بررسی آثار اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سازه‌های آبی  (مطالعه موردی سد مخزنی کلارود)

فرهادزاده, مجتبی; داوودیان, حیدر; اکبری, ملیحه; تمجید, فاطمه; ملکی, پریسا

doi:https://doi.org/10.30486/TSWS.2024.1188272

رقم المقالة : 140308051188272 زيارة : 17 الصفحة: 141 - 153

https://doi.org/10.30486/TSWS.2024.1188272

نوع المخطوط: ابحاث

بررسی آثار اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سازه‌های آبی (مطالعه موردی سد مخزنی کلارود)

الموضوعات :

مجتبی فرهادزاده ¹ , حیدر داوودیان ² , ملیحه اکبری ³ , فاطمه تمجید ⁴ , پریسا ملکی ⁵

1 - شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران
2 - شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران
3 - شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران
4 - شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران
5 - شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران

تاريخ الإرسال : 23 السبت , ربيع الثاني, 1446 تاريخ التأكيد : 14 الأحد , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 23 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: آثار اجتماعی, آثار اقتصادی, اثر محیط زیستی, سد کلارود, نیاز آب شرب,

ملخص المقالة :

طرح‌های احداث سد دارای اثرات مختلفی بر محیط بیولوژیکی و اجتماعی می‌باشند. احداث سد بر روی رودخانه کلارود در استان مازندران از جمله طرح‌های توسعه‌ای مهم است. هدف از این پژوهش بررسی اثرات اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی احداث این سد بر روی مناطق اطراف آن می‌باشد. شیوه انجام این پژوهش بر پایه بررسی منابع موجود و استفاده از نتایج تحلیل اجتماعی- اقتصادی مطالعات مرحله اول سد کلارود است. در این مطالعات با استفاده از اطلاعات جمعیتی، میزان رشد جمعیت و نیاز شرب آن‌ها در سال هدف پیش بینی گردید. سپس پیامدهای اجتماعی و اقتصادی سد مورد بررسی قرار گرفت. احداث سد کلارود دارای آثار مثبت فراوانی است. مهم‌ترین آن‌ها ذخیره و تنظیم آب رودخانه کلارود، با هدف تأمین بخشی از نیاز آب شرب شهرهاي بابل، بابلسر و فریدونکنار است که در حال حاضر با کمبود آب مواجه هستند. براساس آمارنامه جمعیتی آخرین سرشماری (1395)، جمعیت شهرهای فوق 419493 نفر می‌باشد. میزان آب مورد نیاز شرب این شهرها در سال1430 (سال هدف) حدود 40 میلیون مترمکعب تخمین زده شد. تأمین بخشی از نیاز آبی این شهرها به میزان 17 میلیون متر مکعب از سد کلارود در نظر گرفته شده است. علاوه بر این، احداث سد کلارود پیامدهاي مثبت اجتماعی مانند ایجاد اشتغال و درآمد، بالا رفتن ارزش زمین، افزایش مشارکت‌های مردمی، بهبود سلامت و رفاه اجتماعی، جلوگیري از مهاجرت و همچنین توسعه صنعت گردشگري در این منطقه را به همراه خواهد داشت. احداث سد کلارود دارای آثار منفی نیز می‌باشد. مهمترين اثرات منفي شامل فرسایش و رسوب‌گذاری، انباشت زایدات، تخریب جنگل، مهاجرت برخی از جانوران، آلودگی هوای منطقه و ایجاد آلودگی‌های صوتی مي‌باشد.

المصادر:

Ab-Niro Consulting Engineers (2023) Report on studies of the first stage of economic and social analysis of the Klaroud Dam project. Mazandaran Regional Water Company, Sari, Iran. (In persian)
Akbarzadeh, P., & Kaboli, SH. (2017). Assessing the socio-economic effects of reservoir dam construction, case study; Siahzakh in Divandareh, Iran, Geography and Sustainability of Environmental, 7(2), 53-65.
Golbaz, M., Heydari, B., Hosseinzad Firouzi, J., Hayati, B A., & Riahi Darcheh, F. (2016). Evaluation of the eco-nomic, social and environmental effects of the Tangab dam and irrigation network in Firozabad, Fars. Journal of Economic Research and Agricultural Development of Iran, 2-48 (2), 179-195.
Hadian, F., Jafari, R., Bashri, H., & Ramezani, N. (2013). Investigating the effects of the Hana Dam on changes in the cultivated area and land use. Journal of Applied Ecology, 2(4),101-104.
Khatunabadi, S.A., Parvizi, E., & Ataei, M. (2018) Investigating the economic, social and environmental impacts of the construction of Shah Qasem Dam in Yasuj from the perspective of the beneficiary villagers. Journal of Wa-ter and Soil Sciences (Agricultural Sciences and Technologies and Natural Resources), 22(4), 109-127.
Khazarab Consulting Engineers (2014) Reports on the comprehensive water plan of Mazandaran province. Iran Water and Wastewater Engineering Company, Tehran, Iran.
Power, A. G. (2010). Ecosystem services and agriculture: tradeoffs and synergies, Philosophical Transactions of the Royal Society, B 365, 2959-2971.
Taheri Saffar, M., Shanoushi, N., & Abolhassani, L. (2016). environmental, social and economic impacts of dam construction in Khorasan Razavi province (case study of Bar Dam in Neyshabur), Journal of Geography and En-vironmental Hazards, 4 (3), 127-146.
Wajid, A., Usman, A., Kashif Khan, M., & Chaudhry AA. (2013). Socio economic impact of small dams on local vicinity: A case study of Aza Khel Dam Peshawar, Global Journal of Management Management and Business Research Economics and Commerce, 13(5), 31-39.

نص كامل:

Technical Strategies in Water Systems

https://sanad.iau.ir/journal/tsws

ISSN (Online): 2981-1449

Summer 2024: Vol 2, Issue 2, 141-153

https://doi.org/10.30486/TSWS.2024.1188272

$C:\Users\s_mohseni\Desktop\vol 1-3\Backup_of_iraji logo rahbord.jpg$

Research Article

Investigating the social, economic, and environmental effects of water structures: A case study of Kelaroud reservoir dam

Mojtaba Farhadzadeh, Heydar Davoodiyan, Maliheh Akbari, Fatemeh Tamjid, Parisa Maleki *

Mazandaran Regional Water Company, Mazandaran, Iran.

Corresponding Author email: Maleki.workmail.1402@gmail.com

Received: 26 Oct 2024

Accepted: 15 Dec 2024

Published: 24 Dec 2024

Abstract

Dam construction projects have various impacts on the biological and social environment. The construction of a dam on the Kelaroud River in Mazandaran Province is one of the important development projects. This study aims to examine the social, environmental, and economic impacts of the construction of this dam on the surrounding areas. The study primarily relies on a review of existing resources and the socio-economic analysis conducted during the initial phase of the Kelaroud Dam studies. The study predicted population growth and drinking water demand for the target year using demographic data. The social and economic consequences of the construction of the dam were also examined. Among its many positive effects, the most important of them is the storage and regulation of water from the Kelaroud River to meet part of the drinking water needs of the cities of Babol, Babolsar, and Fereidounkenar, which are currently facing a shortage of drinking water. According to the latest population data (2016), these cities collectively have 419,493 residents. By the target year of 1430 (2051 in the Gregorian calendar), the estimated water demand for drinking, industry, and tourism in these cities is approximately 40 million cubic meters of which 17 million cubic meters is planned to be supplied by the Kelaroud Dam. In addition to addressing water shortages, the dam offers positive social outcomes, such as job creation, increased income, higher land value, enhanced public participation, improved health and social welfare, reduced migration, and development of the regional tourism industry. However, the project also presents several negative impacts, including erosion and sedimentation, waste accumulation, deforestation, wildlife displacement, air pollution, and noise pollution in the area.

Keywords: Social effects, Economic effects, Environmental effect, Kelaroud Dam, Drinking water need

مقاله پژوهشی

بررسی آثار اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سازه‌های آبی

(مطالعه موردی سد مخزنی کلارود)

مجتبی فرهادزاده، حیدر داوودیان، ملیحه اکبری، فاطمه تمجید، پریسا ملکی*

شرکت آب منطقه‌ای مازندران، مازندران، ایران

ایمیل نویسنده مسئول: Maleki.workmail.1402@gmail.com

چاپ: 04/10/1403

پذیرش: 25/09/1403

دریافت:05/08/1403

چكيده

واژه‌های کلیدی: آثار اجتماعی، آثار اقتصادی، اثر محیط زیستی، سد کلارود، نیاز آب شرب

1- مقدمه

سال‌ها است که احداث سدها بر روی رودخانه‌ها به عنوان یکی از راهکارهاي اساسی حفظ منابع آب به شـمار مـی‌روند. سـاخت سدها برای استفاده از پتانسیل آبی کشور و تأمین نیازهای آب شرب، کشاورزي، صنعت، تولید برق آبی و همچنـین کنتـرل سیلاب مطرح می‌شود. هـر چند احداث سدها داراي اثرات مثبت اقتصادي- اجتماعی هستند، اما داراي هزینه‌هاي زیاد و مضـرات محیط زیستی نیـز هسـتند (Wajid et al., 2013). لذا ضروري است اثراتی که سد در حوضـه‌هــاي مختلــف، بـه خصــوص در روســتاها و منــاطق بهره بردار از آب سد دارد، مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد (Power, 2010). (Hadian et al., 2013) تأثیر احداث سد حنا در اسـتان اصفهان بر تغییرات کاربري و پوشش اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره لندست را بررسی کردند. نتـایج نشان داد که سدسازي در کوتاه مدت باعث افزایش سطح اراضی کشت آبی شده است ولی بعـد از 15 سال، یک کاهش شدید در سطح ایـن اراضـی مشـاهده شـد کـه می‌تواند به علت افزایش جمعیت و مصرف آب در بخش خانگی، تجاري و صنعتی باشد. (Khatunabadi et al., 2018) بررسی اثرات اقتصادي، اجتماعی و محیط زیستی احداث سد شاه قاسم یاسوج از دیدگاه روستاییان بهره‌بردار پرداختند. نتایج حاصل از تحلیل دیدگاه روستاییان نشان داد که بیشترین تأثیرات سد در بخش اقتصادي شامل بهبـود درآمـد روستاییان، افزایش سطح زیرکشت منطقه، بهبود وضعیت اشتغال، تنوع در محصولات کشاورزي، افزایش تولیدات در منطقه، بهبود وضعیت توریستی منطقه است و تأثیرات بخش محیط زیستی مانند تغییر گونه‌هاي گیاهی نادیده گرفته شد. (Taheri Saffar et al., 2016) به ارزیابی آثار اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی احداث سد بار در نیشابور پرداخته و نتیجه گرفته‌اند که با توجه به افزایش جمعیت روستایی و شهری و محدودیت منابع و زمینه‌های اشتغال در منطقه، احداث سد با مدیریت صحیح و تمهیدات محیط زیستی می‌تواند باعث بهبود وضعیت اشتغال و رفاه روستائیان شده و تأثیرات مثبت زیادی را به همراه داشته باشد. (Akbarzadeh and Kaboli, 2017) در پژوهش خود مهم‌ترین آثار مثبت سدسازی را بهبود کشاورزي منطقه، تأمين آب شرب، افزايش سطح زيرکشت آبی، کنترل سيلاب، افزايش ارزش زمين و بهبود سطح درآمد خانوارها و از مهم‌ترین آثار منفی نيز کوچ اجباري و از بين رفتن مشاغل ساکنين بالادست سد، خسارات زيست محيطی، قطع درختان و تملک اراضی در بالادست سد گزارش کرده‌اند. (Golbaz et al., 2017) آثار منفی ناشی از عملیات ساختمانی سد، خاکریزی و خاکبرداری، حفر تونل و ايجاد جاده جديد، خسارات زيست محیطی و قطع درختان، تملک اراضی و جابه‌جايی و اسکان مجدد مردم را از جمله مشکلات برشمرده‌اند. اما بر اساس نتايج حاصل از تحلیل چند معیاره، آثار مثبت طرح نسبت به آثار منفی آن چشمگیرتر بوده است.

هدف کلی این پژوهش بررسی اثرات اجتمـاعی، اقتصادی و محیط زیستی ناشی از احـداث سـد کلارود بـر محیط اطراف و پایین دست این سـد است. ارزیابی اثرات سدها در بخش‌هاي مختلف می‌توانـد راهنمـایی بـراي تصمیم‌گیری سازمان‌هاي اجرایی جهت ادامه مطالعات و اجرای پروژه‌هاي سدسازي باشد.

2- مواد و روش‌ها

2-1- محدوده مورد مطالعه

محل سد مخزنی کلارود در شمال کشور در استان مازندران، در فاصله حدود 25 کیلومتری جنوب غربی شهر بابل بر روي رودخانه کلارود، یکی از سرشاخه‌هاي مهم رودخانه بابلرود جانمایی شده است (شکل 1). با توجه به نیاز شدید منطقه به آب شرب، صنعت و کشاورزي از یک‌ سو و محدودیت منابع آب در دسترس از سویی دیگر، شرکت آب منطقه‌ای مازندران مطالعات کنترل آب‌هاي سطحی رودخانه کلارود را با استفاده از احداث سد مخزنی مد نظر قرار داد. سد کلارود با ارتفاع 62 متر از بستر رودخانه دارای حجم مخزن 5/9 میلیون مترمکعب در تراز نرمال می‌باشد(Ab-Niro Consulting Engineers 2023). مشخصات اصلی این سد در جدول 1 ارائه شده است. به لحاظ موقعیت سیاسی، محیط اجتماعی منطقه مورد مطالعه، شهرستان‌هاي بابل، بابلسر و فریدونکنار را در بر می‌گیرد. محدوده مذکور از غرب به شهرستان‌هاي آمل، محمودآباد و از شرق به شهرستان‌هاي جویبار، سیمرغ، قائم شهر، سواد کوه شمالی، از شمال به دریاي مازندران و از جنوب به استان تهران محدود می‌شود.

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه

Fig 1. Location of the study area

جدول 1- مشخصات سد مخزنی کلارود

نوع سد	سد با مغزه بتن غوطه‌اي و روکش بتنی (RFC)
نوع سر ریز	آزاد روی بدنه
تراز نرمال آب مخزن	257 متر از سطح دریا
طول تاج سد در بدنه اصلی	420 متر
ارتفاع حداکثر از بستر رودخانه	62 متر
سطح مخزن در تراز نرمال	52 هکتار
حجم مخزن در تراز نرمال	5/9 میلیون متر مکعب

Table 1. Specifications of the Kelaroud Reservoir Dam

2-2- روش مطالعه

شیوه مطالعات اجتماعی و اقتصادی در این مقاله عمدتاً بر پایه بررسی منابع موجود و استفاده از نتایج تحلیل اجتماعی- اقتصادی مطالعات مرحله اول سد کلارود است که توسط (Ab-Niro Consulting Engineers 2023) انجام شده است. در این مطالعات با استفاده از اطلاعات جمعیتی حاصل از آخرین سرشماری (1395)، میزان رشد جمعیت و نیاز آب شرب آنها در سال‌ هدف (1430) پیش‌بینی گردید. سپس پیامدهای اجتماعی و اقتصادی احداث سد مورد بررسی قرار گرفت.

1-2-2- خصوصیات جمعیتی مناطق تحت تأثیر پروژه

محدوده اجتماعی تحت تأثیر غیرمستقیم احداث سد مخزنی کلارود به تفکیک نقاط شهري و روستایی مورد بررسی قرار گرفته است. مطابق آمارنامه سال 1395، مناطق شهري سه شهرستان واقع در محدوده مورد مطالعه داراي 419493 نفر جمعیت با 136960 خانوار می‌باشد. بنابراین بعد خانوار در سال آماري مذکور در مناطق شهري محدوده مورد مطالعه 06/3 است. از کل جمعیت شهري ساکن در این محدوده، 209422 نفر مرد و 210071 نفر زن هستند یعنی به ازاي هر 100 نفر زن، 7/99 نفر مرد در این شهرها زندگی می‌کنند. بیشترین گروه سنی در میان مردان و زنان، گروه سنی30-34 و کمترین گروه سنی مربوط به گروه سنی 60-64 سال است. از کل جمعیت 6 ساله و بالاتر 7/91 درصد باسواد هستند.

کل جمعیت روستایی واقع در محدوده مورد مطالعه طبق آمارنامه سال 1395 حدود 307567 نفر با 101905 خانوار می‌‌‌باشد که از این جمعیت 156282 نفر مرد و 151285 نفر زن هستند. لذا نسبت جنسی در این محدوده 103 می‌باشد. بیشترین گروه سنی در میان مردان و زنان روستایی محدوده طرح 30-34 ساله می‌باشد. از جمعیت 6 ساله و بالاتر مناطق روستایی محدوده مورد مطالعه 81 درصد باسواد هستند که 7/53 درصد آن را مردان و 3/46 درصد را زنان تشکیل می‌دهند.

2-2-2- بررسی وضعیت اشتغال

براساس آمارنامه سال 1395، جمعیت 10 ساله و بیشتر محدوده مورد مطالعه در حدود 4/86 درصد جمعیت کل محدوده طرح هستند که 2/50 درصد آنها را مردان و بقیه را زنان تشکیل می‌دهند. درمیان این جمعیت 5/34 درصد شاغل هستند. جمعیت شاغلین در مناطق شهري 8/33 درصد و در نقاط روستایی 5/35 درصد هستند. از میان شاغلین محدوده طرح 2/13 درصد را زنان و 8/86 درصد را مردان تشکیل می‌دهند.

نتایج آمارها نشان می‌دهد که ساختار اقتصادي در محدوده طرح مانند ساختار اقتصادي استان، خدماتی است و این بخش بیشترین سهم اشتغال را در منطقه دارا می‌باشد. سهم اشتغال در بخش‌هاي عمده فعالیت اقتصادي، کشاورزي، صنعت و خدمات در مناطق شهري به ترتیب 5/7، 3/28 و 2/64 درصد و در مناطق روستایی به ترتیب 8/34، 3/28 و 9/36 درصد است. آمار میدانی حاکی از آن است که در 5 سال گذشته سهم اشتغال در بخش‌هاي کشاورزي و صنعت کاهش و در بخش خدمات افزایش یافته است.

3-2-2- مهاجرت

از آبان ماه سال 1390 تا آبان 1395، 34223 نفر به شهرستان‌های محدوده مورد مطالعه وارد و یا در داخل این شهرستان‌ها جابجا شده‌اند. محل اقامت قبلی 9/43 درصد مهاجران سایر استان‌ها، 5/27 درصد شهرستان‌های دیگر استان محل سرشماری و 9/27 درصد شهر یا آبادی دیگری در همین شهرستان بوده است. محل اقامت قبلی بقیه افراد خارج از کشور یا اظهار نشده بوده است. مقایسه محل اقامت قبلی مهاجران با محلی که در آن سرشماري شده‌اند، نشان می‌دهد که 15 درصد از روستا به شهر، 58 درصد از شهر به شهر، 7 درصد از روستا به روستا و 19 درصد از شهر به روستا طی پنج سال قبل از سرشماري آبان ماه 1395 مهاجرت کرده‌اند. بیشترین میزان مهاجرت در محدوده طرح از شهر به شهر بوده است (شکل 2).

شکل 2- تعداد مهاجران وارد شده به محدوده‌های مورد مطالعه طی 5 سال

Fig 2. The number of immigrants entering the studied areas in 5 years

4-2-2- مشخصات فرهنگی و قومی منطقه

زبان مازندرانی با نام زبان طبري داراي سابقه ادبی طولانی است. مردم منطقه بابل، فریدونکنار و بابلسر نیز با لهجه مازندرانی مختص به خود گفتگو می‌کنند. این محدوده از دو منطقه نسبتاً متفاوت تشکیل شده است. یکی منطقه جلگه‌‌اي است که درحد فاصل خط ساحلی دریاي خزر و کوهپایه‌هاي شمالی البرز گسترده شده است و دیگري ناحیه کوهستانی است که در بخش جنوبی محدوده واقع شده است. هریک از مناطق مذکور، شیوه‌هاي زندگی، شرایط اقلیمی و طبیعی، بافت اجتماعی و فرهنگی مخصوص خود را دارند. مراکز شهري بزرگ عمدتاً در مناطق جلگه‌اي واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی نیز با وجود فاصله از شهر، ارتباط نزدیکی با این مراکز دارند. به دلیل برخی مسائل اقتصادي، اجتماعی، سیاسی و اقلیمی بسیاري از هموطنان در گذشته دور یا نزدیک از استان‌هاي مختلف به مازندران و شهرهای مورد مطالعه مهاجرت نموده‌اند. این مهاجران که در مناطق مختلف ساکن هستند، زبان یا لهجه خود را حفظ نموده و در ارتباطات داخلی از آن استفاده می‌کنند. پایه اقتصاد مازندران و این منطقه بر مبناي صنعت گردشگري و کشاورزي می‌باشد و از محصولات عمده آن برنج، مرکبات، کیوي و دانه‌هاي روغنی (کلزا) است. پرورش گل و گیاه زینتی، دامداري و صنایع وابسته به کشاورزي نیز در آن رواج دارد. از صنایع دستی قدیمی نیز می‌توان به گلیم‌بافی، جاجیم ‌بافی، نمدمالی، حصیربافی، منبت‌کاري، سفالگری و ... اشاره نمود.

3- نتایج و بحث

1-3- تحولات جمعیت شهرهای تحت پوشش طرح

با توجه به نتایج سرشماري مرکز آمار ایران جمعیت شهرهاي تحت پوشش تأمین آب شرب از سد کلارود (شهرهای بابل، بابلسر و فریدونکنار) طی سال‌هاي 1335-1395مورد بررسی قرار گرفت که نتایج آن در جدول (2) ارائه شده است.

در جدول (3) نرخ رشد جمعیت شهرهاي مذکور در طی سال‌هاي 1335 الی 1395 مورد بررسی قرار گرفته است. همانطوری که نتایج جدول فوق نشان می‌دهد، در سال 1365 تا 1395 نرخ رشد به طور محسوسی کاهش می‌یابد. بنابراین به منظور برآورد جمعیت تا سال افق پروژه از نرخ رشدهاي سال 1365 به بعد در محاسبات استفاده گردید تا نتایج به واقعیت نزدیکتر باشند.

جدول 2- جمعیت شهرهای منطقه تأمین آب شرب از سد کلارود در سال‌های 1335 تا 1395

استان	شهرستان	بخش	شهر	1335	1345	1355	1365	1375	1385	1395
مازندران	بابل	مرکزی	بابل	36194	49973	68059	115320	158246	198636	250217
	بابلسر	مرکزی	بابلسر	7237	11781	18810	28589	38644	47872	59966
	فریدونکنار	مرکزی	فریدونکنار	5039	8882	13944	20997	27976	34452	38154
مجموع:				48470	70636	100813	164906	224866	280960	348337

Table 2. Population of cities in the drinking water supply area from Klaroud Dam in the years 1335 to 1395

جدول 3- نرخ رشد جمعیت شهرهای منطقه طرح در سال‌های 1335 تا 1395

95-85	85-75	75-65	65-55	55-45	45-35	شهر	بخش	شهرستان	استان
34/2	3/2	21/3	41/5	14/3	28/3	بابل	مرکزی	بابل	مازندران
28/2	16/2	06/3	28/4	79/4	99/4	بابلسر	مرکزی	بابلسر
03/1	1/2	91/2	18/4	61/4	83/5	فریدونکنار	مرکزی	فریدونکنار

Table 3. The population growth rate of the cities of the plan area in the years 1335 to 1395

2-3- پیش بینی جمعیت شهري و روستایی و نیازهاي آبی آنها

براساس محاسبات انجام شده جمعیت مناطق تحت پوشش زون 4(در طرح جامع آب شرب و صنعت استان مازندران زون 4 شامل شهرهای بابل، بابلسر و فریدونکنار است) براي سال‌هاي 1425 و 1440 شمسی به ترتیب 1058586 و 1281049 نفر و کل نیاز آبی شرب، صنعت و گردشگري این محدوده (اعم از شهری و روستایی) تا این سال‌ها به ترتیب 4/75 و 7/95 میلیون متر مکعب در سال خواهد بود(Khazarab Consulting Engineers, 2014). جهت پیش بینی جمعیت شهرهاي بابل، بابلسر و فریدونکنار از استان مازندران، از روش ترکیبی استفاده شده است. امروزه روش ترکیبی بیش از هر روش دیگری برای پیش‌بینی به کار می‎رود. در این روش جمعیت پیش‌بینی شده بر اساس مجموعه عوامل مؤثر بر تغییر و تحول جمعیت به‎دست می‌آید. این عوامل شامل نرخ رشد، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت سرشماری شده است. نتایج برآورد نهایی جمعیت در جدول (4) ارائه شده است. شایان ذکر است که در برآورد جمعیت شهرهاي محدوده طرح توریستی بودن و افزایش جمعیت این شهرها در فصل‌هاي بهار و تابستان مدنظر واقع شده است.

جدول 4- جمعیت برآورد شده نهایی شهرهاي تحت پوشش تأمین آب شرب از سد کلارود تا سال افق پروژه

1430	1425	1420	1415	1410	1405	1400	1395	شهرستان
356,950	334,840	332,540	379,680	304,960	288,730	270,110	250,217	بابل
86,180	83,130	80,050	76,850	73,230	69,270	64,760	59,966	بابلسر
53,540	51,760	49,970	48,120	46,000	43,670	41,000	38,154	فریدونکنار
496,670	479,730	462,560	444,650	424,190	401,670	375,870	348,337	جمع

Table 4. The final estimated population of the cities covered by drinking water supply from the Klaroud Dam until the project horizon year

در مطالعات طرح جامع آبرسانی شرب و صنعت استان (Khazarab Consulting Engineers, 2014)منابع تأمین آب در زون 4 با توجه به افت شدید سطح آب زیرزمینی و وضعیت نامطلوب آن و نیاز به تقویت و در نتیجه کاهش فشار بر آن براي سال‌هاي آینده تنها از محل منابع آب سطحی (سدهاي موجود زون 4) برنامه ریزي شده است. در این زون سد البرز واقع بر شاخه اصلی رودخانه بابلرود در دست بهره برداري می‌باشد. این سد علاوه بر تأمین نیاز آبی اراضی کشاورزي پایاب و همچنین تأمین حقابه محیط زیستی، حدود 5/33 تا 35 میلیون مترمکعب در سال از مصارف شرب و صنعت مراکز شهري و روستایی واقع در این ناحیه را تأمین خواهد کرد. علاوه بر این، سد سجادرود واقع بر رودخانه سجادرود که در مجاورت این رودخانه قرار داشته و مطالعات آن نیز به اتمام رسیده، براي تأمین سالانه حدود 24 میلیون مترمکعب آب شرب زون 4 برنامه‌ریزي شده است. با توجه به مطالب فوق نیاز آبی شرب، صنعت و گردشگري براي زون 4 بر مبناي سال افق 1425 شمسی حدود 75 میلیون مترمکعب در سال برآورد شده که می‌بایست از سیستم رواناب رودخانه بابلرود تأمین گردد. از سویی دیگر آب قابل تأمین و برنامه‌ریزي شده از سد البرز 5/33 تا 35 میلیون‌مترمکعب و از سد سجادرود 24 میلیون‌مترمکعب (مجموع 5/57 تا 59 میلیون متر مکعب در سال) بوده که به این ترتیب مابقی نیاز آبی شرب و صنعت براي زون 4 براي سال افق 1425 شمسی حدود 16 تا 5/17 میلیون مترمکعب خواهد بود که این آب از محل سد کلارود می‌بایست تأمین گردد.

3-3- برآورد آب شرب مورد نیاز شهرها

با توجه به جمعیت پیش‌بینی شده در سال‌هاي مختلف تا سال افق پروژه و ضمن در نظر گرفتن مصرف سرانه مناطق شهري براي شهرهاي محدوده طرح حدود 200 لیتر نفر در روز کل حجم آب شرب مورد نیاز برآورد گردید که نتایج آن در جدول (5) ارائه شده است. با توجه به این جدول حجم آب مورد نیاز شهرهاي بابل، بابلسر و فریدونکنار در سال افق پروژه 1430 به ترتیب 7/28، 9/6 و 4/3 میلیون مترمکعب و در کل 9/39 میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است که بخشی از این آب مورد نیاز از محل سد کلارود قابل تأمین خواهد بود.

جدول 5- آب شرب مورد نیاز شهرهاي محدوده طرح تا سال افق پروژه (میلیون مترمکعب)

1430	1425	1420	1415	1410	1405	1400	1395	شهرستان
7/28	7/27	7/26	7/25	5/24	2/23	7/21	1/20	بابل
9/6	7/6	4/6	2/6	9/5	6/5	2/5	8/4	بابلسر
3/4	2/4	4	9/3	7/3	5/3	3/3	1/3	فریدونکنار
9/39	5/38	1/37	7/35	1/34	3/32	2/30	28	مجمع

Table 5. Drinking water requirements of the cities within the project area until the year of the project horizon (million cubic meters)

4-3- اثرات مثبت احداث سد کلارود

احداث سد کلارود علاوه بر تأمین آب شرب شهرهای محدوده، پیامدهای مهم اقتصادی، اجتماعی دیگر نیز دارد که به مهمترین آنها در ادامه اشاره می شود.

1-4-3- ایجاد اشتغال و درآمد

ایجاد اشتغال و به تبع آن افزایش درآمد یکی از مهمترین اثرات مثبت احداث سد خواهد بود. باید توجه داشت که ایجاد اشتغال در فاز ساختمانی طرح، موقت و کوتاه مدت است ولی در مرحله بهره‌برداري اشتغال ایجاد شده دائمی و بلندمدت خواهد بود و کارکنان شاغل عمدتاً از ساکنین مناطق پیرامون طرح خواهند بود. همچنین در کنار ایجاد فرصت‌هاي شغلی مستقیم، فرصت‌هاي شغلی غیرمستقیم نیز در اثر اجراي پروژه وجود خواهد داشت، بطوریکه انتظار می‌رود در بخش حمل و نقل، تصفیه خانه آب، خدمات آموزشی، ترویجی، تحقیقاتی، گردشگري و تفریحی اشتغال غیرمستقیم ایجاد گردد.

2-4-3- ارزش زمین

تأمین آب شرب و ایجاد شرایط مناسب براي زندگی، موجب گسترش شرایط عمرانی منطقه می‌گردد. لذا پس از بهره‌برداري و افزایش شاخص‌هاي کیفی زندگی در منطقه به دلیل توریستی بودن محدوده شاهد حضور افراد و مسافران بیشتري در منطقه خواهیم بود. همین امر افزایش قیمت زمین را به دنبال خواهد داشت. اگرچه امکان سوءاستفاده و تغییر کاربري اراضی توسط افراد سودجو نیز قابل پیش بینی است که بایستی با نظارت و مدیریت دقیق از فعالیت این افراد در منطقه جلوگیري به عمل آید. در کل افزایش قیمت زمین موجب ارتقاء وضعیت اقتصادي خانوارها و ایجاد انگیزه بیشتر براي فعالیت‌هاي مختلف همگام با طرح شده و مانع از مهاجرت ساکنین به ویژه نیروي کار جوان خواهد شد.

3-4-3- پذیرش اجتماعی و مشارکت‌هاي مردمی

با احداث پروژه ساکنین شهرهای بابل، بابلسر، فریدونکنار و روستاهای اطراف که در شرایط کنونی دچار کمبود آب سالم و بهداشتی هستند، از آب کافی بهداشتی بهره‌مند شده تأمین آب بهداشتی و رفع کمبودها از اثرات مثبت طرح بوده، لذا پذیرش مناسبی نسبت به احداث پروژه خواهند داشت.

4-4-3- جلوگیري از مهاجرت

در حال حاضر بدلیل کمبود آب و بیکاري و در نتیجه شرایط بد اقتصادي، بیشتر مردم منطقه در حال مهاجرت هستند، به دنبال تأمین آب شرب مناسب در منطقه، از روند مهاجرت به خارج از منطقه کاسته خواهد شد. با فراهم نمودن شرایط مناسب براي زندگی با تأمین نیاز آب شرب منطقه، ایجاد زمینه‌هاي اشتغال و افزایش درآمد نه تنها از مهاجرت آنها کاسته می‌شود بلکه روند عکس به خود می‌گیرد که این یکی از اهداف طرح می‌‌باشد.

5-4-3- فرهنگ جوامع منطقه

با اجراي پروژه در محدوده طرح انتظار می‌‌رود وضعیت فرهنگی جوامع محلی تا حدودي دچار دگرگونی شود. این مورد به ویژه از نظر سطح سواد آموزشی می‌تواند به صورت جدي مطرح شود. با اجراي طرح و بهبود وضعیت اقتصادي می‌توان بهبود وضعیت فرهنگی منطقه را در نتیجۀ افزایش سطح سواد و ارتقاي سطح آموزش پیش‌بینی کرد. قابل ذکر است توسعه اقتصادي منطقه با ارتقاي کیفیت زندگی همراه می‌باشد و از این نظر دسترسی به امکانات رفاهی، اجتماعی و بهداشتی، باعث بالارفتن سطح زندگی عموم مردم منطقه می‌گردد. به دنبال این امر بهره‌گیري از وسائل ارتباط جمعی و تسهیلات آموزشی می‌تواند در بلندمدت به ارتقاي کیفیت فرهنگی منطقه کمک‌هاي شایان و قابل توجهی نماید.

6-4-3- بهبود کیفیت زندگی

در جوامع انسانی عوامل مختلف بر سطح رفاه عمومی و کیفیت زندگی تأثیرگذار می‌باشند. این عوامل طیف وسیعی از پارامترهاي طبیعی تا اقتصادي- اجتماعی- فرهنگی را شامل می‌‌شوند. یکی از اصلی‌ترین عواملی که به صورت غیرمستقیم تأثیر معنادار بر کیفیت زندگی خانوارها و جوامع دارد، سطح درآمد است. همانطور که اشاره شد با بهره‌برداري از طرح و ایجاد اشتغال و درآمد، سطح میانگین درآمد خانوارهاي منطقه افزایش خواهد یافت و توانایی و قدرت آنها براي خرید کالاهاي مختلف و بهره‌مندي از خدمات رفاهی ارتقا خواهد یافت. بنابراین در این مرحله شاهد بهبود و ارتقاي کیفیت زندگی در سطح منطقه خواهیم بود.

7-4-3- اثرات بهداشتی

با احداث سد و تأمین آب آشامیدنی تصفیه شده براي جمعیت ساکن و شناور شهرهاي بابل، بابلسر و فریدونکنار، سطح سلامت و رفاه در این مناطق افزایش یافته و امکان احتمال بیماری‌های مرتبط با آب در منطقه کاهش می‌یابد. بالا بردن سطح سلامت جامعه یکی از اثرات مثبت معنادار بوده و از اهداف اصلی طرح محسوب می‌شود. مهمترین بیماری‌های مرتبط با آب در منطقه براساس عامل، ناقل و نحوه انتقال بیماري در جدول (6) ارائه شده است.

جدول 6- مهمترین بیماری‌های مرتبط با آب منطقه کلارود

نام بیماری	عامل بیماری	ناقل بیماری	نحوه انتقال
مالاریا	Plsmodium	پشه ناقل A.scarovi	سیکل حشره-انسان
شیستوزومیازیس	Shistosoma	حلزونBullinus به عنوان میزبان واسط	توسط انگلهای کرمی آب
آسکاریازیس	آسکاریس لامیر کاوئیدس	--	آب و غذای آلوده
گاسترو آنتریت ویروسی	روتاویروس،پارویروس	مگس و سایر حشرات موذی به صورت ناقل مکانیکی	آب و غذای آلوده
هپاتیت	ویروس هپاتیت	مگس و سایر حشرات موذی به صورت ناقل مکانیکی	آب و غذای آلوده
اسهال باسیلی	شیگلا	مگس و سایر حشرات موذی به صورت ناقل مکانیکی	آب و غذای آلوده
ژیادیازیس	ژیاردیالامبلیا	مگس و سایر حشرات موذی به صورت ناقل مکانیکی	آب و غذای آلوده

Table 6. The most important diseases related to water in Klaroud region

8-4-3- توسعه گردشگري

سد مخزنی کلارود به دلیل جاذبه‌هاي طبیعی و چشم‌اندازهاي جنگلی زیبا در چهارسوي خود و نزدیکی به شهرهاي توریستی حاشیه دریاي خزر می‌تواند سبب جذب بیشتر گردشگران و رونق صنعت توریسم در منطقه گردد. توسعه امکانات تفریحی در حاشیه مخزن و ایجاد زیرساخت‌هاي متناسب با توسعه توان توریستی می‌تواند زمینه اشتغال و افزایش درآمد در منطقه را به ارمغان بیاورد. همچنین دریاچه سد می‌تواند یکی از زیستگاه‌هاي مهم پرندگان مهاجر باشد. پیش‌بینی می‌شود که بخشی از پرندگان براي گذراندن فصل زمستان به سوي دریاچه کلارود جذب شوند. این امر در تشدید زیبایی و چشم‌انداز دریاچه براي جلب توریست نقش بسزایی دارد.

9-4-3- ایجاد چشم‌انداز زیبا

منطقه اجراي سد، به لحاظ وجود چشم‌اندازها و مناظر طبیعی یکی از مناطق جذاب بشمار می‌آید. اجراي طرح سد مخزنی کلارود چشم انداز جدیدي در منطقه به وجود می‌آورد که کمک شایانی به افزایش زیبایی‌هاي طبیعی منطقه خواهد نمود. بنابراین باید گفت که ایجاد چشم‌انداز زیباي دریاچه و ارتقاي ویژگی‌هاي زیباشناختی منطقه در کنار ایجاد زیر‌ساخت‌ها و برنامه‌ریزي‌هاي صحیح در کنار مدیریت در امر حفاظت و نگهداري از توان اکولوژیکی منطقه می‌تواند یکی از اثرات مثبت این پروژه باشد که تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی و رفاه ساکنین منطقه و پذیرش اجتماعی طرح خواهد داشت.

5-3- اثرات منفی احداث سد کلارود

احداث سد به خصوص در مراحل ساختمانی دارای اثرات منفی می‌باشد. این اثرات در قالب ارزیابی محیط زیستی پروژه کلارود (Ab-Niro Consulting Engineers 2023) به تفکیک محیط‌های تأثیرپذیر شامل محیط فیزیکی، بیولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی به خصوص در فاز ساختمانی مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین این اثرات در ادامه آمده است.

1-5-3- اثر بر فرسایش و رسوبگذاری

محل سد مخزنی کلارود در محدوده‌ای با فرسایش متوسط قرار می‌گیرد که شیب عمومی آن نسبتاً زیاد می‌باشد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود به علت حجم عملیات خاکبرداری و خاکریزی طی فعالیت‌های اجرایی طرح، پارامترهای فرسایش و رسوب‌گذاری اثر منفی با شدت متوسط تا زیاد برخوردار شوند. البته این تأثیر کوتاه مدت برگشت پذیر خواهد بود.

2-5-3- تولید و انباشت زایدات و پسماندها

در طول مرحله اجرایی سد مخزنی کلارود زایدات و پسماندهای مختلف تولید خواهد شد. علت عمده آن مربوط به باقیمانده عملیات خاکی ساخت و ساز و بقایای منابع برداشت شده جهت استفاده در طرح می‌باشد. انباشت آنها سبب تخریب خاک و پوشش گیاهی محدوده انباشت و افزایش کدورت در آب‌های سطحی خواهد شد. علت دیگر تولید زایدات به دلیل حضور و زندگی کارگران و پرسنل طرح بوده و شامل انواع پسماندهای اداری و خانگی می‌باشد. عدم جمع‌آوری و دفع اصولی این بخش از زایدات و پراکنده شدن آنها در محیط، آلودگی منابع خاک و آب منطقه را به دنبال خواهد داشت. البته باید توجه داشت که تأثیر این پارامتر موقت و قابل پیشگیری و کنترل می‌باشد.

3-5-3- اثر بر کیفیت هوای منطقه

محدوده سد کلارود جزء مناطق کمتر توسعه یافته بوده بنابراین منابع آلاینده هوا در آن قابل توجه نمی‌باشند. در مرحله ساختمانی اجرای طرح سد مخزنی کلارود عمدتاً به علت خروج منطقه از وضعیت طبیعی خود به دلیل برداشت پوشش گیاهی محدوده مخزن، خاکبرداری و خاکریزی، اجرای عملیات بتنی، حمل و نقل مصالح و تجهیزات و از طرف دیگر عبور و مرور ماشین آلات سبک و سنگین بر کیفیت هوای محدوده طرح تأثیر موضعی و محدود خواهد داشت. اگرچه پوشش گیاهی متراکم منطقه از شدت دریافت آلودگی هوا و صوت ناشی از عملیات ساخت و ساز می‌کاهد ولی به منظور اطمینان بیشتر جهت کاهش اثرات مذکور لازم است تدابیر امنیتی خاصی مورد استفاده قرار گیرد.

4-5-3- اثرات انتشار صوت در منطقه

در محدوده اجرای طرح در حال حاضر مشکل آلاینده صوتی مشهود نیست. اما در طی فاز ساختمانی با ورود دستگاه‌ها و ماشین‌آلات ساخت و ساز تراز صوتی در منطقه بالا می‌رود. بیشترین سروصدا مربوط به عملیات خاکبرداری، انفجار و سایر اقدامات ساختمانی است. برخی از این فعالیت‌ها ماهیت موقتی داشته و برخی همچون تردد ماشین آلات ممکن است تداوم بیشتری داشته و سطح صدای طبیعی در منطقه را در مدت بیشتری تحت تأثیر قرار دهد. البته اثرات صدا و انتشار آن در فاز ساختمانی طرح کوتاه مدت و با شدت و دامنه کم خواهد بود.

5-5-3- اثر بر پوشش گیاهی

در طی مرحله ساختمانی به دلیل فعالیت‌های اجرایی مهمترین اثرات بالقوه در ارتباط با پوشش منطقه، برداشت و حذف پوشش گیاهی مخزن سد، محدوده کارگاه عملیاتی و تکمیل و اصلاح مسیر دسترسی به سد می‌باشد. پوشش گیاهی محدوده مخزن سد، پوشش جنگلی است که عمدتاً از گونه‌های درختی نظیر ممرز، ازگیل، آلوچه وحشی و ... تشکیل شده است. با توجه به سطح مخزن حدود 50 هکتاری سد کلارود در تراز نرمال و تراکم پوشش جنگلی در دامنه شمالی البرز، اثرات اجرای طرح بر جوامع گیاهی در دوره ساختمانی به لحاظ تخریب پوشش گیاهی با حذف درختان داخل مخزن و زیر بدنه سد صورت می‌گیرد.

6-5-3- مهاجرت برخی از جانوران

در زمان عملیات اجرایی مهمترین زیستگاهی که تخریب می‌شود، زیستگاه جنگلی واقع در مخزن سد کلارود است. علاوه بر این زیستگاه‌های حاشیه مخزن و زیستگاه آبی رودخانه طرح تحت تأثیر پروژه واقع می‌شوند. گونه‌های حیات وحش ساکن در این زیستگاه‌ها نیز دارای یک حد آستانه بردباری و سازگاری با شرایط محیطی هستند. چنانچه تغییرات شدیدی در محیط صورت گیرد جانوران هم رفتارهای خاص از خود نشان می‌دهند. برخی از آنها با شرایط جدید سازگاري یافته و گروهی مهاجرت اجباري و ناخواسته را بر می‌گزینند. بنابراین فعالیت‌هاي مرحله اجراي سد بر کیفیت زیستگاه جانوران محدوده طرح تأثیر سویی خواهد داشت و انتظار می‌رود، این اثرات موقتی و یا دارای شدت و دامنه متوسط باشند.

4- نتیجهگیری

با توجه به نتایج حاصل از مطالعات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سد مخزنی کلارود مهم‌ترین اثر مثبت احداث این سد، ذخیره و تنظیم رواناب‌هاي رودخانه کلارود، به منظور تأمین بخشی از نیازهاي آب شرب شهرهاي بابل، بابلسر و فریدونکنار و روستاهای اطراف (واقع در زون 4 طرح جامع آب شرب مازندران) است که در شرایط کنونی با کمبود آب شرب مواجه هستند. حجم آب مورد نیاز شرب، صنعت و گردشگری شهرهای مذکور در سال افق پروژه (1430) حدود 40 میلیون مترمکعب برآورد شده است که سهم سد کلارود جهت تأمین بخشی از این نیاز آبی، 17 میلیون‌مترمکعب در سال است. احداث سد پیامدهاي اقتصادی و اجتماعی مثبت دیگر مانند ایجاد اشتغال و بهبود سلامت و رفاه اجتماعی، افزایش پذیرش و مشارکت‌های مردمی، جلوگیري از مهاجرت و همچنین ایجاد چشم‌انداز زیبا و توسعه صنعت گردشگري در این منطقه را به همراه دارد. از طرف دیگر با اجراي طرح و بهبود وضعیت اقتصادي می‌توان بهبود وضعیت فرهنگی منطقه را در نتیجۀ افزایش سطح سواد و ارتقاي سطح آموزش پیش بینی کرد. مهمترين اثرات منفي احداث سد کلارود تأثیر آن بر فرسایش و رسوبگذاری، تولید و انباشت زایدات و پسماندها، اثر منفی بر کیفیت هوای محدوده و ایجاد آلودگی صوتی، خسارات زيست محيطي مانند قطع درختان جنگلی و تغییر پوشش گیاهی و مهاجرت برخی از جانوران محدوده مي‌باشد.

5- تضاد منافع نویسندگان

نویسنده این پژوهش اعلام می‌دارد که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این پژوهش ندارد.

6- منابع

Ab-Niro Consulting Engineers (2023) Report on studies of the first stage of economic and social analysis of the Klaroud Dam project. Mazandaran Regional Water Company, Sari, Iran. (In persian)

Akbarzadeh, P., & Kaboli, SH. (2017). Assessing the socio-economic effects of reservoir dam construction, case study; Siahzakh in Divandareh, Iran, Geography and Sustainability of Environmental, 7(2), 53-65.

Golbaz, M., Heydari, B., Hosseinzad Firouzi, J., Hayati, B A., & Riahi Darcheh, F. (2016). Evaluation of the economic, social and environmental effects of the Tangab dam and irrigation network in Firozabad, Fars. Journal of Economic Research and Agricultural Development of Iran, 2-48 (2), 179-195.

Hadian, F., Jafari, R., Bashri, H., & Ramezani, N. (2013). Investigating the effects of the Hana Dam on changes in the cultivated area and land use. Journal of Applied Ecology, 2(4),101-104.

Khatunabadi, S.A., Parvizi, E., & Ataei, M. (2018) Investigating the economic, social and environmental impacts of the construction of Shah Qasem Dam in Yasuj from the perspective of the beneficiary villagers. Journal of Water and Soil Sciences (Agricultural Sciences and Technologies and Natural Resources), 22(4), 109-127.

Khazarab Consulting Engineers (2014) Reports on the comprehensive water plan of Mazandaran province. Iran Water and Wastewater Engineering Company, Tehran, Iran.

Power, A. G. (2010). Ecosystem services and agriculture: tradeoffs and synergies, Philosophical Transactions of the Royal Society, B 365, 2959-2971.

Taheri Saffar, M., Shanoushi, N., & Abolhassani, L. (2016). environmental, social and economic impacts of dam construction in Khorasan Razavi province (case study of Bar Dam in Neyshabur), Journal of Geography and Environmental Hazards, 4 (3), 127-146.

Wajid, A., Usman, A., Kashif Khan, M., & Chaudhry AA. (2013). Socio economic impact of small dams on local vicinity: A case study of Aza Khel Dam Peshawar, Global Journal of Management Management and Business Research Economics and Commerce, 13(5), 31-39.

شارک

عنوان URL للمقالة

بررسی آثار اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سازه‌های آبی (مطالعه موردی سد مخزنی کلارود)

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية