بررسی عناصر انسجام متن سورة قلم براساس نظریة مایکل هالیدی و رقیه حسن

الموضوعات :

عليرضا قوجه زاده ¹ , فاطمه نیروی آغمیونی ² , مريم بهراميان فاعل ³

1 - دانشگاه آزاد اسلامی
2 - دانشگاه ازاد اسلامی
3 - دانشگاه آزاد اسلامی

تاريخ الإرسال : 25 السبت , شوال, 1445 تاريخ التأكيد : 03 الأحد , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 02 الإثنين , جمادى الأولى, 1446

الکلمات المفتاحية: سوره قلم, انسجام متن, هاليدي, حسن,

ملخص المقالة :

انسجام یکی از رکن¬های مهم و اساسی ارتباط در متن است. نظریة هالیدی، میزان انسجام از روی روابط معنایی بین جملات و تعیین عوامل انسجام در بخش‌های مختلف متن بوده و به آن تداوم بخشیده است. تا خواننده یا شنونده عناصر ناموجود در متن را، که برای تعبیر آن ضروری هستند، دریابد. انسجام ارتباط بین آیات با برخی آیات دیگر وجود دارند که این ارتباط باید در حکم یک کلمه و دارای معانی هماهنگ و ساختار منظمی باشند. انسجام در متن زمانی به‌وجود می¬آید که تعبیر و تفسیر عنصری وابسته به تعبیر وتفسیر عنصر دیگر باشد و عناصر درونی یک متن وجملات آن، به‌شیوه¬های متعدد به هم وابسته باشند. نظریه-های مختلفی که کامل‌ترین آنها از لحاظ طبقه‌بندی، نظریه¬ی مایکل هالیدی و رقیه حسن(1976) است، وجود دارد. نظریه‌پردازان انسجام متن را به‌سه نوع ساختاری، واژگانی، وپیوندی¬ ـ معنایی تقسیم می¬کنند و برای هریک عوامل و عناصری را معرفی¬ می¬کنند. نتیجه‌ حاصل از این پژوهش بررسی انسجام متن در سورۀ قلم است که به تمامی ساختارها و انواع آن در این سوره اشاره شده که عبارتند از: دستوری (ارجاع، جانشینی و حذف)، لغوی (تکرار، تقارن)، و ارتباط معنایی (ارتباط تشبیهی، ارتباط خلاف انتظار، ارتباط ‌سببی) است. همچنین بیشترین عناصر انسجام در این سوره مربوط به ساختار ارتباط معنایی (اضافی ـ تمثیلی)، (ارتباط سببی ـ علت) و ارتباط زمانی است.

المصادر:

1. قرآن کریم.
2. آقایی، سیدعلی. (1386). «انسجام ساختاری در قرآن پژوهشی درباره رهیافت اصلاحی در تفسیر قرآن»، کتاب خردنامه.
3. جلالی، جلال الدین.(1388). «ضرورت شناخت و کاربرد انسجام و پیوستگی در ترجمه انگلیسی قرآن. ترجمان. شماره 25.
4. جمشیدی، محمدحسین.(1390). «عمليات رواني در صدر اسلام، عمليات رواني مشركان عليه پيامبر(ص) و قرآن»، پایگاه اطلاع رسانی سراج اندیشه.
5. حمودة، طاهر سلیمان. (1999). ظاهرة الحذف في الدرس اللغوي. الإسکندرية: الدار الجامعیة للطباعة و النشر و التوزیع.
6. دهقانی، ناهید. (1388). «بررسی عناصر ایجاد انسجام متن در کشف المحجوب هجویری»، دو فصلنامه آیینه میراث، شماره 45.
7. کریمی¬نیا، مرتضی. (1376). «از مقتضیات زبان فارسی در ترجمه قرآن کریم»، فصلنامهي حوزه و دانشگاه، سال سوم، شماره 10.
8. طباطبایی، سید محمد حسین. (1383). المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعة مدرسین حوزة علمیه قم.
9. العوا، سلوی. (1387). «تناسب مضمونی و انسجام ساختاری در قرآن»، ناقد سید علی آقایی، کتاب ماه دین، شماره 132.
10. غلامحسین¬زاده، غلامحسین و حامد نوروزی. (1387). « نقش ارجاع شخصی و اشاره¬ای در انسجام شعر عروضی فارسی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال 5، شماره 19.
11. لطفی¬¬پور ساعدی، کاظم.(1371). « در آمدی بر سخن¬کاوی»، تهران: مجله زبانشناسی، سال نهم، ش1.
12. ــــــــــــــــــــــ . (1374). درآمدی به اصول و روش ترجمه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
13. محمودی، شعیب.(2010). بنیة النص في سورة الکهف: مقاربة نصیة للإتساق و السیاق، تحت إشراف الأستاذ الدکتور یحی بعیطیش، الجزایر: جامعة منتوری.
14. معین الدینی، فاطمه.(1382).« شگردهای ایجاد انسجام متن در کلیله و دمنه»، مجله فرهنگ، شماره 46 و 47.
15. محمد ابراهیمی، زینب.( 1375- 76). روابط انسجامی در زبان فارسی(ارجاع)، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
16. Halliday, M.A.K. and Ruqaiya Hassan .(1976). Cohesion in English, London: Longman.
17. Widdowson, H.G .(1978). Teaching Languge as Communication. Oxford: O.Up.
18. Larson, M.L .(1984). Meaning-based Translation. New York, University Press of America.

نص كامل:



 

دکتر علیرضا قوجه‌زاده 

هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد پیشوا ـ ورامين

[e-mail]

فاطمه نيروي آغميوني

دانشجوي دكتراي دانشگاه آزاد اسلامی واحد پیشوا ـ ورامين

[e-mail]

مریم بهرامیان فاعل

دانشجوي دكتراي دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

maryambahramyan@yahoo

 

بررسی عناصر انسجام متن سوره­ی قلم براساس نظریه­ی مایکل هالیدی و رقیه حسن

 

چکیده

انسجام یکی از رکن­های مهم و اساسی ارتباط در متن است. نظریه‌ی هالیدی، میزان انسجام از روی روابط معنایی بین جملات و تعیین عوامل انسجام در بخش‌های مختلف متن بوده و به آن تداوم بخشیده است. تا خواننده یا شنونده عناصر ناموجود در متن را، که برای تعبیر آن ضروری هستند، دریابد. انسجام ارتباط بین آیات با برخی آیات دیگر وجود دارند که این ارتباط باید در حکم یک کلمه و دارای معانی هماهنگ و ساختار منظمی باشند. انسجام در متن زمانی به‌وجود می­آید که تعبیر و تفسیر عنصری وابسته به تعبیر و تفسیر عنصر دیگر باشد و عناصر درونی یک متن و جملات آن، به شیوه­های متعدد به هم وابسته باشند. نظریه­های مختلفی که کامل‌ترین آنها از لحاظ طبقه‌بندی، نظریه­ی مایکل هالیدی و رقیه حسن (1976) است، وجود دارد. نظریه‌پردازان انسجام متن را به سه نوع ساختاری، واژگانی، و پیوندی­ ـ معنایی تقسیم می­کنند و برای هریک عوامل و عناصری را معرفی­ می­کنند. نتیجه‌ حاصل از این پژوهش بررسی انسجام متن در سوره­ی قلم است که به تمامی ساختارها و انواع آن در این سوره اشاره شده  که عبارتند از: دستوری (ارجاع، جانشینی و حذف)، لغوی (تکرار، تقارن)، و ارتباط معنایی(ارتباط تشبیهی، ارتباط خلاف انتظار، ارتباط سببی) است. همچنین بیشترین عناصر انسجام در این سوره مربوط به ساختار ارتباط معنایی (اضافی ـ تمثیلی)، (ارتباط سببی ـ علت) و ارتباط زمانی است.

 

 

 

کلید واژه ها: سوره قلم، انسجام متن، هاليدي، حسن

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

«به عبارتی متن مجموعه‌ای از یک یا چند جمله است که دارای معنا یا پیامی معین باشد. بنابراین متن یک واحد زبانی و معنایی است یک واحد دستوری مانند بند و جمله برای متن می‌توان ملاک اندازه یا مقیاس خاص قائل شد. به عبارتی متن چیزی بزرگ‌تر از جمله از بین جملات یک متن روابط معینی برقرار است .که آن متن را از مجموعه جملاتی که به طور تصادفی کنار هم قرار گرفته‌اند جدا می سازد یکی از این مشخصه‌ها انسجام است (هالیدی و حسن، ۱۹۷۶: ۱).

از دیدگاه هالیدی و حسن بخشی از انسجام از رهگذر دستور و بخشی دیگر از رهگذر انسجام تحقق می‌یابد. بنابراین می‌توان گفت: دو نوع انسجام داریم؛ دستوری و واژگانی. عوامل انسجام دستوری شامل ارجاع حذف و جانشینی می‌باشد و مهمترین عوامل واژگانی است زیرا در مقاله حاضر از بر اساس عوامل انسجام انجام شده است.

انسجام¹ عبارت است از سازوكارهای درون‏متنى زبان، كه گوینده یا نویسنده را در ايجاد ارتباط در یک جمله يا میان جملات متعدد، يارى مى‏دهد، (جلالی، 1388) و به بیانی علمی­تر: «یک مفهوم معنایی است و به روابط معنایی موجود میان عناصر درون متن گفته می­شود که آن را، به عنوان متن مشخص می­کند. انسجام، زمانی برقرار می­شود که تعبیر و تفسیر عناصری از متن به تعبیر و تفسیر دیگر عناصر متن وابسته باشد»(هالیدی و حسن، 1976: 4). اين نوع ارتباط انسجامی ممكن است بين جملات متعدد يا فقط بین اجزاى متفاوت يك جمله برقرار شود.

اما بحث انسجام یا عدم انسجام سوره­های قرآن بحثی است میان اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان که شروع آن مربوط می­شود به دوران معاصر و تلاش تعدادی از مفسران که اهتمام خود را بر تفسیر منسجم و یکپارچه­ی قرآن­ متمرکز کرده بودند. از جمله عوامل مؤثر در گرایش به این تفسیر یکپارچه از  قرآن می­توان به این موارد اشاره کرد که: اولا این دیدگاه، واکنشی است نسبت به رویکرد سنتی در تفاسیر قرآن که در آن بیشتر به جزئیات نحوی و زبان ـ شناختی آیات تأکید می­شده و کمتر به مضامین سوره­ها می­پرداختند، و از سوی دیگر عکس العملی است در مقابل انتقادهای غربیان که قرآن را کتابی آشفته، تکراری و متناقض می­شمرده­اند. «اما عامل مؤثر دیگر در گرایش به این رویکرد، به فهم یک سده­ی اخیر روشنفکران مسلمانان باز می­گردد که معتقدند تفسیر مجدد اسلام را باید از قرآن آغاز کرد» (آقایی،1386 : 1ـ2).

از میان نخستین کسانی که بر نظریه­ی انسجام و وحدت سوره­های قرآن تأکید کرده و تفسیر منسجم و یکپارچه را مطرح کرده­اند می­توان به: محمد عبده در تفسیر «المنار»، سید قطب در «فی ظلال‌القرآن» و علامه طباطبایی در «المیزان فی تفسیرالقرآن» اشاره کرد (العلوا، 1387) اما دلایل اندیشمندان غیر مسلمان مبنی بر بی‌نظمی و تکراری بودن قرآن برمی­گردد به ترجمه­های آن به زبان­های اروپایی که در آنها بخش قابل ملاحظه­ای از سبک و حتی معانی قرآنی مفقود است (همان). نگارندگان در این پژوهش سعی کرده‌اند با استفاده از نظریه­ی انسجام متن «مایکل هالیدی»و«رقیه حسن» عناصر انسجام متن سوره­ی قلم را بررسی کند و انسجام­های ساختاری، لغوی، و معنایی سوره را به اثبات برسانند.

البته در دید اول شاید پیاده‌سازی این نظریه­ی مدرن و زبانشناسه بر متن قدسی و الهی قرآن درست به نظر نرسد اما همچنان‌که دیگر پژوهشگران نیز به این مسئله واقف هستند، باید چنین متذکر شد که قرآن متنی است که هدف اصلی آن انتقال پیام­های ویژه به انسانهاست و این پیام­ها نیز در قالب زبانی بیان شده­اند، بنابراین هر تلاشی برای تبیین این متن ضروری و استفاده از هر روش علمی و منطقی برای دست­یابی به فهمی بهتر جایز می­باشد. 

ـ سؤالات پژوهش 

1ـ روابط انسجام متن در سوره‌ی قلم چگونه است؟

2ـ کدام ساختار انسجام بیشتری دارد و انسجام رابطه آن چگونه است؟ 

ـ فرضیه‌های پژوهش

1ـ رویکرد انسجام متن در سوره‌ قلم در تمامی ساختارها (دستوری، لغوی، ارتباط معنایی) کاربرد داشته است.

2ـ بیشترین عناصر انسجام در سوره قلم از نوع ساختار (ارتباط معنایی) است. رابطه در سراسر متن انسجام یافته و قابل مشاهده است.

ـ روش تحقیق 

روش تحقیق در این پژوهش از نوع تحلیلی ـ توصیفی است که روابط انسجام متنی در سوره قلم بررسی شد. با هدف مشخص کردن حوزه‌‌ی ساختاری انسجام متن و روابط معنایی آن بر اساس نظریه‌‌های هالیدی و حسن این پژوهش صورت پذیرفته است.

1ـ پیشینه­ی پژوهش

از مهم‌ترین منابعی که در نگارش این مقاله بسیار مفید واقع شد، می­توان به‌کتاب‌ها، مقالات و پژوهش‌های زیر اشاره کرد: کتاب تفسیرالمیزان، نوشته‌ی علامه طباطبائی. و همچنین کتاب «انسجام در انگلیسی»²، نگارش دونظریه­پرداز معروف زبان‌شناسی: مایکل هالیدی و رقیه‌ حسن به‌تدوین مقاله کمک شایانی نمود. از آنجا که پژوهش‌های زیادی در این زمینه انجام شده است؛ اما تاکنون پژوهشی درباره‌ی «عناصر انسجام متن سوره‌ی قلم براساس نظریه‌ی مایکل هالیدی و رقیه حسن» صورت نپذیرفته است.

1.       العلوا. سلوا .(1387). «تناسب مضمونی و انسجام ساختاری در قرآن». مترجم: سیدعلی آقایی، کتاب ماه دین، سال یازدهم، مهر، شماره132.

2.       حمیدی، اشرف. (1399). بر پایه‌ی ایده‌ی ساختار هندسی سوره در قرآن. رشد آموزش قرآن و معارف اسلامی، شماره 112، صص 56ـ 60، بهار.

3.       مهتدی، حسین.(1400). «بررسی انسجام متنی در سوره لقمان بر اساس نظریه نقش گرای مایکل هالیدی و رقیه حسن». پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی. سال نهم، شماره‌ی سوم، پاییز.

4.       خامه‌گر، محمد .(1382). تفسیر ساختاری سوره قلم. رشد آموزش قرآن، شماره3.

5.       محمودی، شعیب .(2010). «بنیة النص فی سورة الکهف: مقاربۀ نصیۀ للإتساق و السیاق». تحت إشراف الأستاذ الدکتور یحیی بعیطیش، الجزایر: جامعۀ منتوری.

6.       دهقانی، ناهید .(1388). «بررسی عناصر ایجاد انسجام متن در کشف‌المحجوب هجویری». آینه میراث پاییز و زمستان، شماره 45، علمی ـ ترویجی، صص 99ـ120.

2ـ انسجام متن و دیدگاه هالیدی و حسن

درباره­ی انسجام متن توصیف­های گوناگونی وجود دارد (ویدوسن، 1978 :29-52). نقش انسجام در واقع، برقراری رابطه بین دو قسمت از متن و تداوم بخشیدن به آن است تا بدین وسیله، خواننده یا شنونده عناصر ناموجود در متن را که برای تعبیر آن ضروری هستند دریابد (هالیدی و حسن،1976 : 299). و این انسجام در متن زمانی به وجود می­آید که تعبیر و تفسیر عنصری وابسته به تعبیر و تفسیرعنصر دیگر باشد و عناصر درونی یک متن و جملات آن، به شیوه­های متعدد به هم وابسته باشند (معین‌الدینی، 1382).

آراء و عقاید زبان­شناسان در رابطه با ادوات و عناصر تحقق بخش انسجام در متن متعدد و مختلف است هرچند که همگی بر روی برخی از موارد اصلی و پایه­ای­اش اتفاق نظر دارند. اما از معروف­ترین زبانشناسان که در رابطه با عناصر انسجام بخش متن به بحث و تحقیق علمی پرداخته­اند «مایکل هالیدی» زبان­شناس انگلیسی و «رقیة حسن» هستند که به طور مشترک در تألیف خود تحت عنوان «انسجام در انگلیسی» یکی از کامل­ترین تقسیم­بندی­ها را از این عناصر ارائه داده­اند (محمودی،2010: 39) هاليدي و حسن براي تشخيص متن از غير متن «متنيت³» را برمی‌گزيدند و انسجام را يكي از عوامل مهمي كه سبب ايجاد متنيت مي‌شود برمی­شمردند. از دیدگاه آن دو، یک متن دو نوع انسجام دارد: دستوری و واژگانی، (1976: 6). اما لطفی­پور عوامل پیوندی و معنایی را از دستوری جدا کرده و می­نویسد: «هالیدی و حسن ابزارهای آفریننده­ی انسجام متن را در زبان انگلیسی به سه دسته (الف) دستوری (ب)، لغوی (ج)، پیوندی تقسیم می­کنند»، (1371: 31) و این در حالی است که در متن انگلیسی نظریه، عوامل انسجام به دو دسته تقسیم شده­اند و در واقع انسجام پیوندی(معنایی و منطقی) زیر مجموعه­ی انسجام دستوری به حساب می­آید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3ـ  سوره قلم و شأن نزول 

سوره قلم از سوره­های مکی قرآن کریم است و52 آیه دارد. این سوره درسال سوم بعثت رسول نازل شده است. يعني در شرایطی که وی دعوت خود را علنی و همگان را از محتوای رسالت خود آگاه کرده است. همچنان‌که در آیات اولیه سوره می­بینیم در این شرایط است که مشرکان از شروع این دعوتِ بر حق بیم‌ناک شده و برای مبارزه با آن، تهمتِ مجنون بودن و دیوانگی را به رسول خدا نسبت می­دهند. کلمه­ی «مجنون» يعني جن‌زده (ديوانه) و از واژه «جن» گرفته شده است. منظور مشرکان از این تهمت این بوده که حرف‌هايي كه پیامبر مي‌زند، پريشان‌گويي است. شدت اهانت و استیصال مشرکان در این تهمت، زمانی کاملاً آشکار می­شود که عرف رایج آن روزگار عربستان دانسته شود، عرفی که در آن هرچيز را كه علتش را نمي‌دانستند يك نوع پريشان‌گويي ذهني مي‌دانسته و آن را به جن نسبت مي‌دادند، چراکه نمي‌توانستند علت مشكلات رواني را پيدا كنند و آن را به جن نسبت می­دادند. از همین رو مشرکان نیز برای دور نگه‌داشتن عامه مردم از دعوت نبیّ مکرم، آیات قرآن را با قیاس و تشابه به سخنان افراد دیوانه و جن­زده، پریشان­گویی شخصی گرفتار به صدمه­های اجنه قلمداد کرده و به این صورت جنگ روانی را بر علیه او به کار می­گرفتند (جمشیدی،1390).

سوره «قلم» از پنج بخش تشکیل یافته است که عبارتند از:

1ـ بیان دلایل نفی ‌جنون از پیامبر (آیات1ـ 9) 2ـ خصوصیات اخلاقی و شخصیتی تهمت‏زنندگان (آیات 10ـ 15) 3ـ عاقبت شوم تهمت‏زنندگان (آیات 16ـ34) 4ـ وظیفه پیامبر در برابر مشرکان و تهمت‏های آنان (آیات 48 ـ50) 5ـ تهمت جنون، اوج درماندگی مشرکان (آیات 51 ـ 52). این پژوهش در حوزه‌ی معیار بخش‌بندی که پرتو تحلیل انسجام ساختاری است، به کار رفته است.

4ـ تحلیل انسجام ساختاری سوره قلم

«انسجام⁴» و«پيوستگى⁵» به عنوان دو ركن بنيادين ارتباط متن، به‏طور عام مورد توجه زبان‏شناسان و به‌طورخاص مورد توجه انديشمندان تجزيه و تحليل گفتمان، قرار گرفته است (جلالی، بی­تا). در اين نوشتار كوشش شده تا ضمن ارائه تعريفى علمى از انسجام و مقوله­های انسجام ـ به عنوان یکی از این دو رکن ـ ،عوامل و عناصر ایجاد انسجام متنیِ سوره قلم بررسی و تحلیل شوند.

1ـ 4ـ  انسجام ساختاری⁶

انسجام ساختاری یا دستوری به رابطه­های دستوریِ جمله­هایِ متن مربوط می­شود. این نوع انسجام متنی سه شکل عمده دارد : «ارجاع»، «جانشینی» و«حذف» که در زیر به چگونگی بروز هر کدام در ساختار سوره­ی قلم می­پردازیم:

1ـ 4ـ 1ـ  ارجاع⁷ 

ارجاع به واژگان خاصى اطلاق مى‏شود كه در متن ارتباط ساختارى برقرار مى‏نمايند. بديهى است، درك معناى اين واژگان ويژه با مراجعه به‌عناصر ديگر متن امكان‏پذير مى‏شود... ارجاعات بر دو نوعند:

 1ـ ارجاعات درون‏متنى 2ـ ارجاعات برون‏متنی. ارجاعات برون‏متنى مخاطب را در جهت درك و تفسير معنا نيازمند اطلاعاتى خارج از متن مى‏سازد. معمولاً مخاطب اين مشكل را با استفاده از بافت موقعيتى ـ محيط حل و فصل مى‏كند. ارجاع درون‏متنى بر دو نوع است: الف) ارجاع به ما قبل، كه مرجع قبل از ضمير قرار مى‏گيرد؛ ب) مابعد، كه در متن ابتدا ضمير و بعد مرجع قرار مى‏گيرد (جلالی، 1388). عناصر ارجاعى درون‏متنى به سه دسته تقسيم مى‏شوند: 1ـ ارجاع شخصی 2ـ ارجاع اشاره‏اى 3ـ ارجاع مقايسه‏اى.

الف ـ ارجاع شخصی: ارجاع شخصى به مقوله­ی شخص ارجاع می­دهد، و در نظریه­ی هالیدی و حسن سه نوع دارد: ضمایر شخصی، ضمایرملکی، صفات ملکی. و ضمایرشخصی نیز شامل فاعلی ومفعولی است (ابراهیمی،1376: 88). اما آنچه در زبان انگلیسی با عنوان ضمیر ملکی شناخته می­شود در عربی معادلی ندارد، و برای صفات ملکی هم در عربی نمی­توان معادلی یافت؛ مگر ضمایر شخصی که گاهی در نقش اضافی معنای معنای صفت ملکی می­دهد؛ مانند ضمیر متصل متکلم وحده در «کتابي»که شیوه کاربرد آن با شیوه کاربرد صفات ملکی در انگلیسی متفاوت است. 

بخش قابل توجه موارد ایجاد انسجام در متن سوره قلم از نوع ارجاع شخصی و آن هم از نوع ضمایر شخصی است، به این صورت که در آیات مختلف متن سوره مکرراً و پی در پی به مرجع­های درون و برون متنی ارجاع داده می­شود که از نمونه شاهد مثال­های آن­ها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

مرجع ضمیر «أَنْتَ» در آیه دوم، و ضمیر متصل«کاف در إِنَّکَ» در آیه چهارم، پیامبراکرم(ص)، و مرجع ضمیر متصل «واو» در «یُبْصِرُونَ» و «وَدُّوا» در آیه­های پنجم و نهم  کفار مکه، و مرجع ضمایر «نحن مستتر» و«متکلم مع الغیر نا» در «سَنَسِمُهُ» و «بَلَوْنَاهُمْ » خداوند متعال و همگی از نوع ارجاع برون متنی هستند. و اما مرجع ضمایر «واو» در «أَقْسَمُوا» در آیه­ی 17صاحبان باغ یعنی أَصْحَابَ الْجَنَّةِ، و مرجع ضمیر مستتر «هو» در«یُبْدِلَنَا» در آیه­ی 32پروردگار متعال یعنی رَبُّنَا، و مرجع ضمیر«هُوَ » در آیه 48 حضرت یونس یعنی صَاحِبِ الْحُوتِ است، که همه اینها نیز از نوع ارجاع ضمیر شخصی به مرجع درون متنی است.

و از نمونه ارجاع­های شخصی از نوع صفت ملکی در این سوره­ی می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

ارجاع ضمیر «هاء» در واژه «سَبِیلِهِ» در آیه 7 به مرجع «ربّک» از نوع ارجاع به ماقبل و درون متنی. 

ارجاع ضمیر «هم» در واژه «رَبِّهِمْ» در آیه 37 به مرجع« لِلْمُتَّقِینَ» از نوع ارجاع به ماقبل و درون متنی. 

ارجاع ضمیر «هاء» در واژه «رَبِّهِ» در آیه 49 به مرجع «صَاحِبِ الْحُوتِ» از نوع ارجاع به ماقبل و درون متنی.

ارجاع ضمیر «هُوَ» در آیه پایانی سوره به مرجع «الذِّکْرَ» از نوع ارجاع  به ماقبل و درون متنی.

ب ـ ارجاع اشاره­ای: هالیدی ارجاع اشاره­ای را ارجاع به ‌محل و میزان نزدیکی و دوری تعریف می­کند (غلامحسین‌زاده ،1387) و اما در دستور زبان فارسي، ميان ضمير اشاره، و اسم یا صفت اشاره تفاوت مي‏گذاريم. اسم اشاره مانند «اين كتاب، آبي است» و ضمير اشاره مانند «اين، كتابِ آبي است». همين تفاوت را نیز در به كارگيري اسماء اشاره در زبان عربي مي‏توان يافت، گو اينكه نحويانِ متقدّم چنين تفكيكي نكرده‏اند. از ميان اسماء اشاره كلماتي چون اولئكَ، اولئكُمْ، ذلِكُمْ و ذالِكُنَّ همواره در قرآن كريم درقالب ضمير اشاره به‌كار رفته‏اند، اما كلماتي چون هذا، هذِهِ، تِلْكَ، ذلِكَ و هؤُلاءِ، هم به گونه ضمير اشاره و هم به گونه صفت اشاره آمده‏اند (کریمی­نیا، 1376). در سوره مبارکه قلم ارجاعی از نوع ارجاع اسم اشاره به مکان وجود ندارد، و اما از نوع ارجاع ضمیر اشاره نیز فقط دو نمونه وجود دارد و یکی از آنها در آن بخش دوم سوره یعنی بخش بر شمردن خصوصیات اخلاقی و شخصیتی تهمت‏زنندگان است، آنجا که در آیه 13 می­فرماید: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِكَ زَنِيمٍ» یعنی «بد اخلاق و فحاش است علاوه بر آن بداخلاقی و فحاشی، بي‌اصل و نسب هم هست». همان‌طورکه می­بینیم لفظ «ذلک» در این آیه ضمیر اشاره به‌صفت ما قبل­ خودش است. و نمونه‌ی دیگری در آیه 40 می­باشد: «سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذَلِکَ زَعِیمٌ»

 ج ـ ارجاع مقایسه­ای: ارجاع مقايسه‏اى از طريق شباهت يا تفاوت و به‌صورت غیرمستقیم در يك متن، مورد استفاده قرار مى‏گيرد. و باید چنین ذکر کرد که اگر ارجاع شخصی و اشاره­ای رابطه هم مرجعی را نشان می­دهند، ارجاع مقایسه­ای رابطه تقابل را بیان می­کند و در واقع به این صورت است که یک مقوله را در یک ویژگی، همانند یا متفاوت با مقوله­ای که قبلا ذکر شده است نشان می­دهد (غلامحسین­زاده، 1387). از این نوع ارجاع در سوره­ی قلم می­توان به آیه­ی٣٣ سوره که می­فرماید: «کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَ لَعَذَابُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ» در واقع این آیه ارجاع مقایسه­ایِ عذاب اخروی مشرکان به عذاب دنیوی باغداران ثروتمند است، و این ارجاع به این منظور انجام شده تا به کافران بفهماند این عذاب که با این شدت و حدّت می­بینید، عذاب دنیوی است و به قطع یقین عذاب اخروی شما در کفرتان بسی سخت‏تر و دردناک­تر از این است. این ارجاع از نوع ارجاع به ما قبل است.

1ـ 4ـ 2ـ جانشینی⁸ 

قرار گرفتن يك عنصر زبانى و یک کلمه به‌جاى عنصر ديگر (اسم، فعل، جمله، بند)، با هدف اقتصاد كلامى و ايجاد انسجام در متن، جايگزينى يا جانشينى است.

از جمله موارد انسجام­بخش جانشینی در سوره قلم می­توان به آیه­های زیر اشاره کرد:

در آیه «بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ⁹» واژه­ی «بَلْ» جانشینی از جمله تقدیری «إنّا لسنا ضَالُّون» است، همچنان‌که در آیه­ی پیشین آن می­بینیم که باغداران ثروتمند اذعان دارند که راه را گم کرده­اند «فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ» و وقتی که متوجه می­شوند راه را درست طی کرده­اند بار دیگر اذعان می­کنند که راه را گم نکرده­ایم و درست آمده­ایم در واقع حقیقت مطلب این است‌که از جانب خداوند از نعمت محروم شده­ایم. یا در آیه 42سوره«یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَیُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ» می­بینیم که عبارت «یُکْشَفُ عَنْ سَاقٍ» به‌عنوان صفت «یَوْمَ» جانشین شده از تمام ویژگی‌ها و سختی­های روز قیامت. و همچنین در آیه­ی44 «فَذَرْنِی وَمَنْ یُکَذِّبُ بِهَذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ» کلمه­ی «الْحَدِیثِ» جانشین شده است از دعوت الهی نبی‌اکرم به طور عام، با این مفهوم که: هر کس را این گفتار (قرآن) و دعوت الهی را تکذیب می­کند به ما واگذار کن.

1ـ 4ـ 3ـ حذف¹⁰ 

 حذف از جمله عناصر و فنون مهمی است پژوهش­های زبانی قدیم و جدید به آن پرداخته­اند. در واقع این فن از فنون بارز، واضح و همیشگی زبان‌ عربی است چرا که زبان عربی از روی میل به ایجاز به سمت آن متمایل گشته است به طوری که متکلمان در حذف و اسقاط برخی از عناص تکراری سخن در اثناء کلام تعمد می­ورزند (حمودة، 1999: 6-9) و پژوهش‌گران هالیدی و حسن آن را از جمله عناصر ایجاد انسجام متن به‌حساب می­آورند و در ایجاد انسجام برای آن نقش عمده­ای قائل می­شوند. همچنان‌که در ایجاد انسجام سوره مبارکه نیز نقش فعالی را برعهده دارد:

برای مثال در آیه 35سوره«أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ» عبارت یا مفهوم«سرنوشت» با قرینه­ی بیان کلی سرنوشت و عذاب کافران در آیات پیشین حذف شده، و این حذف به منظور ایجاد انسجام، اقتصاد کلام و انگیزش تفکر و کنکاش است. و در واقع تقدیر کلام به این صورت است که: «آیا شما گمان می­کنید که ما سرنوشت فرمانبرداران را همچون سرنوشت بدکاران رقم می­زنیم؟» و به این شکل نمونه­های متعدد حذف را به ترتیب در آیه­های 11 و 12 و 13 و ... می­بینیم.

2ـ 4ـ انسجام لغوی¹¹

روش دیگر انسجام در کلام، انتخاب در موارد واژگانی است. انسجام واژگانی عبارت است از انتخاب مواردی که به طریقی به مطالبی که قبلاً در متن آمده است، مربوط ­شوند. در واقع نقش اصلى این نوع انسجام، پيوند ميان عناصر درون زبانى است، به‌گونه‏اى كه شنونده يا خواننده خلائى در متن احساس نكند وموضوعات را پيوسته و مرتبط بداند. در چنين وضعيتى، انگيزه خواننده به‌خوانش و ادامه متن تقويت می‏شود.(جلالی، 1388) ابزارهای این نوع انسجام معمولاً تکرار و همایش هستند.

2ـ 4ـ 1ـ تکرار¹²

تكرار واژه با اهداف گوناگونى مورد استفاده قرار مى‏گيرد. يكى از آن اهداف، برقرارى ارتباط و انسجام درون‏متنى است كه واژه، گروه ‏واژه يا جمله‏ واره‏اى در چند جاى متن تكرار می­شود (همان) لارسن  بر اين باور است كه تجلى معنى سازمانى بيشتر از طريق تكرار در ساختار متن امكان‏پذير مى‏شود.(1984) ساز وكار تكرار در همه سوره‏هاى قرآن كريم به‌هدف انسجام استفاده شده است (همان) همچنانکه در سوره قلم نیز تکرارهای متعدد و منظم واژه­ها باعث تعالی انسجام متن گشته­اند. از جمله این تکرارها می­توان به تکرار ده ­باره­ی واژه­ «رب» در سراسر آیات سوره، تکرار اسم و فعل«طاف» و «طائف» از ریشه­ی «طَوَفَ» در آیه­ی 19، تکرار فعل امر و فعل ماضی «اغدوا» و«غدوا» از ریشه­ی «غَدَوَ» در آیات22 و25، تکرار پنج باره­ی صیغه­های متفاوت فعل «قال» درگفتگوی میان باغداران ثروتمند در آیات 26 تا 31، تکرار پنج بار ضمیر مخاطب «لکم» در آیات 36 تا 39 به‌منظور سرزنش و توبیخ کفار مکه، اشاره کرد.

اصلی­ترین و انسجام بخش­ترین تکرار این سوره، تکرار واژه­ی «مجنون» در آیه­ی دوم و پنجاه ویکم است که به واسطه­ی آن انسجام کلی سوره ـ بدون در نظر گرفتن دیگر عناصر انسجام بخش آن ـ به راحتی اثبات می­شود. در واقع این تکرار، تکراری است پر قدرت که به راحتی وحدت موضوعی و انسجام سوره را که برای تسلیت و دلداری پیامبر در مقابل تهمت­های کفار نازل شده است، اثبات می­کند.

تکرار مترادف را در همان آیات آغازین یعنی آیه 2 و 6 سوره می­بینیم: «مَجْنُون» و «الْمَفْتُونُ» و اما تکرار موسیقایی سوره را که به علت غنایش از اصلی­ترین تکــرارهای انسجام بخش سوره به حساب می­آید، در سجع­های زیبا و پی در پی با حروف قافیه­ی « ُون» و «ین» و «یم» و « ُوم» مشاهــده می­کنیم. «یَسطرون، مَجنون، مَفتون، یُبصرون، یُدهنون، نائمون، یَتخافتون، لَضالون، مَحرومون، تُسبحون، یَتلاومون و.../ عظیم، مَهین، نَمیم، أَثیم، زَنیم، الصَریم، زَعیم.../ مُهتدین، المُکذبین، بَنین، الأَولین، مُصبحین، صَارمین، مِسکین، قَادرین، ظَالمین، طَاغین، المُجرمین، صَادقین». 

2ـ 4ـ 2ـ همایش ¹³

استفاده از ترادف يا واژگانى كه شباهت‏هاى معنايى را انتقال مى‏دهند در قرآن كريم به‌طور گسترده وجود دارد. البته منظور از ترادف جايگزينى نيست که بخواهيم واژه يا گروه‏واژه‏اى را به جاى واژه يا گروه‏ واژه‏اى دیگر قرار دهيم، بلكه منظور از آن كلمات هم‏معنا هستند كه به هدف تنوع‏بخشى و برقرارى ارتباط ميان واحدهاى زبانى مورد استفاده قرار مى‏گيرند (جلالی، 1388) به عنوان مثال از جمله همایش­های این سوره می­توان به بارزترین آنها یعنی همایش صفات تهمت زنندگان از آیه10 تا 13 اشاره کرد. صفاتی که گر چه در معنا مترادف نیستند اما در قبح و زشتی کاملاً مترادف و مشابه هستند: «حَلاف/ مَهِین/ هَمَّاز/ مَشَّاء/ نَمِیم/ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ/ مُعْتَد/ أَثِیم/ عُتُل/ زَنِیم» یا در آیات 26 تا 31  که در طی چند آیه با همایش کلمات «ضَالُّونَ/ مَحْرُومُونَ/ ظَالِمِینَ/ طَاغِینَ» احوال و سرانجام باغداران غافل و مغرور را بیان می­کند. 

3ـ 4ـ پیوندی، روابط معنایی و منطقی¹⁴

علاوه بر عناصر واژگانى و دستورى، انسجام درون‏متنى از طريق برقرارى روابط معنايى و منطقى ميان جملات متن محقق مى‏شود. مثلا یک جمله مسئله­ای را مطرح می­کند و جمله­ی بعدی دلیل یا نتیجه و یا شرطی برای آن ارائه و یا مطلبی بر آن اضافه می­کند و چه بسا مثالی یا نمونه­ای و یا نکته­ی مقابلی برای آن مطلب عرضه می­کند (دهقانی، 1388). این نوع انسجام در متن به‌چهار نوع ارتباط اضافی، ارتباط خلاف انتظار، ارتباط سببی و ارتباط زمانی تقسیم می­شود. در زیر با توجه به این سه نوع ارتباط، چگونگی وجود انسجام معنایی و منطقی سوره­ی قلم تحلیل می­شود.

3ـ 4ـ 1ـ ارتباط اضافی¹⁵

زمانى كه جمله­ی توضيحى، تمثيلى يا مقايسه‏اى، به‌جمله قبلى، اطلاعاتى اضافه نمايد به‌چنين ارتباطى، ارتباط اضافى گفته مى‏شود. كلمات ربطى كه براى تأمين اين هدف مورد استفاده قرار مى‏گيرند عبارتند از: و، کذلک، بالإضافة علی، لأجل، بدلا عن و... . 

3ـ 4ـ 1ـ 1ـ توضیحی

در این نوع ارتباط، جمله یا جمله­هایی در متن، توضیح یا شرحی برای جمله­ی پیش از خود به شمار می­روند. این نوع ارتباط بیش از سایر روابط در انسجام بخشیدن به اجزای متن تأثیر گذار است (دهقانی، 1388). از این نوع ارتباط معنایی در سوره می­توان آیات اولیه سوره اشاره کرد: «مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَإِنَّ لَکَ لأجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ  بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ»¹⁶ 

در این بخش از سوره، ابتدا آیه­ی کوتاه و موجز «مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ» مطرح شده، سپس مطالب دیگر در قالب آیات بعدی در توضیح و بسط این آیه­ آمده است. با این مضمون و محتوا که: پیامبری که به واسطه­ی دعوت و وظیفه‌ی سنگینش مستحق و شایسته­ی پاداشی بزرگ است و همچنین دارای خلقی نیکو و والاست چگونه می­تواند دیوانه باشد. به یقین در آینده­ای نزدیک تو و مشرکان خواهند فهمید که کیست که دیوانه است. و خداوند تو به این مسئله آگاه­تر است که چه کسی از راه او گمراه و منحرف شده است و هدایت یافتگان را می­شناسد.

رابطه­ی توضیحی بین آیه­های این قسمت و نقش این ارتباط در انسجام سوره کاملاً آشکار است.

3ـ 4ـ 1ـ 2ـ تمثیلی

در این نوع ارتباط، ابتدا نکته یا مطلبی فشرده بیان می­شود، سپس موردی مشابه با این نکته مورد بررسی قرار می‌گیرد و با استفاده از این شگرد مطلب اول توضیح و گسترش داده می­شود و صورت عینی و ملموس­تری پیدا می‌کند (دهقانی، 1388). در این سوره می­توان به دو مورد از این رابطه اشاره کرد که اولی تمثیل باغداران ثروتمند و دومی تمثیل سرگذشت حضرت یونس (ع) می­باشد:

الف) تمثیل آزمایش باغداران ثروتمند برای به تصویر کشی آزمایش کفار مکه:

«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ وَلایَسْتَثْنُونَ فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ  فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلَى حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَارِمِینَ فَانْطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَغَدَوْا عَلَى حَرْدٍ قَادِرِینَ فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْلا تُسَبِّحُونَ  قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ قَالُوا یَا وَیْلَنَا إِنَّا کُنَّا طَاغِینَ عَسَى رَبُّنَا أَنْ یُبْدِلَنَا خَیْرًا مِنْهَا إِنَّا إِلَى رَبِّنَا رَاغِبُونَ  کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ».¹⁷

ب) تمثیل حوادث و سرگذشت حضرت یونس برای سفارش نبی اکرم به صبر:

«فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَکْظُومٌ لَوْلا أَنْ تَدَارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ  فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِینَ»¹⁸

3ـ 4ـ 1ـ 3ـ مقایسه­ای

مقایسه کردن، یکی دیگر از روش­های ایجاد انسجام در سوره­ی مبارکه قلم است. با این روش مضامین روشن­تر و درک آنها آسان­تر می­شود (دهقانی، 1388) در آیه­ی 33 و 35 دقیقا از این انسجام برقرار است، چرا که آیه 33 برای توضیح بهتر عذاب آخرت برای آدمی، ابتدا در آیات قبلی عذاب دنیا را توضیح داده و در نهایت در این آیه آن را با عذاب آخرت قیاس می­کند و این‌چنین شدت عذاب آخرت را ملموس­تر می­کند.

«کَذَلِکَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»¹⁹ 

در آیه­ی 35 نیز برای ملموس­تر کردن وضعیت مسلمانان برای آدمی، با استفاده از استفهام انکاری آن را با وضعیت مجرمان و بدکاران مقایسه می­کند.

«أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ»²⁰

3ـ 4ـ 2ـ ارتباط خلاف انتظار²¹

این رابطه زمانی برقرار می­شود که محتوای یک جمله خلاف انتظاراتی باشد که جمله ماقبل آن در رابطه با موقعیت متکلم و مخاطب به وجود می­آورد (لطفی­پور و ساعدی، 1374: 115). به‌چنين ارتباطى، ارتباط تباينى گفته مى‏شود. نمادهاى متنى چنين رابطه معنايى عبارتند از: ولى، هرچند كه، اگر چه، مع‏هذا، على‏رغم... . که برای مثال این نمونه از انسجام سوره قلم می­توان به آیات زیر اشاره کرد: 

الف) «فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ» ²²

ب) «وَ مَا هُوَ إِلا ذِکرٌ لِلعَالَمِینَ» ²³

 

3ـ 4ـ 3ـ ارتباط سببی²⁴

این رابطه هنگامی برقرار می­شود كه يك‌جمله ارتباط سببى با رويداد جمله ديگر داشته باشد،(همان) چنين ارتباطى ممكن است دربرگيرنده علت، شرط، هدف يا نتيجه باشد. نمادهاى اين نوع رابطه عبارتند از: بنابراين، در آن صورت، چنانچه، زيرا، به لحاظ اينكه، به اين منظور، در نتيجه... .

3ـ 4ـ 3 ـ 1ـ علت

در این نوع ارتباط، جمله­ای، علت وقوع رویداد و حالات جملات قبل از خود را بیان می­کند، و انسجام و یکپارچکی خاصی به متن می­بخشد. این نوع رابطه که از همان آیات آغازی تا پایان سوره مکرراً تکرار شده است، به سراسر سوره انسجامی درونی و کلی بخشیده است.

همان‌طور که می­بینیم سوره، با دو آیه­ی کوتاه در رد سخنان کفار در مورد نبیّ اکرم آغاز شده است: سوگند به قلم و قسم به چيزي كه مي‌نويسند، در سايه نعمت و لطف پروردگارت، تو ديوانه نيستي.‏ «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ، مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ»²⁵ سپس درپنج آیه­ی بعد از آن، چهار دلیل وعلت قاطع بر رد این اتهام ناجوانمردانه اقامه می‏شود: 1ـ نعمت نبوتی که خدا به پیامبر عطا کرده است،2ـ اخلاق پسندیده و مثال زدنی ایشان برای نشان دادن این مسئله که این خصلت‏ها با ویژگی‏های یک فرد مجنون ناسازگارند3ـ اشاره  که به زودی آیندگان قضاوت خواهند کرد، رفتار چه کسانی شبیه به دیوانگان است؛مشرکان شکست خورده یا پیامبری که با اعتماد به نصرت الهی راه حق و عدالت را در پیش گرفته است. 4ـ اعلام عدم صلاحیت کفار برای تشخیص جنون و گمراهی، چرا که اصولاً کسی می‏تواند گمراهی و جنون را از هدایت شده تشخیص دهد که خود راه هدایت را شناخته و با همه ابعاد آن آشنا باشد. کسی که خود درگرداب گمراهی غوطه‏ور است،چگونه می‏تواند حق را از باطل تشخیص بدهد و دیگران را متهم به گمراهی و جنون کند. «وَإِنَّ لَکَ لأجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ فَسَتُبْصِرُ وَیُبْصِرُونَ بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»²⁶ و این‌گونه شگرد دلیل آوری در جملات بعدی به سوره انسجام می­بخشد و این روند در آیات بعدی نیز ادامه می­یابد.

«فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»²⁷ آیه­ی نهم دلیلی برای آیه­ی هشتم است، به این صورت که خداوند متعال دلیل اطاعت نکردن از دروغگویان را، تمایل آنها به نرمى و سازش پیامبر و در نتیجه نرمی و سهل­انگاری خودشان عنوان می­کند.

و در این بخش از آیات، ـ «وَلا تُطِعْ کُلَّ حَلافٍ مَهِینٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِکَ زَنِیمٍ أَنْ کَانَ ذَا مَالٍ وَبَنِینَ ـ آیه­ی 14 دلیلی برای وجود آیات 10 تا 13 است. یعنی ثروتمند بودن و صاحب اولاد بودن دلیل صفات نکوهیده­ی کفار مکه است و الله‌اعلم.

و در آیات 44 و45 جمله­ها­ی «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ» و «إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ» علت جملات پیش ازخود هستند، خداوند متعال می­فرماید: ای پیامبر، کسانی‌که قرآن را دروغ می­شمرند به من واگذار کن چراکه ما آنان را اندك اندك به گونه‌اي كه در نيابند و از راهي كه متوجّه نشوند به سوي عذاب خواهيم كشاند. و به آنها مهلت می­دهم چرا که تدبیر من سخت استوار است.

«مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ  وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ»²⁸ 

و این‌چنین تا پایان سوره مدام با دلیل آوری­های پی در پی متن سوره منسجم می­شود.

3ـ 4ـ 3 ـ2ـ نتیجه

در این نوع ارتباط، آیه یا آیه­هایی نتیجه­ی آیات یا آیه­ی پیش از خود هستند. همچنان‌که در آیه­ی زیر می­بینیم جمله­ی«سَنَسِمُهُ عَلَى‌الْخُرْطُومِ» نتیجه است برای ماقبلش. یعنی: هنگامی که آیات ما بر اوخوانده شود گوید افسانه‌های پیشینیان است، در نتیجه به زودی بر بینی او داغ ننگ نهیم و رسوایش کنیم.

«إِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ» ²⁹

3ـ 4ـ 3 ـ 3ـ هدف

در این نوع ارتباطِ انسجام بخش، یک یا چندین جمله، به‌عنوان انگیزه و هدف انجام‌ کار در جمله پیشین مطرح می‌شوند. همچنانکه می­بینیم قرآن‌‌کریم انگیزه­ها و اهدافی را که کفارمکه را به اعمال و داوری اشتباه سوق داده  برمی­شمرد و به‌ واسطه­ی واژه­ی «أو» حالات مختلف ممکن را در آیات 37 و38 و 39 و40 و41 و 46 و 47 بیان می­کند:

«شما را چه مي‌شود؟! چگونه داوري مي‌كنيد؟» !‏ ‏آيا انگیزه و هدف این‌گونه داوری کردن شما این است که شما كتابي «از جانب خدا» داريد كه از روي آن «قوانين خدا را» مي‌خوانيد «و برابر آن حكم صادر مي‌كنيد؟». ‏و شما آنچه را كه بر مي‌گزينيد «و برابر آن داوري مي‌كنيد» در آن است‌؟ ‏‏يا با ما پيمان‌هایي بسته‌ايد كه تا روز قيامت به هر چه حكم كنيد حق شما باشد؟‏‏ از آنان بپرس، كدام يك از ايشان، ضامن چنين پيمان­هایي است.‏ ‏يا اين كه شريك‌هایي دارند «كه همچون ايشان مي‌انديشند، و سردستگان و خطّ دهندگان ايشان بوده و از آنان حمايت و جانبداري مي‌كنند؟». اگر راست مي‌گويند، شركاء «و رؤساء» خود را بياورند «تا شهادت بر ضمانت خود را بدهند و بگويند كه از مشركان در محضر يزدان دفاع و حمايت خواهند كرد». ‏یا اینکه تو از ايشان «در برابر تبليغ رسالت، بدون اين كه ما بدانيم» مزدي خواسته‌اي و پرداخت آن براي آنان سنگين است «و از اداي آن در رنج هستند؟!». ‏يا اين كه اسرار غيب پيش ايشان است و آنان «آنچه را كه مي‌گويند از روي آن» مي‌نويسند؟!‏ 

«مَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ أَمْ لَکُمْ کِتَابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَمَا تَخَیَّرُونَ أَمْ لَکُمْ أَیْمَانٌ عَلَیْنَا بَالِغَةٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِنَّ لَکُمْ لَمَا تَحْکُمُونَ سَلْهُمْ أَیُّهُمْ بِذَلِکَ زَعِیمٌ أَمْ لَهُمْ شُرَکَاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکَائِهِمْ إِنْ کَانُوا صَادِقِینَ أَمْ تَسْأَلُهُمْ أَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ  أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ »³⁰

3ـ 4ـ 3 ـ 4ـ شرط

در این نوع ارتباط، وقوع یا عدم وقوع فعل در یک جمله به وقوع یا عدم وقوع فعل در جمله دیگر بستگی دارد. در سوره مبارکه­ی قلم فقط دو بار این شگرد انسجام بخش ظاهر شده است که در زیر به آن می­پردازیم:

 در آیه­ی22 می­بینیم که باغدارن ثروتمند به ندا می­دهند که: «اگر‏ مي‌خواهيد ميوه‌هاي خود را بچينيد، صبح زود حركت كنيد و خويشتن را به كشتزار خود برسانيد»:

أَنِ اغْدُوا عَلَى حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَارِمِینَ³¹ 

یا آیه­ی 41 سوره که می­فرماید: «چرا کفار اینگونه حکم و داوری می­کنند؟» آیا به این دلیل است که شريكهائي دارند «كه همچون ايشان مي‌انديشند، و سردستگان و خطّ دهندگان ايشان بوده و از آنان حمايت و جانبداري مي‌كنند؟» . اگر راست مي‌گويند ، شركاء «و رؤساء» خود را بياورند:

أَمْ لَهُمْ شُرَکَاءُ فَلْیَأْتُوا بِشُرَکَائِهِمْ إِنْ کَانُوا صَادِقِینَ³² 

3ـ 5ـ ارتباط زمانی³³

براى بيان توالى زمانى بين رويدادهاى دو يا چند جمله و برقرارى رابطه معنايى استفاده مى‏شود. نمادهاى متنى اين رابطه معنايى عبارتند از: نخست، سپس، بعد، قبل از آن، در اين لحظه، سرانجام... . این نوع ارتباط هرچند که در سراسر سوره و اکثرا به وسیله­ی حرف «فـَ» به معنی«سپس» قابل مشاهده است اما بارزترین و برجسته­ترین نمود آن را می­توانیم در شرح داستان باغداران ثروتمند ببینیم که به صورت توالی زمانی و مرحله مرحله داستان را پیش می­برد و به سرانجام و نتیجه می­رساند، از جمله نمادهای متنی که برای روشن شدن توالی زمانی این داستان مطرح می­شوند عبارتند از ادات و ظروف زمان: إِذْ، مُصْبِحِینَ، فَـ ، الْیَوْمَ.

«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ کَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِینَ وَلا یَسْتَثْنُونَ فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَهُمْ نَائِمُونَ  فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ أَنِ اغْدُوا عَلَى حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَارِمِینَ فَانْطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ  أَنْ لا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ وَغَدَوْا عَلَى حَرْدٍ قَادِرِینَ فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْلا تُسَبِّحُونَ قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ»³⁴.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه‌گیری 

مطالب سوره­ی مبارکه­ی قلم از پنج بخش: 1ـ دلایل نفی جنون از پیامبر2ـ خصوصیات اخلاقی و شخصیتی تهمت‏زنندگان 3ـ عاقبت شوم تهمت‏زنندگان4ـ وظیفه پیامبر در برابر مشرکان و تهمت‏های آنان 5ـ تصویر اوج درماندگی مشرکان در تهمت جنون، تشکیل یافته است، که با بررسی عوامل و عناصر ایجاد انسجام درکل متن سوره، اتصال و ارتباط و در نتیجه انسجام کلی این پنج بخش به اثبات می­رسند. در واقع با بررسی­ و تطبیق تقسیم‌بندی­های نظریه­ی هالیدی و حسن بر این سوره مبارکه، مقاله­ی حاضر به این نتیجه رسیده است که هر سه نوع اصلی انسجام یعنی: ساختاری، لغوی، و پیوندی ـ معنایی در این سوره برقرار و کلیه­ی شگردهای عناصر آنها جز به جز بر این سوره منطبق است. برای مثال می­توان به انسجام پیوندی ـ معنایی سوره اشاره کرد. در واقع برقراری این نوع انسجام در سوره­ی مبارکه­ی قلم بیشتر به واسطه­ی عناصر و عواملی همچون موارد زیر است:

1ـ ارتباط اضافی تمثیلی که مصداق آن را در داستان باغداران ثروتمند و همچنین داستان حضرت‌یونس(ع)می‌بینیم، 2ـ ارتباط سببی که بیشترین مصادیق آن را در علت­آوری­های پی در پی و همچنین بیان نتیجه و ابراز انگیزه و هدف امور می­بینیم. 3ـ ارتباط زمانی، که در سرتاسر سوره و بیشتر به وسیله حرف ربط «ف» ـ به معنی سپس ـ و حرف «إذا» ـ به معنی هنگامی که­ــ برقرار شده است، و برجسته­ترین نمود آن را در بیان داستان باغداران ثروتمند مغرور و مقایسه­ی آزمایش و عذاب آنها با آزمایش و عذاب کفار مکه، است.

منابع و مأخذ 

1.       قرآن کریم.

2.       آقایی، سیدعلی. (1386). «انسجام ساختاری در قرآن پژوهشی درباره رهیافت اصلاحی در تفسیر قرآن»، کتاب خردنامه.

3.       جلالی، جلال الدین.(1388). «ضرورت شناخت و کاربرد انسجام و پیوستگی در ترجمه انگلیسی قرآن. ترجمان. شماره 25.  

4.       جمشیدی، محمدحسین.(1390).«عمليات رواني در صدر اسلام، عمليات رواني مشركان عليه پيامبر(ص) و قرآن»، پایگاه اطلاع رسانی سراج اندیشه.

5.       حمودة، طاهر سلیمان. (1999). ظاهرة الحذف في الدرس اللغوي، الإسکندرية: الدار الجامعیة للطباعة و النشر و التوزیع.

6.       دهقانی، ناهید. (1388). «بررسی عناصر ایجاد انسجام متن در کشف المحجوب هجویری»، دو فصلنامه آیینه میراث، شماره 45.

7.       کریمی­نیا، مرتضی. (1376). «از مقتضیات زبان فارسی در ترجمه قرآن کریم»، فصلنامه‌ي حوزه و دانشگاه، سال سوم، شماره 10.

8.       طباطبایی، سید محمد حسین. (1383). المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه­ی مدرسین حوزه­ی علمیه قم.

9.       العوا، سلوی. (1387). «تناسب مضمونی و انسجام ساختاری در قرآن»، ناقد سید علی آقایی، کتاب ماه دین، شماره 132.

10.       غلامحسین­زاده، غلامحسین و حامد نوروزی. (1387). « نقش ارجاع شخصی و اشاره­ای در انسجام شعر عروضی فارسی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، سال 5، شماره 19.

11.       لطفی­­پور ساعدی، کاظم.(1371). « در آمدی بر سخن­کاوی»، تهران: مجله زبانشناسی، سال نهم، ش1.

12.       ــــــــــــــــــــــ . (1374). درآمدی به اصول و روش ترجمه، تهران: مرکز نشر دانشگاهی

13.       محمودی، شعیب.(2010). بنیة النص في سورة الکهف: مقاربة نصیة للإتساق و السیاق،  تحت إشراف الأستاذ الدکتور یحی بعیطیش، الجزایر: جامعة منتوری.

14.       معین الدینی، فاطمه.(1382).« شگردهای ایجاد انسجام متن در کلیله و دمنه»، مجله فرهنگ، شماره 46 و 47.

15.       محمد ابراهیمی، زینب.( 1375- 76). روابط انسجامی در زبان فارسی(ارجاع)، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.

16.       Halliday, M.A.K. and Ruqaiya Hassan .(1976). Cohesion in English, London: Longman.

17.       Widdowson, H.G .(1978). Teaching Languge as Communication. Oxford: O.Up.

18.       Larson, M.L .(1984). Meaning-based Translation. New York, University Press of America.

1

 

---

[1] .cohesion

[2] 1.Cohesion in English

[3] 2. texture

[4]  . cohesion

[5]  . coherence

[6] .  Grammatical / structural cohesion

[7]  . Reference

[8]  . Substitution

[9]  . آیه 27 سوره قلم

[10]  .Ellipsis

[11]  .lexical cohesion

[12] .direct repetition jh

[13]  .synonym / near-synonym

[14] . Semantic / logical relations

[15] . additive relations

[16] . سوره‌ی قلم ، آیات 2 تا 6

[17] . سوره‌ی قلم، آیات 17 تا 33

[18] . همان، آیات 48 تا 50

[19]  همان،33

[20] . سوره‌ی قلم، آیه 35.

[21]  .adversative relations

[22] . سوره‌ی قلم، آیات 26 ـ 27.

[23] . همان، آیه 52.

[24]  . causative relations

[25] . سوره‌ی قلم، آیات 1 ـ 2.

[26] . سوره‌ی قلم، آیات 3 ـ 7.

[27] . همان، آِیات 8 ـ 9.

[28] . همان، آیات 44 ـ 45.

[29] . سوره‌ی قلم، آیات 15 ـ 16.

[30] . همان، 36ـ 47.

[31] . سوره‌ی قلم، آیه 22.

[32] . همان، آیه 41.

[33]  . temporal relations

[34] . سوره‌ی قلم، آیات 17ـ 30.

---