرفته و کاربرد هنر در میان طرفداران ادیان مختلف کاملا مشهود است. ازین رو در ادامه سیر تاریخی کاربست هنر تجسیم و تصویر در خدمت مسائل الهیاتی و موضوعات ماوراءالطبیعی ادیان یهودیت، مسیحیت و اسلام، به تفکیک مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

2-1 یهودیت

بررسی سیر شمایل‏انگاری را باید با نگاهی بر دوران یهود و فرازهای کتاب تورات مورد بررسی قرار داد. برای نمونه در عهد عتيق، از تقديس و تكريم تصاوير، با عنوان بت‏پرستي بني‏اسرائيل در پرستش‏گاه‏ها ياد شده است: «پس داخل شدم و ديدم كه بر روي ديوارها، تصاوير مار و حيوانات زشت و ناپاك و بت‏هاي اسرائيل نقش شده است. هفتاد نفر از بزرگان اسرائيل با يازنيا(پسر شافان) آنجا ايستاده بودند و آن تصاوير را پرستش مي‏كردند. هر يك از ايشان، آتشداني پر از بخور در دست داشت و ابر غليظي از دود بخور، بالاي سرشان تشكيل شده بود  (حزقيال 11/ 8). باید گفت که ابتدایی‏ترین ممنوعيت‏ها و مقاومت‏ها در برابر تصاوير و مقدس شمردن شمايل‏ها به احكام ده‏گانه حضرت موسي و به دین یهود بر مي‏گردد. بنابر فرمان‏هاي ده‏گانه حضرت موسي، تصاوير و شمايل، مورد تحريم قرار گرفته (سفر خروج، باب 20)، به اين دليل كه موجب رواج بت‏پرستي مي‏شود. شريعت موسي، به رغم صور خيال و توصيف‏هاي تجسمي موجود در كتاب مقدس، به طور قاطعانه‏اي به نفي و ممنوعيت بازنمايي خدا و مخلوقات حكم داد. اين ممنوعيت را مي‏توان در آيات ذيل نیز ملاحظه نمود. برای نمونه در پاک سازی ذهن انتزاعی از تصویرسازی خداوند آمده است:

«صورتي تراشيده و هيچ تمثالي از آن چه بالا در آسمان است و آن چه پايين در زمين است و از آن چه آب زيرزمين است، براي خود مساز» (سفر خروج، 4:20) و «پس احتياط نمائيد مبادا عهد يهوه، خداي خود را كه با شما بسته است فراموش نماييد و صورت تراشيده يا شبيه هر چيزي كه يهوه خدايت به تو نهي كرده است، براي خود بسازي» (سفر تثنيه 4:23)

همچنین در فرازی از تورات به ممنوعیت بت‏سازی و تمثال پروری برای پرستش اشاره شده و آمده است:

«با من خدايان نقره مسازيد و خدايان طلا براي خود مسازيد» (سفر خروج 32:20) و یا «براي خود بت‏ها مسازيد و تمثال تراشيده و ستوني به جهت خود برپا منمائيد و سنگي مصور در زمين خود مگذاريد تا به آن سجده كنيد زيرا كه من يهوه خداي شما هستم» (سفر لاويان 1:26) این عبارات در تورات به عنوان یک حکم دینی مورد توجه یهودیان قرار گرفته و با سرسختی به مقابله با آن پرداخته می‏شد. در علت این ممنوعیت آمده است:

حكم به چنين ممنوعيتي، در درجه نخست به ادله شرعي باز مي‏گردد و اينكه بتوان جامعه مؤمنان را در برابر بت‏پرستي مصون نگاه داشت. دليل قلت آثار هنري در ميان يهوديان نيز به دلیل این ممنوعيت بوده که می‏توان آثار آن را در افعال و افكار مسيحيان اوليه مشاهده نمود (نصري، 1397ش: 105-104). بنابراین جریان غالب یهود، شمایل‏ستیزی بوده است، به نحوی که بسیاری از محققان، شمایل‏ستیزی سامی را تحت تاثیر این دین می‏دانند. بعدها این سنت یهودی که با تکیه بر کتاب مقدس، کاربرد تصاویر و شمایل‏های مقدس را در عبادات و آداب نیایش ممنوع اعلام کرده بود، در منطقه شرقی مدیترانه، با سنت یونانی روبرو شد. این نظریه نوافلاطونی، که نماد مادی حاکی از واقعیتی معنوی است و تصاویر و شمایل‏های مقدس کارکرد تعلیمی دارند، در برخی جوامع یهودی، منتهی به رشد و شکوفایی هنر شمایل‏نگاری شد. نقاشی‏های دیواری از شخصیت‏های کتاب مقدس، بر روی دیوارهای کنیسه دورا- اروپوس، از این نمونه است (رک: نصری، 1397، 60-62) یهودیان در احکام خود بسیار سختگیرانه عمل نموده و در موضوع شمایل‏نگاری، نیز سیاست نابودی و تحریم را در پیش گرفتند. «فيلون اسكندراني» در اين خصوص معتقد است:

شمايل‏شكني، اولین بار در ميان يهوديان رايج شد؛ چرا كه در تورات، ساختن هر چيزي شبيه خداوند يا هر موجود زنده‏اي منع شده و سازنده آن مورد لعن خدا قرار گرفته است. موسي، بدين سبب نقاشي و مجسمه‏سازي را تحريم كرد كه آن‏ها به قلب حقيقت مي‏پرداختند. حضرت موسي، هنرهاي نقاشي و مجسمه‏سازي را مطرود مي‏دانست؛ زيرا سبب مي‏شد حقيقت با خطا مخدوش شود. منعي كه در يهود، نسبت به شمايل‏نگاري مطرح است، به همه موجودات زنده تسري مي‏يابد. يهوديان، قرن‏ها با وسواس زياد، حكم شريعت را درباره تصاوير رعايت مي‏كردند. البته يهوديان در قرن دوم ميلادي، آن حكم را ناديده گرفتند، اما در قرن پنجم، دوباره آن را اجرا كردند و تصاوير را نابود ساختند (تاتار كيويچ، 1396ش:74- 75). بنابراین مقوله شمایل‏انگاری، محدود به تصویرسازی در موضوعات مقدس نبوده و شامل هرگونه تصویر بوده است. با این وجود هریک از ادیان ابراهیمی مظاهر تبرک و تقدسی برای ایشان وجود داشته و تلاقی حفظ روحانیت و معنویت در هر دین آسمانی، همراه با ذکر نام و یاد اماکن و یادمان‏های مقدس بوده‏است:

به رغم آیات عهد عتيق که رويكرد مساعدي نسبت به تصوير ندارد، اما به امور تجسمي نظير «تابوت عهد»، «هيكل‏سليمان» و ساير اماكن مقدس اشاره دارد. علاوه بر اين، در عهد عتيق، معبد، همچون مكان تجلي و ظهور خداوند است كه چنين نگرشي با ديدگاه تنزيهي يهوديان در تعارض است (نصري، 1397ش:100).

همچنینی در هنرهاي كنيسه‏اي می‏توان صحنه‏هاي تاريخي كتاب مقدس را به صورت نقاشي‏هاي روي ديوار و موزاييك به شکل نقوش و نگاره‏هاي انساني و حيواني، مشاهده نمود. البته اين بدان معنا نیست كه هنر تصویری هيچ ابزار بيان و ظهوري در میان يهوديان نداشته است؛ بلكه منظور شدت محدودیت آن است. «بورکهارت» در این باره آورده‏است:

در خصوص ديدگاه تنزيهي يهوديان، ذكر اين نكته هم حائز اهميت است كه بسياري از محققان، شمايل‏ستيزي مسلمانان را در راستاي تحريم‏هاي عهد عتيق مي‏دانند، از اين منظر، رويكرد تنزيهي اسلام به يهوديت نزديك است. البته اسلام، با تسامح بيشتري نسبت به يهوديت با تصوير برخورد مي‏كند، بدين خاطر در مورد دين اسلام، از اصطلاح منع شمايل‏نگري، به جاي شمايل‏شكني استفاده مي‏شود (بوركهارت، 1386ش: 71).

بنابراین دين يهود در اجرای احکام خود به ویژه در این مقوله بسیار با حساسیت برخورد می‏نموده است.

 

2-2. مسیحیت

مقوله شمايل‏‏نگاری را در عهد جدید می‏توان از تمام آیاتی که به نحوی با تجسد مسیح مرتبط است، استنباط نمود. این آیات به ویژه در انجیل یوحنا بروز و نمود بیشتری دارد: «عیسی به عنوان «کلمه» از آغاز با خدا و در واقع خود خدا بوده‏است. او آن کلام آفریننده ای است که همه چیز به واسطه او به وجودآمد، آن کلام روشنگری که دنیای تاریک رامنوّر ساخت تا مکاشفه خدا را بر آدمیان مکشوف سازد:«او همان نوری است که در تاریکی می‏درخشد و تاریکی هرگز نمی‏تواند آن‏را خاموش کند.» (یوحنا:1-5) این آیات ذات اله و تجسد او را در قاعده پدر و پسر (کلمه) توجیه می‏نماید. این تجسد و تصویرسازی آن، نقطه آغاز مناقشات مساله شمایل‏شکنی بوده است. اوسپنسکی در این باره آورده است:

«کلمه» در فرهنگ مسیحیت نزدیک ترین مخلوقات خدا به خداست. او ابزار خلقت است. گاه خود خداست و گاه تجلی اندیشه خدا در جهت خلقت است و در کتاب مقدس خود مسیح است و مسیح نیز خداست. از ین رو شمايل، از آنجا كه در ذات خود، مانند كلمه است، يك هنر ديني است، بنابراين بمانند كلمه، همواره جزء دروني دين بوده و هست، و لذا به منزله وسيله‏اي براي شناخت خدا و وسيله‏اي براي ارتباط با او عمل مي‏كند. بر اساس برخي روايت‏ها و افسانه‏ها، نخستين شمايل مريم، بواسطه لوقاي انجيل‏نگار ترسيم شده است. منتهي وي نتوانست به ترسيم چهره مريم بپردازد. بنابراين فرشتگان بدون مداخله هيچ نيروي انسانها به ترسيم چهره مريم پرداختند (اوسپنسكي، 1388ش: 39 و43).

مسیحیت در قرون اولیه، آثار هنری مستقلی نداشت. فقدان هنر مذهبی در طول دو قرن اول کلیسایی، مبتنی بر این حقیقت است که مسیحیان اولیه تحت تاثیر جامعه یهودیان، به سختی به فرمان‏های ده‏گانه موسی (ع) پایبند بوده و این احکام را رعایت می‏کردند. علیرغم فقدان آثار باستانی مربوط به این دوره زمانی، وجود برخی منابع مکتوب، گویای مخالفت با ساخت تصاویر هنری به شیوه ای کفر آمیز و بت پرستانه است (مک فارلند، 2011م: 231).

شواهد بسیاری دال بر تاثیر پذیری هنر مسیحی،  از نفوذ فرهنگ جامعه رومی آن زمان موجود است. در حقیقت تاثیر پذیری جامعه مسیحیان از این سنت‏های هنری بدین واسطه بود که نه جامعه یهود و نه جامعه صدر مسیحی، از میراث هنری مشخص و مختص به خود بهره ای نداشتند (جنسن، 2011م: 105: 9).

مسيحيت با تکیه بر اندیشه‏های يهودي و با نفوذ و اقتدار در دستگاه سیاسی و دینی رشد چشمگیری یافت و موضوع هنر دینی مقتبس از آموزه‏های کتاب مقدس در این مسیر مورد توجه قرار گرفت.

در مسیحیت «اصطلاح شمايل، براي اشاره به تصاوير مقدسي بكار مي‏رود كه مسيحيان شرق اروپا و خاورميانه، بدون عطف توجه به ماده و تكنيك آنها مورد پرسش قرار مي‏دادند (نصري، 1397ش: 35). بنابراين شمايل به معناي خاص، به كليساي شرق (ارتدوكس) تعلق دارد. از نظر كليساي ارتدوكس، شمايل، بازنمايي نمادين و مشخصي است كه ما را به فراتر رفتن از نماد و ارتباط با فرد بازنمايي شده، دعوت مي‏كند و همچنين به امر نامحسوس و غيرقابل توصيف مي‏پردازد. متألهان ارتدوكس در دفاع از شمايل، بر اين عقيده‏اند كه مسيحيت، انسان را از بند بازنمايي اسطوره‏شناختي و بت‏پرستانه در كل تاريخ هنر رها ساخت و با طرد اين رويكرد منفي و ارائه شمايل‏ها كه بازتاب انسانيت مسيح بودند، رويكرد مثبتي را نسبت به جسم انسان طرح كرد. از اين منظر، رواج و گسترش شمايل‏ها بدون دليل صورت پذيرفت كه انسانيت مسيح، شمايل الوهيت وي بوده است (رک: همان).

بقایای هنر اولیه مسیحی، از نیمه اول قرن سوم میلادی، نشانگر بسترهای گوناگون یونانی و رومی و تاثیرات آنها بر هنر مسیحی است. برخی از تصاویر و شمایل‏های موجود در شمایل‏نگاری کلیساهای اولیه، تشابه دقیقی به آثار نقاشی رومیان غیر مسیحی هم عصر خود دارد، تا آنجا که اولین نمونه‏های شمایل‏نگاری مسیحی، از شمایل‏نگاری اواخر دوران باستان وام گرفته شده است که با تغییراتی در آن و با بکارگیری طلا و جواهرات و هنرهای دیگر، همچون هنر موزاییک‏کاری، به حیات خود ادامه می‏دهد (کوک، 2005: 4344). در باره تاثیر و تاثرات فرهنگ‏های رومی و یهودی بر هنر مسیحی، برخی باستان شناسان و مورخان معتقدند، شمایل مسیح، مریم عذرا و مردان خدا، چنین می‏نماید که شمایل‏نگاری، به سنت شرک باز می‏گردد، همچون تصویرگری تمثال امپراطوران و چهره‏سازی مردگان و به احتمال زیاد، در میان نسل‏های اولیه مسیحیان وجود داشته است (بیالوستوکی، 1385ش:۱۶۹۷).با توجه به وجود بسترهای گوناگون فرهنگی، همچون فرهنگ یونانی - رومی، کم‏کم شمایل‏ها در مسیحیت رواج یافت. پرده‏های فراوانی از مصیبت‏های مسیح و حواریون و مریم عذرا و نیز از شمایل عیسی مسیح فراهم شد و حتی دست‏هایی کوشیدند شمایل پروردگار را به تصویر بکشند. بنابراین در غرب، پیکره سازی و در شرق، نقاشی رواج یافت. این شمایل‏ها و پیکره‏ها به زودی پرستندگانی یافت؛ آنچنان که مسیحیان ارتدوکس در برابر آنها زانو می‏زدند و بر آن بودند که این شمایل‏ها، نیروهای فوق العاده ای دارند (گئر، 1386: 249-250). پایه‏های اعتقادی شمایل‏ها، رسما در شورای ترولان (بین سال‏های۶۹۱ و ۶۹۲ م.) در ارتباط با تغییر نمادگرایی بنیان گذارده شد. در جریان گسترش شمایل‏نگاری، قانون شورای ترولان، مرحله مهمی را رقم زد. زیرا برای اولین بار به طور اصولی برای هنر کلیسایی، مسیر مشخصی تعیین شد (اوسپنسکی، 1388:30). دراین شورا که در سال ۶۹۲ م. در قسطنطنیه، تحت نظارت امپراتور ژوستنین دوم برگزار شد، ۸۲ حکم به تصویب رسید؛ از جمله اینکه تصاویر و شمایل‏های مسیحی مشروع هستند و از طرف کلیسا پذیرفته می‏شوند و حتی در آیین‏های نیایشی کلیسا، ضروری و حیاتی در نظر گرفته می‏شوند؛ چرا که رستگاری و نجات به واسطه شمایل عیسی مسیح برای مومنان مسیحی تداعی خواهد شد. ‌شورای کلیسایی حتی تصمیم به منع بازنمایی مسیح در قالب نمادهایی همچون بره که در هنر غرب محبوب واقع شده بود، گرفت و هنرمندان را بیشتر ترغیب و تشویق به ترسیم شمایل‏های مقدس با صورت و اندام انسانی نمود (مگ گاکین، 2011: 331). توام با هنر نقاشی که برای تزیین کلیسا بکار می‏رفته است، هنرهای دیگری نیز وجود دارد که در خدمت کلیسا بوده اند؛ مانند هاله‏های گرد سر مقدسان، ترصیع شمایل‏ها ، ساختن شمعدان‏ها و چلچراغ‏ها، خامه دوزیهای گران بهای جامه‏ها و طیلسان‏ها، ‏صلیب سازی، ساختن ظروف مقدس جواهر نشان، تهیه بیرق‏ها و علم‏های کلیسا و نیز کنده کاری‏های روی عاج (وزیری، 1373ش:279). سنت ارتدوکس مدعی است شمایل‏های مقدس به هنر صدر مسیحیت باز می‏گردد و از همان ابتدا در کلیسا حضور داشته است. آنها این مساله را با استناد به صورت اولیه یا صورت حقیقی و نیز تصویری از مریم مقدس ثابت می‏کنند که به قدیس لوقا نسبت داده شده است. با وجود این، هیچ اثر تاریخی مربوط به شمایل‏نگاری مسیحی از قرون اولیه مسیحی خصوصا از قرن اول و دوم میلادی باقی نمانده است (فورتونتو، 2009: 137). شمایل‏های مسیحی، پس از قرن چهارم میلادی و در عصر بیزانس، رشد و شکوفایی بسیاری داشتند. موضوعات این شمایل‏ها بیشتر مربوط به ادوار تاریخی رسالت مسیح، معجزه و صحنه‏هایی از زندگی او و پس از آن معرفی وقایع زندگی قدیسان و تاریخ کلیسای مسیحی بود (پری، 2007: 369) در نقاشی‏های دیواری در کلیساهای بزرگی همانند کلیسای جامع، موضوعات اصلی حاوی مسیح و مریم مقدس بود که به واسطه پیوند الهی بین کلیسا و مسیح، سبب اجتماع قدیسان و ارتباط معنوی ایشان با خدا می‏گردید (براندون، 1385ش: 129).دوران امپراتوری ژوستینین ، نخستین عصر طلایی هنر بیزانسی خوانده شده است (اسکندری، 1378ش: 201)براین اساس، دوران رونق و شکوه امپراتوری بیزانس، بین قرون چهارم تا ششم میلادی در نظر گرفته می‏شود . در مقابل این دوران، عصر تاریک، بین قرون هفتم تا نهم میلادی به وقوع پیوست؛ خصوصا زمانی که مجادلات شمایل شکنان و شمایل گرایان شدت یافت (پری، 2007: 73).

جريان جدال با شمايل و تصاوير مقدس، كه از سال «725» ميلادي، در دوره امپراتور، «لئوي سوم، ايسوريايي»، و به دستور و فرمان او شروع شد، در دوره «كُنستانتين پنجم» به اوج خود رسيد، بگونه‏اي كه در دوران او، بيشترين تخريب آثار هنري صورت گرفت (تاتار كيويچ، 1396 ش: 2/67). در طول اين دوره‏ها، جريان شمايل‏شكني، براي فتره‏اي متوقف، از شمايل دوست حمايت(در دوره امپراتريس ايرنه(780-802))، و سپس در دوره‏اي بعد؛ يعني از سال«813» زمان حكومت «لئوي پنجم ارمني، (813) » موج دوم آن آغاز، و تا پايان مرگ امپراتور، «تئوفيلوس (829-842)» ادامه يافت. پس از مرگ وي، جريان شمايل‏شكني، كه بيش از صد سال بطول انجاميد، به پايان رسيد و شمايل دوستان، قاطعانه پيروز شدند (همان: 68). هفتمين شوراي كليسا در تأييد پيروزي ستايشگران تصويرهاي مقدس، تصميم خود را با كلمات زير موجه ساخت:

«خداوند، در ذات خويش، وراي هر گونه توصيف وتصوير ممكن است، ولي از آنجا كه كلمه الهي، طبيعت انساني به خود گرفت و آن را با آميختن با جمال الهي به صورت اصلي خود بازگردانيد و با آن وحدت يافت. خداوند را مي‏توان و بايد از طريق صورت انساني عيسي مسيح، ستايش كرد.» (اعواني، 1375ش:303).

غلبه قطعي شمايل‏گرايان در تقديس شمايل‏ها، در يكشنبه مقدس سال 843 م، اتفاق افتاد. در اين سال، شوراي عام كليسايي در شهر قسطنطنيه برگزار شد و با حضور كثيري از مردم در كليساي اياصوفيه، شمايل‏ها براي هميشه اعاده شد و جشني به مناسبت اين پيروزي و رويداد مهم، در كليساي ارتدكس برپا گشت (غلاميان، 1396ش: 85). نتیجه آنکه شوراي عالي كليسا در نيقيه، تقدس شمايل‏هاي مسيحي را به رسميت شناخت و اعلام كرد همانگونه كه كلام الهي، منبعث از منشأ فيض و راهبر و برانگيزاننده مؤمنان با سواد است. شمايل‏ها هم همان نقش را در تحكيم ايمان مؤمنان عامي و بي‏سواد دارد و همانند كتاب مقدس، از اهميت و جايگاه رفيعي برخوردار سات و بايد به آنها به ديده تكريم نگريست. اعتقاد قطعي به تجسد عيسي مسيح، در نان و شراب مقدس، ترسيم عيسي و قديسان را نه تنها ميسر، بلكه ضروري مي‏كند. تكريم و اعزاز شمايل‏ها في‏نفسه براي خود شمايل‏ها نبوده، بلكه بدين جهت است كه نمادي از تكريم حضرت عيسي است. نزاع و مجادله با شمايل و تصاوير مقدس، از طرفي با رويكردي اعتقادي صورت پذيرفت؛ يعني تضاد ميان دو آموزة الهياتي و دو ديدگاه هنري الهام گرفته از الهيات، و از طرفي ديگر، به داعي و انگيزة سياسي؛ چرا كه بسياري از امپراتوران شمايل‏‏شكن، به ويژه «لئوي پنجم». سرباز و دولتمرد بودند، نه متكلم، به همين خاطر مي‏خواستند اولاً شاهد آشتي ميان مسيحيان و گروه‏هاي بي‏شماري، از جمله مسلمانان، يهوديان و مانويان باشند كه تصاوير، مورد تأييدشان نبود، و ثانياً قصدشان تضعيف روحانيت بود؛ چرا كه اين كار را شرط لازم حفظ قدرت مطلق خود مي‏دانستند (رومبلد، 1374 ش: 287).

هنر در مسیحیت همواره در این تضاد قرار گرفته که از یک سو، طبق منابع عبری و منعی که بر آن تاکید داشته، عادت به رسم تصاویر داشته و در مقابل طبق آموزه‏های دینی، عیسی(ع)، به عنوان موجودی الهی و قدسی در قامت بشر ظهور داشته است.

سنت كليسا، ردّپاي اولين شمايل‏ها را به دوره خود مسيح و دوره بلافاصله پس از و دنبال مي‏كند (اوسپنسكي، 1388ش: 33). اعتقاد رايج در كليساي شرقي بر اين است كه نخستين شمايل در زمان حيات عيسي‏مسيح پديد آمد. از اين شمايل با عنوان صورت مقدس يا صورت حقيقي نام مي‏برند كه بدون دخالت انسان پديده آمده است (نصري، 1388ش: 39).

به طور کلی، شمايل‏نگاري در مسيحيت از بُعدی قدسي برخوردار است. اين قدسي بودن در باور مسيحيان، به استناد روايتي، منتسب به حضرت عيسي است، زیرا وجه تشبيهي حق، عيسي مسيح بوده و شمايل‏نگاري یک هنر کاملا ديني و قدسی به حساب می‏آمده است (رک: پازوكي، 1396 ش: 84).

اینطور بنظر می‏رسد که با وجود حکم شرعی حرام دانستن تندیس و تصویر در یهود، مسیحیت نظر متفاوتی درباره نقاشی داشته و آن را مفید ایمان مومنان در یادآوری تعالیم کلیسا می‏دانسته‏اند:

«هنر بيزانس، آن چنان با دين آميخته بود كه يوحناي دمشقي چنين نوشته: «اگر كافري نزد شما آمد و گفت: دين خود را نشانم دهيد، ... او را به كليسا ببريد و در مقابل تصاوير مقدس بنشانيد» (تاتاركيويچ، 1396ش:66) ابن عربي، در «فتوحات مكيه» درباره هنر شمايل‏‏نگاري به عنوان يك هنر ديني برخاسته از مسيحيت آورده‏است:

«اصول آنها (عيسويان ثواني يا عيسويان متأخر) توحيدِ تجريد از طريق مثال است. چون وجود عيسي(ع) از ذكوريت(نكاح) بشري نبود، بلكه از جهت تمثل روح در صورت بشر بود. پس آنان در كليساهايشان، مثال‏هايي را تصوير مي‏كردند و با توجه به آنها بود كه در جان خويش عبادت مي‏نمودند؛ زيرا كه اصل پيامبرشان (ع) از تمثّل بود. پس اين حقيقت تاكنون در امت او سريان دارد و چون شرع محمد (ص) آمد، از صورت نهي نمود؛ در حالي كه او حاوي حقيقت عيسي بود و شرع او شرع عیسی (ع) را در برداشت. از اين رو وي براي ما تشريع كرد كه خدا را چنان بپرستيم كه گويي او را مي‏بينيم و(با اين كار) او را در خيال ما وارد نمود و اين همان معناي تصوير است (ابن عربي، 1406 ق:360-361).

بنابراین شمايل‏نگاري در صدر مسيحيت، غالبا در صدد بيان آموزه‏هاي ديني مسيحيان بوده و تنها نمود هنری نداشته است. این اقدام درصدد بازنمایی امور محسوس و بیشتر نامحسوس با محتوایی معنوی و مقدس در بازتاب ملکوت الهی بوده است:

«پانتوكراتور» واژه‏اي است در انجيل، كه به قدرت و عظمت خداوند خالق(حاکمیت مسیح) اشاره دارد. برخي از شمايل‏هاي مسيح، خصوصاً در كليساهايي ارتدوكس، معرف عيساي پانتوكراتور هستند؛ يعني مسيح را دريچه‏اي مي‏دانند كه از آن نور خداوند ساطع مي‏شود (كوماراسوآمي، 1393ش:37). شمايل‏ها همانند كتاب مقدس، بيان امور غیرقابل بیان بوده و به خاطر وحي خداوند كه در تجسّم پسر نمود مي‏يابد، ممكن شده‏اند (اوسپنسكي، 1388ش:17).

نکته جالب توجه آنکه در غالب شمایل‏ها، مقام الوهیت پرودگار پیوندی با تصویر حضرت عیسی (ع) داشته و بُعد انسانی ایشان را تحت الشعاع بُعد الهی قرار داده است:

برجسته‏ترين محتواي شمايل‏ها، ارائه آموزه‏هاي مسيح شناختي يا (Chiristological) است؛ چرا كه مطابق مباني مسيح‏شناختي، مسيح، شمايل خداي نامحسوس است. «ديونوسيوس مجعول» و سپس «يوحنّاي دمشقي» هم اذعان دارند كه مسيح، صورت محسوس امر نامحسوس است و شمايل وي در عين حال هم تصوير خدا و هم تصوير انسان است. انسانيّت مسيح از آن جهت در شمايل‏هاي مسيحي مورد تأكيد قرار مي‏گيرد كه واسطه‏اي براي انتقال وحي و بيانگر حقيقت آسماني وي است (نصري، 1397ش:42).

نقاشي در حقيقت ناب‏ترين فرانمود زيبايي‏شناسي ديني و معنوي بيزانس محسوب مي‏شود كه استفاده از آن نه صرفاً براي عبادت خداوند، و بلكه براي بازنمايي او و قديسان نيز بكار مي‏رفته است (تاتاركيويچ، 1396، ص 65). اگرچه نهضت شمایل شکنی توسط شورای مرکب از اسقف‏های کلیسای شرقی، تمثال‏پرستی را به عنوان عملی شنیع برشمرده و آن را وسیله شیطان در بت پرستی مجدد دانست و امر بر محوسازی تمثال‏ها از کلیسا نمود.» (پازارگاد، 1365ش:121).

نکته مهم آنکه هدف اصلی در این آثار هنری، نمایش و تصویرگری روح انسان بوده است. در این تصاویر به آشکارسازی ذات انسان پرداخته و با نمایش آن پيش نمون‏‏ها، نگاه آدمی را به امور جاودان و پروردگار معطوف می‏سازد. ازاین رو حاصل کار، تابلویی صرفا تماشایی نبوده، بلکه توجه دادن انسان به محتوای نهفته‏ای است که با تأمل و تفکر عمیق حاصل می‏گردد. در مجموع می‏توان گفت، مسيحيت شرقي «شمايل‏ها» را بازتاب سنت موجود در كليسا مي‏داند و با ترويج شمايل‏ها به انتقال آموزه‏هاي مسيحيت به نسل‏هاي بعدي پرداخته‏است.

 

2-3 اسلام

طبق دیدگاه توحیدی اسلام، خداوند از هرگونه تشبیه و تجسیم و محدودیت مبرّا بوده و با فلسفه پرهیز از آداب بت‏ و تمثال‏پرستی، دیدگاه تنزیهی خود را در تصاویر اسلامی اعمال نمود:

«پرهيز از خلق تصاوير و يا ساخت پيكره‏هاي انساني و جانوري در اسلام نيز بر پايه شأن تنزيهي شكل پذيرفت. شايد يكي از دلايلي كه مجسمه سازي و نقاشي، به وجهي در اسلام نهي شده اين است كه تشبيه، به جايي نرسد كه چيزي از تنزيه حق باقي نماند» (پازوكي، 1396ش:87).

طبق اخبار آیات و گزارشات تاریخی، ظهور اسلام در میان عرب جاهلی، همراه با انواعی از آئين‏های مشركانه و سرشار از پرستش اصنام و بت‏هاي خودساخته بوده و در مقابل آموزه‏های قرآن، تاکید بر نفي نمادهايی دالّ بر تجسیم و شرک داشته است:

پيامبر اکرم (ص) در فتح مكه و بعد از طواف، كمربندي از سيصد و شصت بت در اطراف کعبه را كه هر يك، به يك روز سال قمري اختصاص داشت، يكي را پس از ديگري واژگون نموده و در عين حال اين آيه قرآني را تلاوت مي‏فرمود:«وَ قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كاَنَ زَهُوقًا بگو اي پيامبر كه حق آمده و باطل نابود شده است، همانا باطل نابود شدني است.»(اسراء/81) رسول خدا (ص) دستور دادند تا تمام بت‏ها و تصاویری از آداب و رسوم مشركان به غیر از نقاشي‏هايي از حضرت مريم (س) و عيسي (ع) كه يك هنرمند بيزانسي رسم نموده بود، نابود گردد. اين حكايت نمايشگر معنا و مفهوم آن چيزي است كه شمايل‏شكني اسلامي ناميده مي‏شود و بهتر است آن را عدم گرايش به شمايل‏نگاري نامید (اعواني، 1375 ش: 298 و 300). بنابراين در نظر اسلام، ويران ساختن بت‏ها و كنار نهادن هر تمثیلی نشان از احیای يك امر واجب است كه سبب تطهير قلب، براي وصال به توحيد و شهادت به یکتایی خداوند است (بوركهارت، 1386، ص 155-154).

می توان نتیجه گرفت که دو رفتار متفاوت رسول خدا (ص) در قبال تمثال حضرت مريم (س) و عيسي (ع) و بت‏ها و سایر تماثیل، در حقیقت تصویرسازی مرتبط با ذات اله بوده و تجسیم پروردگار در هر قالبی، برابر با شرک مطلق است. همچنین تصوير نمودن انبياء الهی و رسولان و اهل بیت (ع) نیز در معنای نفی پرستش نبوده و در جهت حرمت نمودن به اوليائی است که جانشين خداوند بر روي زمين هستند. ازین رو هنر تصوير مي‏تواند با رعایت حدود اسلامی در این حوزه با آموزه‏های دین تلفیق شود و هر چیزی که به شکل موقت و یا پایدار تصور ایجاد بت داشته و میان فرد خداوند مانعي ايجاد نماید، مردود و به شدت مورد نهی است. همچنین قالب تصاویر از چهره اهل بیت(ع) نیز همراه با هاله‏ای از نور و با پرده و نقابی بر چهره ارائه می‏گردید. علاوه بر مقوله تنزیه الهی، شواهد بسياری دالّ بر استفاده از صورتگری به عنوان ابزاری برای ساحران و طلسم سازان وجود دارد:

«در سده‏های نخستین و ميانه اسلامی یکی از راه‏های رایج در نوشتن سحر و طلسم، صورتگری بوده و احکام متعلق به حرمت تصویرگری، در حمایت و تسری و تعميم احکام حرمت سحر و طلسمات بوده است. آنجا که سحر و طلسم حرام بوده، لوازم و ابزارهای سحر و طلسم هم که تصویر و تمثال بوده، حرام اعلام شده است»(ذیلابی، 1395ش:11).

در آموزه‏های دینی اسلام نیز در باب نهی از مراجعه و استفاده از سحر و جادو تاکید بسیار شده است. یوع سحر در جامعه، امنیت روانی مردم را سلب، و از گناهان کبیره (رک:نهج البلاغه، خطبه 79) و ساحر از جمله کافران شمرده می‏شود:«الْمُنَجِّمُ كَالْكَاهِنِ وَ الْكَاهِنُ كَالسَّاحِرِ وَ السَّاحِرُ كَالْكَافِرِ وَ الْكَافِرُ فِي النَّار» (حرعاملی، 1409ق:17/143). همچنین از روایاتی که ساحران و تصویرنگاران را در کنار یکدیگر قرار می‏دهد:«مَنْ سَحَرَ فَقَدْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ مَنْ صَوَّرَ التَّصَاوِيرَ فَقَدْ ضَادَّ اللَّهَ» (نوری، 1408ق:3/454)» نیز می‏توان به این رابطه پی برد. ازین رو این مقوله نیز از جمله موضوعاتی است که شمایل‏انگاری را در اسلام تحریم نموده‏است.

 

3- آثار و نتايج شمايل شكني

در عناوین گذشته، موضوع شمایل شکنی در ادیان الهی به شکل موجز و خلاصه مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه آثار و نتایج حاصل از این مقوله به تفصیل و بحث گذاشته خواهد شد.

 

3-1 یهودیت

همانطور که مطرح شد، شمايل‏شكني در يهود، سبب محدود شدن هنرهاي تجسمي گشته و عهد عتيق رويكرد مساعدي نسبت به تصوير نداشته با این وجود، به امور تجسمي نظير تابوت عهد، هيكل‏سليمان و ساير امكان مقدس، اشاره شده است. تورات، به مانند اسلام معتقد است که ایمان به خداوند باید در غیاب تصویرسازی او صورت پذیرد. از این رو هنرهاي تجسمي و بازنمودي از جمله تصويرنگاري، مجسمه‏سازي و...در دوره‏هاي پس از نهضت شمايل‏شكني، مورد وقع و توجه قرار نگرفت و يهوديان، كمتر به اين ساحت از هنر گرايش پيدا كردند. شايد بتوان ادعا كرد، تنها و بلكه مهم‏ترين اتفاق، پس از تحريم شمايل‏نگاري در يهوديت، گسترش و شكوفايي هنر خوشنويسي و خطاطي است. خوشنويسان يهودي، به تأسي از هنرمندان خوشنويسي اسلامي، كوشيدند تا بُعدي از اعجاز نهفته در كلام الهي را در قالب زيبايي و تناسب حروف و كلمات خوشنويسي، بر مخاطب آشكار سازند.«در دين يهود، هنر ديني، غالباً از طريق خوشنويسي بيان مي‏شود. خوشنويسي در دين يهود، براي خويشتن‏شناسي، مورد امعان نظر قرار گرفته است:

«بنابراندیشه‏های عرفان یهودی، خداوند الفبای عبری را در روز ششم خلقت و پیش از خلقت آدم آفرید (سفرخروج:20/5) علاوه بر این تقدس، ممنوعیت هنرهای بصری به جهت تمثل به بت پرستی نیز سبب رونق بازار خوشنویسی گردید. اگرچه خوشنویسی کاتبان یهودی جنوب اندلس در اروپا تحت نفوذ و ارتباط با اعراب ماهر در خوشنویسی پدید آمد. درنگاه ایشان حروف و کلمات عبری همان کلام الهی است و با خوشنویسی می‏توان حضور خداوند در کلمات را به مخاطب القاء نمود و کاتب همانند حامل وحی الهی است» (رک: ابراهیم، خادمی نژاد، 1395 ش: 48-50).

ازین رو مهم ترین اثر شمایل شکنی در دین یهود، یکی ممنوعیت رشد تصویرگری و هنر بصری گشته و این ممنوعیت بستر بالندگی خوشنویسی کتاب مقدس را فراهم نموده است.

 

3-2 مسیحیت

بعد از یهودیت، طرفداران مسیحی مهم‏ترین بخش از حامیان شمایل‏انگاری را تشکیل داده و تاریخ اصلی را در این حوزه رقم زده‏اند. شمایل در انگاره مسیحی معنای قدسی و الهی داشته و فرد مسیحی اعتقادات خود را با طرحواره‏های تصوری که همواره در کلیساها در معرض دید او بوده است، ادغام نموده‏است.

نهضت شمايل‏شكني که به دلايل مهمی از جمله: خطر پيدايش بت‏پرستي، نارسايي تصوير، نسبت به اصل، عدم امكان بازنمايي مسيح، و تحريم‏هاي كتاب مقدس، شكل گرفت، و دوره‏اي از تاريخ هنر بيزانسي را بخود، اختصاص داده بود(ياسيني، 1395ش: 78)، بعد از خود، آثار و نتايج قابل توجهي را به دنبال داشته است.

آثار مترتبه شمایل‏انگاری بر آثار هنری و کاربرد آن را می‏توان با پیگیری وقایعی که در ادامه رخ داده است، پی‏جویی نمود:

درست پس از درگذشت امپراطور «تئوفيلوس» (824-842 م)، همسرش، تئودورا، به شمائل‏گرايي توجه و آن را احیاء نمود. او به مقام اسقفي كليساي متديست منصوب شد و در سال 843 م شوراي كليسايي در قسطنطنيه برگزار كرد كه در آن، شمايل‏ها اعاده شد و به عنوان نمادهاي ديني، حياتي و بخش مهمي از آئين‏هاي عبادي كليسا ارتدوكس در نظر گرفته شد. تقريباً از اواسط سده نهم ميلادي به بعد كه مقارن با غلبه قطعي شمايل‏گرايان است، مجداً شمايل‏نگاري در بيزانس و اروپاي غربي شكوفا گرديد و عصر طلايي هنر بيزانس شكل گرفت. در اين دوره، طبيعت‏گرايي و اسطوره‏گرايي هنر باستاني يونان (دوره كلاسيك)، همراه با جنبه‏هاي نمايشي عاطفي و ايجاد حس رنج و همدردي در تماشاگر در نقاشي‏هاي موزائيك و نقاشي‏هاي ديواري مورد توجه قرار گرفت (درودی، ۱۳۷۲ش:۲۰۵).

نفي بازنمايي طبيعت‏گرايانه، از ويژگي‏هاي مهم هنر صدر مسيحي بود. در حقيقت، تحريم طبيعت‏گرايي، از شاخصه‏هاي بارز هنر مقدس محسوب مي‏شد؛ چرا كه هنر مقدس، بهره‏مندي از چنين بازنمايي را نوعي دخالت در امر الوهي مي‏دانست. اما پس از جريان شمايل‏شكني، و در دوره‏هاي بعد، خاصه در دوران رنسانس، و دوران يوناني مآبي، «ناتوراليسم» بصورت خيلي قوي در هنر مسيحي نمايان شد، و به تعبيري در چارچوب طبيعت‏گرايي گرفتار شد، بطوري كه از آن دوران، بعنوان زوال يا انحطاط هنر مسيحي نام برده مي‏شود (نصري، 1397ش:66).

بنابراین می‏توان دوران رنسانس را تحول و بازگشتی بر شمایل‏انگاری دانست. اگرچه ایجاد شمایل و تماثیل دوباره از سر گرفته شد، اما این آثار هنری از روح قدسی برخوردار نبوده و تحت تاثیر جریانات مختلفی قرار گرفته بودند. هنر طبيعت‏گرايانه، تحت تاثیر تمدن روم، و يوناني مآبي بود، در تلاش بود تا در مظاهر مختلف هنري‏اش، به تحول و تجدد و همراهی با تغییرات پیرامون خود در این حوزه بپردازد.

آثار ادبي مربوط به قرن نهم ميلادي به بعد، گواهي بر شكوه و جلال تزئينات صورت‏وار جديد بوده است. قطعه‏اي در ميان گزيده‏هاي يوناني، در تقديس و تكريم شكوه چهره مسيح در كاخ امپراطوري وجود دارد، كه چنين است:

«پرتو حقيقت، بار ديگر تابانيده شده است. بار ديگر مسيح در آسمان‏ها، در حالي كه بر تخت حكمراني تكيه زده، دور از تاريكي‏هاي ارتداد نورافشاني مي‏كند.» پس از تثبيت جايگاه شمايل‏ها در مسيحيت ارتدوكس، آنها ايمان خود را با عناصر كلامي، همچون مناجات‏نامه‏ها و نيز عناصر غيركلامي و بصري، همانند شمايل‏نگاري، قوام بخشيدند و از طريق متون مقدس خود، سعي در ايجاد اتحاد و يكپارچگي در جهان مسيحيت كردند؛ آنچنان كه تا به امروز و با گذشت بيش از هزار سال، به حيات ديني خود ادامه داده‏اند (غلاميان، 1396ش: 88-87).

از ديگر آثار شکست شمايل‏شكنان، تقویت «رهبانيت» بود، زیرا که اصحاب صومعه‏ها و راهبان آن‏ از طرفداران سرسخت شمايل بودند:

«راهبان از فشارها و آزارها رها شدند و با تجديد سازمان خود، نقش هر چه بزرگ‏تر و مهمتري را در جامعه بيزانسي بر عهده گرفتند. به همين سبب، بتدريج، به تعداد گروندگان به نظام رهباني افزوده شد. قوانين رهباني اصلاح شد، صومعه‏ها سامان جديدي يافتند و به يكي از جلوه‏هاي مهم حيات ديني در مسيحيت ارتدكس تبديل شدند. نكته ديگر اينكه، شمايل‏شكني، از جهتي تأثير سازنده‏اي بر هنر و نيز نظريه هنر بر جاي گذاشت. اين فعاليت‏ها به شكل‏گيري نظريه عرفاني هنر شمايل دوستان انجاميد و سبب شد تا خود شمايل‏شكنان، به هنر رئاليستي روي آورند. تا آن زمان، فقط هنر ايدئاليستي ديني در جامعه ديني بيزانس وجود داشت، اما امپراتوراني كه با هنر ديني مخالف بودند و آن را نابود مي‏كردند، از هنر غير ديني حمايت، و آن را وارد كليسا كردند (تاتار كيويچ، 1396ش: 72).

 

3-3 اسلام

تأثيرات شمايل‏شكني و اتفاقات پس از آن، صرفاً به مسيحيت منتهي و محدود نشد، و بلكه نتايج حاصل از آن متوجه اسلام، بويژه در عرصه هنر و پيشرفت و گسترش قابل توجه در اين ساحت گردید.

اگرچه علت یهودیان در جنبش شمايل‏شكني، جلوگيري از بت‏پرستي و در مسیحیت، پرهیز از رويت پذيری خداوند بود، و مسلمانان نیز در این حیطه با ترکیب هنر و اسلام، از هرگونه شمایل‏انگاری که با روح قدسی دین در تضاد باشد، پرهیز نمودند:

«عدم گرايش به شمايل‏نگاري، به نحوي، به صورت جزء لاينفك هنر مقدس درآمد، و مي‏توان گفت كه يكي از اصول و مبادي، اگرچه نه اصل عمده هنر مقدس اسلام است. اين امر، ممكن است در بادي امر، مغاير با موازين عرفي جلوه كند؛ زيرا پايه و اساس هر هنر مقدسي، تمثيل‏گرايي است و در ديني كه برخي از مفاهيم آن در خصوص خداوند، در قالب تمثيل‏هاي انساني بيان شده است.(مثلاً در قرآن از «وجه» خداوند و دست‏هاي او گفتگو شده است و خداوند بر عرش نشسته است) نفي تمثيل‏ها در ظاهر، به منزل تيشه زدن به ريشه هنرهاي بصري است كه با امور الهي سر و كار دارد» (اعواني، 1375ش: 301-302، 303).

می‏توان گفت که پس از شكست شمايل‏شكنان، هنر اسلامي در غالب هنرهای انتزاعي و تزئيني، مملو از طرح‏هاي اسليمي گسترش یافت که از مهم‏ترين و بارزترين آن، پويايي هنر خطاطي است و توانسته است، جاي شمايل‏نگاري را جبران نماید.

خوشنويسي متون مقدس و معتبر، يكي از مهم‏ترين و بلكه معدود هنرهايي است كه در غياب نقاشي و صورتگري و پس از تحريم شمايل‏نگاري، به یهودیت، مسیحیت و اسلام راه يافته است. خوشنويسان يهودي و اسلامي كوشيده‏اند تا بعدي از اعجاز نهفته در كلام الهي را در قالب زيبايي و تناسب حروف و كلمات خوشنويسي، بر مخاطب آشكار سازند. در اين راستا، خطوط عبري و عربي كه پيوند تاريخي عميقي با يكديگر داشتند، به عنوان دستمايه خوشنويسان يهودي و اسلامي براي نگارش كتاب مقدس عبري، قرآن و ساير متون معتبر، مورد استفاده قرار گرفتند تا باعث افزايش اعتبار اين امور، در چشم دين‏داران و جلب توجه آنان باشند. البته اشاره به فضيلت كتابت، كه در خود اين متون نهفته است نيز در پرورش هنر خوشنويسي مؤثر بود و سبب شد تا هنر خوشنويسي به چنان مرتبه‏اي از تكامل و تعالي برسد كه از زيبانگاري و زيبانويسي محض، به نوعي هنر قدسي ارتقاء يابد. عشق و علاقه وصف‏ناپذير هنرمندان به كلام وحي، موجب گرديد تا آنان تمام توان خود را در هر چه زيبا نوشتن قرآن و تورات به كار گيرند. در هندسه روحاني هنر خوشنويسي، زيبايي، هماهنگي و استواري در حد كمال به هم آميخت و هنري نمادين از نگاه عارفانه تفسيري كه برآمده از مكاشفه معنوي خوشنويس از عالم قدس است. علاوه بر آن، هنرمندان مسلمان و يهودي براي پديد آوردن آثار فاخر خود، داراي اعتقاد، ابزار، قوانين و آداب مشترك هنر خوشنويسي هستند و مي‏كوشند پرتوي از اثر جمال الهي را در اثرشان نشان دهند. بر اين مبنا مي‏توان مدعي بود كه هيچ هنر بصري به اندازه خوشنويسي در يهود و اسلام داراي صراحت در انتقال تقدس و در ايجاد و تحكيم خداباوري، مؤثر نبوده است.

پس از شكست جريان شمايل‏شكني، هنر اسلامي، از جمله نقاشي و بطور اخص، مينياتور به هنر انتزاعي بدل شد. تلقي مسلمانان در مورد نقاشي، نفي ناتوراليسم، يا رئاليسم به معناي جديد آن است كه در آن موجودات طبيعي به همان صورت طبيعي نمايش داده مي‏شوند. از اين رو در نقاشي‏هاي موجود در تمدن اسلامي مثل مينياتورها، ابعاد مادي موجودات و چشم‏انداز ديده نمي‏شود؛ چنانكه در شمايل‏نگاري مسيحيان تا قبل از دوره مدرن هم چنين چيزي ديده نمي‏شود. به همين دليل، محققان غربي نقاشي‏هاي موجود در تمدن اسلامي را انتزاعي يا تجريدي مي‏دانند(پازوكي، 1396ش: 67). وجه تخيلي هنر اسلامي، بعنوان يك شاخص، كه بعد از جريان شمايل‏شكني در هنر اسلامي، مكانت و منزلت يافته، مبتني بر اين نظريه عرفاني اسلاميست كه هنرمند از طريق صفاي باطن خويش، به عالم خيال متصل مي‏شود، و لذا مي‏توان گفت كه هنرمند اسلامي اهل تخيل است. بنابراين اگر تقليد او ناظر به موجودات محسوس خارجي باشد. حتی می‏توان هنر«مينياتور» را به جهت لطفاتی که در آن وجود دارد، حاصل انعکاس فضائل و یا یک شهود عرفاني دانست.

بنابراین پژوهش، دو علت عمده در کارکرد تصاویر را در اسلام منع نموده است، یکی در تقابل با پرستش آنها به مثابه بت، و دیگری استفاده از آن به عنوان ابزاری بر سحر و طلسم. در اولی درصدد مبارزه با عقاید شرک آميز و در دومی در نفی فضایی غیر عقلانی و مبتنی بر موهومات و سلب امنيت از افراد جامعه، به تحریم صورتگری اقدام شده است. ازین رو هنر نگارگری و هنر مينياتور با مضامينی که حاوی مباحث عرفانی و شهودی و حماسی بوده است، گسترش یافته است. ازین رو این دست از هنروری‏ها در نگاه هنرمندان، هرگز در دایره فعالیت‏هایی که طبق آموزه‏های دینی مستحق عذاب الهی شمرده شده است، تلقی نمی گردیده‏ و اصولا خارج از دو حیطه تحریمی که مطرح شد، دارای مفسده و پيامدی سوء نخواهد بود.

 

نتيجه‏گيري:

-       جنبش شمايل‏شكنی با طرح اين دليل مهم كه نقاشي كردن تصاويري كه خداوند را بازنمايي مي‏كند، بت‏پرستي و كفر است، شكل گرفت. استدلال شمايل‏شكنان، اينگونه بود كه بازنمايي تصويري از خداوند، امكان ندارد، هيچ تصويري نمي‏‏تواند ذات خداوند را تصوير كند. بازنمايي تصويري از خداوند، نه فقط غير ممكن، بلكه ناشايست نيز مي‏باشد.

-       جنبش شمايل‏شكني، شروع تحولات و تغييرات قابل توجهي در مباحث كلامي و حوزه‏هاي هنري بود. ادیان بزرگ یهودیت، مسيحيت و اسلام، هر كدام پس از شكست جريان شمايل‏شكني در بيزانس، متأثر از اتفاقات بعد از آن شدند و اين جريان، بر هر يك از اديان، در حوزه‏هاي كلامي و هنري، تأثيرات مهم، قابل توجه و متفاوتي، به همراه داشته است.

-       شايد مهم‏ترين و بارزترين اتفاق، پس از تحريم شمايل در ميان يهوديان، محدودشدن هنرهاي تجسمي و مغفول ماندن هنرهاي بازنمود است. قطع نظر از اين تأثيرات سلبي ناشي از تحريم شمايل‏نگاري، يك تأثير ايجابي هم در هنر يهودي، قابل توجه است و آن، پيشرفت و گسترش هنر خوشنويسي و خطاطي پس از شكست جريان شمايل‏شكني است كه به موازات پيشرفت اين هنر در ميان هنرمندان مسلمان، از تقدم قابل قبولي برخوردار بوده است.

-       طبيعت‏گرايي، اسطوره‏گرايي هنر باستاني يونان، همراه با جنبه‏هاي نمايشي و عاطفي و ايجاد حس رنج و همدردي در تماشاگر، در نقاشي‏هاي موزائيك و نقاشي‏هاي ديواري، گسترش تزئينات هندسي در كليساها و اماكن مقدس، ساخت كليساها، گسترش رهبانيت را مي‏توان از آثار و نتايج شمايل‏شكني در مسيحيت، برشمرد.

-       گسترش هنر خوشنويسي و خطاطي در اماكن مقدس، خاصه در مساجد، به همراه هنر تذهيب و پيشرفت معماري اسلامي، و همراهي آن با هنرهاي تزئيني و طرح‏هاي اسليمي رواج و بسط سبكي از نقاشي «مينياتور»، براي بيان شهود عرفاني، و موارد ديگر، از جمله آثار و نتايج بعد از تحريم تصويرنگاري در اسلام مي‏باشد.

 

کتابنامه

قرآن‏کریم، (1415ق)، ترجمه: محمدمهدى فولادوند، قم:دارالقرآن الكريم.

نهج البلاغه، (1379ش)، ترجمه محمد دشتی، قم، نشر مشهور.

كتاب مقدس، (1383ش)، انتشارات اساطير.

عهد عتيق، (1380ش)، كتاب‏هاي قانوني ثاني بر اساس كتاب مقدس اورشليم، ترجمه: پيروز سيار، تهران: نشر ني.

1.       اعواني، غلامرضا، (1375ش)، حكمت هنر معنوي، (مجموعه مقالات)، تهران: انتشارات گرّوس.

2.       ابن عربي، ابوعبدالله محيى‏الدين محمد، (1406ق)، فتوحات مكيه، تحقيق و تقديم، عثمان‏يحيي، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب.

3.       ابراهیم، علی رضا؛ خادمی نژاد، محمدتقی، (1395ش)، جایگاه هنر خوش‌نویسی در نگارش متون مقدس اسلامی و یهودی، دوفصلنامه هفت آسمان، دوره18، شماره 71، صص41-62.

4.       اسکندری، ایرج، (۱۳۷۸ش)، بررسی و تحلیل نقاشی دیواری از ماقبل تاریخ تا عصر حاضر، فصلنامه هنرهای‏تجسمی، شماره5، صص ۱۹۸- ۲۱۳.

5.       اوسپنسكي، لئونيد، (1388ش)، معناي شمايل‏ها، ترجمه محمد داودي، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.

6.       براندون، اس. جی. اف. (۱۳۸۵ش)، انسان و تمثیل مفاهیم، ترجمه: حمیدرضا قربانی، کتاب ماه هنر، شماره ۹۷، صص۱۲۲-۱۲۹.

7.       بوركهارت، تيتوس، (1386ش)، مباني هنر اسلامي، ترجمه امير نصري، انتشارات حقيقت.

8.       بوركهارت، تيتوس، (1396ش)، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاري، انتشارات، سروش، چاپ هشتم.

9.       بیالوستوکی، یان، (۱۳۸۵ ش)، شمایل‏نگاری، فرهنگ تاریخ اندیشه‏ها، ترجمه: صالح حسینی، تهران: انتشارات سعاد.

10.       پازارگاد، بهاءالدین، (1356ش)، تاریخ نوین فلسفه، تهران، نشرفروغی.

11.       پازوكي، شهرام، (1396ش)، حكمت هنر و زيبايي در اسلام، تهران، فرهنگستان هنر.

12.       تاتار كيويچ، ولادیسلاف، (1396ش)، تاريخ زيبايي‏شناسي، ترجمه هادي ربيعي، تهران، انتشارات مينوي خرد.

13.       سعید درودی، (۱۳۷۲ش)، اطلاعات عمومی سخن، تهران: انتشارات سخن.

14.       ذیلابی، نگار، (1395ش)، پیوند طلسمات و صورتگری در اسلام، نشریه تاریخ وتمدن اسلامی، شماره23، صص3-28.

15.       رومبلد، گونتر، (1374ش)، چالش‏های مقدس، فصلنامه هنر، ترجمه محمد فرمانی، شماره 28، صص281-296

16.       عاملى، محمد بن حسن، (1409ق)، وسائل الشيعة، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.

17.       عباسی، مژگان، (1388ش)، پایان نامه بررسي تطبيقي شمايل شكني بيزانس و تحريم تصويري در اسلام(3 قرن اول)، دانشگاه هنر.

18.       غلاميان، ريحانه، (1396ش)، شمايل‏نگاري در كليسای ارتدوكس، انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب.

19.       كومارا سوآمي، (1393ش)، آنداتا، فلسفه هنر مسيحي و شرقي، ترجمه: اميرحسين ذكرگو، تهران: فرهنگستان هنر، چاپ سوم.

20.       گئر، جوزف، (۱۳۸۶ش)، سرگذشت دین‏های بزرگ، ترجمه: ایرج پزشک نیا، تهران: انتشارات جامی.

21.       میرشکاری، جواد، (1392ش)، فرهنگ واژه های مصوب فرهنگستان، تهران : نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

22.       نصري، امير، (1397ش)، حكمت شمايل‏هاي مسيحي، نشر چشمه، چاپ دوم.

23.       نورى، حسين بن محمد تقى، (1408ق)، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام.

24.       وزیری، علی نقی، (۱۳۷۳ش)، تاریخ عمومی هنرهای مصور، تهران:انتشارات هیرمند.

25.       ياسيني، سيده‏راضيه، (1395ش)، شمايل‏نگاري ديني در ايران و غرب از آغاز تا دوره معاصر، پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات.

26.        Cook, John, w. (2005), iconography, Christian iconography encyclopedia of religion, second education, USA: Thomson gale, Vol 7.

27.        Fortountto, Marianna, Cunningham, Mary b. (2009). Theology of the icon, the Cambridge companion to orthodox Christian theology new York; the Cambridge university press.

28.       Jensen, Robin m. (2011). Living water, Boston; brilliant, Vol: 105.

29.       McFarland, John a. (2011).Thr Cambridge dictionary of Christian theology, New York: Cambridge.

30.       McGuckin, John Anthony (2011), The Blackwell encyclopedia of eastern orthodox Christianity, Vol .1. USA: Blackwell.

31.       Parry, Ken (2007), The Blackwell companion to eastern Christianity USA: Blackwell.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 29/02/1403؛ تاریخ پذیرش:20/05/1403

[2] . استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران (نویسنده مسئول)

[e-mail]

[3] . استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، مازندران، ایران 

[e-mail]

[4] . Iconography