تطور تاریخی ترجمه‌های معاصر ترکی استانبولی قرآن با تأکید بر وجوه و نظائر واژگان «صلاة» و «دین»

الموضوعات :

علی شریفی ¹ , موسی رحیمی ² , محمد شاهین ³

1 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی تهران (نویسنده مسئول).
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات ترکی استانبولی دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
3 - دانشیار گروه تاریخ و هنرهای اسلامی، گرایش ادبیات اسلامی ترک، دانشکده الهیات، دانشگاه آک دنیز، آنتالیا، ترکیه.

تاريخ الإرسال : 28 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ التأكيد : 18 الخميس , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 18 الخميس , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: قرآن, وجوه و نظائر, تطورتاریخی, ترکی استانبولی.,

ملخص المقالة :

وجوه و نظائر آن است که یک واژه در چند جای قرآن به یک لفظ و یک حرکت آمده باشد و در هر موضع معنایی غیر از موضع دیگر داشته باشد. لفظ هر کلمه که در موضعی آمده است نظیر همان لفظ در جای دیگر باشد و تفسیر هر کلمه به معنایی غیر از معنای دیگر باشد که این همان وجوه است. بنابراین، نظایر نامی برای واژگان است و وجوه نامی برای معانی است. در این پژوهش توصیفی  با بررسی ترجمه‌های معاصر ترکی استانبولی قرآن با تأکید بر وجوه و نظائر واژه‌های صلاه و دین  تلاش خواهیم کرد تا نحوه ترجمه این واژگان را در ترجمه‌های قرآن، شش مترجم ترک براساس ترتیب زمانی بیان کنیم و میزان صحت و دقت این ترجمه ها و عملکرد مترجمان ترک را  در طول تاریخ  معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. یافته‌ها حاکی از آن است که اکثر مترجمان ترک در طول تاریخ  به نوعی از همدیگر تقلید نموده‌اند وکمتر شاهد نوآوری و اجتهاد در آنها هستیم.

المصادر:

اللهیاری تبریزی، مهدی، گذری بر تاریخ ترجمه و تفسیرهای ترکی قرآن مجید، ترجمان وحی، بهار و تابستان 1391، شماره 31، ص 27-58.
ایزوتسو، توشی هیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار، 11368ش
پاکتچی، احمد، ترجمه شناسی قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)،1392
رضوی، سید حسین، بینات، ،شماره 132، ص133-
سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی، 1421ق
گروه ترکی استانبولی، مرکز ترجمان وحی، ص 43، ش، 4 ، سال، 1377 ).
العوا، سلوی محمد، بررسی زبان شناختی وجوه و نظائر در قرآن کریم، ترجمه دکتر سید حسین سیدی، مشهد، به نشر، چاپ دوم،
ترکی
Kök, Abdullah (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 1v-235v/2), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Küprülü, M. Fuad (1986), Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Toptaş, Mahmut (2008), Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli, İstanbul.
Ünlü, Suat (2007), “Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye Çevrilmesi ve İlk Türkçe Kur’an Tercümeleri”, Din Araştırmaları, Ocak-Nisan, Cilt 9, Sayı 27, ss. 9-56
Üşenmez, Emek (2017), “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümesi (No: 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies, Cilt 12/3, s. 717-772
Yalçın Akcan, Betül (2013), “Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.

نص كامل:



<1>  مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 80، سال سی­ام، پاییز 1403 ش

Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, Vol. 80, Year 30, Autumn 2024

 

­

تطور تاریخی ترجمه‌های معاصر ترکی استانبولی قرآن

با تأکید بر وجوه و نظائر واژگان «صلاة» و «دین»

 

علی شریفی¹

موسی رحیمی²

محمد شاهین³

 

تاریخ دریافت: 10/07/1403 تاریخ پذیرش: 25/09/1403، صفحۀ 59 تا 76 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده        

وجوه و نظائر آن است که یک واژه در چند جای قرآن به یک لفظ و یک حرکت آمده باشد و در هر موضع معنایی غیر از موضع دیگر داشته باشد. لفظ هر کلمه که در موضعی آمده است نظیر همان لفظ در جای دیگر باشد و تفسیر هر کلمه به معنایی غیر از معنای دیگر باشد که این همان وجوه است. بنابراین، نظایر نامی برای واژگان است و وجوه نامی برای معانی است. در این پژوهش توصیفی  با بررسی ترجمه‌های معاصر ترکی استانبولی قرآن با تأکید بر وجوه و نظائر واژه‌های صلاه و دین  تلاش خواهیم کرد تا نحوه ترجمه این واژگان را در ترجمه‌های قرآن، شش مترجم ترک براساس ترتیب زمانی بیان کنیم و میزان صحت و دقت این ترجمه ها و عملکرد مترجمان ترک را در طول تاریخ  معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. یافته‌ها حاکی از آن است که اکثر مترجمان ترک در طول تاریخ  به نوعی از همدیگر تقلید نموده‌اند وکمتر شاهد نوآوری و اجتهاد در آنها هستیم.

کلیدواژه­ها: قرآن، وجوه و نظائر، تطورتاریخی، ترکی استانبولی.

 

درآمد

درباره پیدایش و معنای اصطلاحی وجوه و نظایر باید گفت که برای نخستین بار بیان از وجوه توسط علی بن ابی طالب(ع) در سخن مشهورشان­­ آمده است که فرمود: «و لاتجادلهم بالقرآن فانه حمال ذووجوه». نخستین تعریف از اصطلاح این علم در کتاب ابن جوزی به نام «نزهه الاعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر» است که به قرن ششم برمی‌گردد که در آنجا می‌نویسد: « معنای وجوه و نظائر آن است که یک واژه در چند جای قرآن به یک لفظ و یک حرکت آمده باشد و در هر موضع معنایی غیر از موضع دیگر داشته باشد. لفظ هر کلمه که در موضعی آمده است نظیر همان لفظ در جای دیگر باشد و تفسیر هر کلمه به معنایی غیر از معنای دیگر باشد که این همان وجوه است. بنابراین نظایر نامی برای واژگان است و وجوه نامی برای معانی است و این، اصل در نگارش کتاب‌های وجوه و نظائر می‌باشد.( العوا، 1389ش:46-47)در واقع بخش مهمی از آنچه در کتب وجوه و نظائر برررسی می شود، مثال‌هایی از چندمعنایی(polysemy) است و به همین باید توجه داشت که کتب تالیف شده در این شاخه از علوم قرآنی، می تواند به عنوان ابزاری کارآمد در مطالعه چندمعنایی ها در قرآن کریم و تطبیق آن در مباحث ترجمه شناسی سودمند باشد(پاکتچی، 1392ش: 186)

نویسنده الاتقان فی علوم القرآن چنین آورده است که وجوه برای لفظ مشترک است که در چند معنی استعمال می شود و نظائر مانند الفاظم تساوی است و گفته‌اند نظائر در لفظ و وجوه در معانی است(سیوطی،1421: 1/ 440) پدیده چندمعنایی در مباحث معناشناسی، اشاره به همان نوعی از رابطه است که در اصطلاحات سنتی به عنوان اشتراک معنوی شناخته می‌شود که سخن از یک واژه است که می‌تواند در معانی متعدد به کار برده شود.(همان،180)

در تعریفی که فرهنگ دانشگاهی وبستر از واژه انگلیسی translation به دست می دهد این واژه اشاره به یک کنش یا فرآیند متضمن بازگرداندن چیزی از یک زبان به زبان دیگر دارد، ضمن آنکه به محصول چنین فرآیندی هم اطلاق می‌شود. در فرهنگ انگلیسی آکسفورد معنای ترجمه از زاویه دیگری نگریسته شده و این فرهنگ واژه translation را به ارتباط دادن معنای یک متن به زبان مبدأ با استفاده از معادل و هم ارز آن متن در زبان مقصد تعریف کرده است.(پاکتچی،همان، 13)

همان‌گونه انتقال تمام و کمال از یک زبان به یک زبان دیگر دشوار  است این سختی برای انتقال کتاب‌های دینی چندین برابر می باشد، لذا به دلیل این سختی، شاهد ترجمه کلمه به کلمه و بین سطور قرآن در ترجمه‌های ترکی هستیم. زبان کتاب‌های دینی هم به‌عنوان یک رابط بین مخاطبین و منبع وحی است. در ترجمه‌های آغازین ترکی قرآن شاهد هستیم که بعضی از این ترجمه‌ها به همراه زبان فارسی بوده است و این مسئله از لحاظ تاریخ ترجمه ترکی و فارسی قرآن حائز اهمیت می باشد. علاوه بر این ترجمه‌های صورت گرفته در ترکستان و آنادولو بیشتر به صورت زیرخطی و به زبان‌های ترکی و فارسی است. علت این ترجمه‌های زیرخطی و کلمه به کلمه هم غیرممکن بودن جملات الهی است. ترجمه قرآن به زبان‌های دیگر از قرن 2 هجری شروع شده و بحث‌های فراوانی در این مورد در طول تاریخ صورت گرفته است.

طرح مسأله

اولین ترجمه‌های دینی ترکی از زمان اویغورها از دین‌های بودیسم و مانوی شروع شده و با قبول دین اسلام توسط قراخانیان در قرن 10 میلادی ترجمه‌های ترکی قرآن نیز به منظور یادگیری و یاددهی معنا و مفهوم قرآن شروع شده است. آیات قرآن ابتدا در زمان امیر منصور سامانیان با تشکیل هیئتی از علما به فارسی ترجمه شد (اونلو، 2007: 8) .اولین ترجمه ترکی قرآن نیز به احتمال زیاد همزمان با ترجمه فارسی توسط اعضای ترک این هیئت انجام گرفته است . فواد کوپرولو نیز در کتاب تاریخ ادبیات ترک، تاریخ اولین تفسیر ترکی را اوایل قرن 11 میلادی در ترکستان غربی بیان می‌کند (کوپرولو، 162:1986).

نخستین ترجمه‌های ترکی در آنادولو پس از سقوط سلجوقیان ترکیه و شروع بیلیک‌ها و دوره عثمانی در قرن هشتم شروع شد و تا به امروز ترجمه‌های زیادی صورت گرفته است. این ترجمه‌‌ها بیشتر ترجمه سوره‌های فاتحه، یاسین و ... هست و علت ترجمه‌ این سوره‌های کوتاه بیشتر برای تدریس در مدارس و مکاتب عثمانی می باشد. ترجمه‌های صورت گرفته درآنادولو در طول تاریخ بیشتر در 3 شکل صورت گرفته است: 1. ترجمه از طریق تفسیر: این نوع ترجمه‌ها از ترجمه‌های معمولی گسترده تر بوده ولی از تفاسیر کوتاه‌تر است و به منظور توضیحات بیشتر برای معنای کلمات صورت می‌گیرد، پس از توضیح دادن علت نزول و شان آیات بعضا به داستان‌های قرآنی نیز پرداخته می‌شود 2. ترجمه به صورت زیرخطی و کلمه به کلمه: در این نوع ترجمه‌ها معادل ترکی کلمه به کلمه لغات عربی داده می‌شود. کلمات ترکی در این نوع ترجمه پایین کلمات عربی با استیل متفاوتی داده می‌شود. این نوع ترجمه به‌دلیل غیر ممکن بودن ترجمه قرآن در گویش‌های متفاوت ترکی به وفور انجام گرفته است.  3. ترجمه به صورت تفاسیر: در این نوع ترجمه به جای ترجمه کلمه به کلمه، کل آیه با جملات طولانی توضیح داده می‌شود (کوک، 2004: 15-19).  

 در برخی از منابع به نسخه‌هایی از ترجمه‌ قرآن به ترکی شرقی در سده‌ پنجم و ششم هجری اشاره شده است. چندین ترجمه‌ ترکی قرآن با گویش‌های قراخانی، جغتایی، قبچاق و اوغوز در گنجینة کتابخانه‌های: موسسه‌ مطالعات شرقی آکادمی علوم روسیه، کتابخانه‌ جان ریلاندز منچستر، کتابخانه‌ سلیمانیه مسجد حکیم اوغلو علی پاشای استانبول و موزه بریتانیا نگهداری می‌شود(الهیاری تبریزی، 1391: 32).

پس از سقوط امپراطوری عثمانی در سال 1342هجری قمری، مجلس ترکیه در سال 1925میلادی ترجمه قرآن به ترکی را بر عهده محمد عاکف ارسوبای شاعر بزرگ ترک نهاد که به دلیل ناتمام ماندن توسط وی، به محمد حمدی یازیر واگذار شد که وی این مهم را به انجام رسانید که در سال 1928 میلادی به چاپ رسید.(اللهیاری تبریزی، 1391ش: 47). البته ترجمه حمدی یازیر نیز در برخی آیات کلامی و فقهی به شدت تحت تأثیر دیدگاه‌های خاص اهل سنت است (رضوی،1377ش: 133-134). 

اگر بخواهیم سیر تاریخی ترجمه‌های ترکی استانبولی را بررسی کنیم پس از ترجمه یازیر در سال 1938م ، ترجمه دیگر توسط مصطفی عزت باقی مشهور به پروفسور عبدالباقی گلپینارلی(1900-1982)، قرآن پژوه، ادیب و مولوی‌شناس مشهور اهل ترکیه نیز ترجمه قرآن در سال 1955 میلادی منتشر شده است و اولین ترجمه قرآن شیعی است که توسط انتشارات انصاریان قم در سال 2003میلادی چاپ شد(همان، 48) 

ترجمه دیگر قرآن از یاشار نوری اوزترک(1951) نیز خالی از برخی اندیشه‌ها وبرداشت‌های شخصی نیست. این ترجمه در سال 1993 منتشر شده است و یکی از اندیشه‌هایی که مترجم بر آن اصرار می ورزد و خواهان گسترش آن در جامعه ترکیه است اندیشه صلح و صلح‌دوستی است و هر جا در قرآن از واژه «صالح» یا «صالحات» استفاده شده است آن را به صلح و دوستی ترجمه کرده است در حالی که این واژه صفت برای اعمال انسان است(همان، 135).

 ترجمه بعد بر اساس زمانی، ترجمه محمود توپتاش (1947)، روحانی، واعظ و ناشر است که در سال 2004میلادی منتشر شده است و پس از آن نیز ترجمه‌ای است که توسط سازمان دیانت ترکیه در سال 2011م انجام شده است. عمر چلیک (1951) نیز ترجمه بعدی را در سال 2013 میلادی منتشر ساخته است.

تعداد ترجمه‌ها در ترکیه از آغاز تاکنون تقریباً سیر صعودی داشته است؛ بدین ترتیب که از سال ۱۸۴۱ تا پایان ،۱۹۲۷ چهار ترجمه و تفسیر ارائه شده که برخی از آنها قبل از اعلان جمهوریت چاپ شده است. در دهۀ ۳۰ تنها یک دوره تفسیر ده جلدی با تصویب مجلس ملی ترکیه ارائه شده و در دهه ۴۰ یک ترجمه دو جلدی از ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۰ هشت ترجمه، از ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۰ شش ترجمه از ۱۹۷۱ تا ۱۹۸۰ هفت ترجمه، از ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۹ نه ترجمه و از ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۷ بیست ترجمه ارائه شده است افزایش کمّی ترجمه‌ها نشانگر رویکرد روز افزون مردم ترکیه به اسلام و معارف اسلامی است. البته  بیشتر مترجمان همت خود را صرف روانی و سلامت زبان ترجمه کرده و از دقت در معادل‌یابی واژه های قرآنی و رعایت نکات دستوری غفلت ورزیده‌اند، در حالی که درترجمه، مطابقت با اصل و شیوایی، نثر، هر دو باید مورد اهتمام و توجه قرار گیرند. (گروه ترکی استانبولی، 1377ش: 43 ) 

در این پژوهش با بررسی ترجمه‌های معاصر ترکی استانبولی قرآن با تاکید بر وجوه و نظائر واژه‌های صلاه، دین تلاش خواهیم کرد تا نحوه ترجمه این واژگان را در ترجمه‌های قرآن 5 مترجم ترک براساس ترتیب زمانی بیان کنیم و میزان صحت و دقت این ترجمه‌ها و عملکرد مترجمان ترک را  در طول تاریخ معاصرمورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. این پژوهش فاقد هر گونه پیشینه است و در نوع خود بدیع به شمار می‌آید.

1. بررسی ترجمه وجوه واژه «صلاة»

 سیوطی در اتقان آورده است که «صلاه» در قرآن بر چند وجه می‌آید:

نمازهای پنجگانه: وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ [البقرة: 3].

و نمازعصر: تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ [المائدة: 106].

و نمازجمعة: إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ [الجمعة: 9].

و نماز میت: وَ لا تُصَلِّ عَلى‏ أَحَدٍ مِنْهُمْ [التوبة: 84].

و دعاء: وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ [التوبة: 103].

و دين: أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ [هود: 87].

و قرائت: وَ لا تَجْهَرْ بِصَلاتِكَ [الإسراء: 110].

و رحمت واستغفار: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ [الأحزاب: 56].

و جایگاه‌های نماز: وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ [الحج: 40]، لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ [النساء: 43].(سیوطی، ج1، ص 443)

اکنون عملکرد برخی از این وجوه را در ترجمه‌های ترکی استانبولی منتخب مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهیم:

الف: دین

قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ في‏ أَمْوالِنا ما نَشؤُا إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَليمُ الرَّشيدُ (هود، 87)

گفتند: اى شعيب! آيا دينت «3» تو را وا مى‏دارد كه (به ما بگويى) آنچه را پدرانمان مى‏پرستيدند وا نهيم يا با دارايى‏هاى خود آنچه مى‏خواهيم انجام ندهيم؟ بى‏گمان تو خود بردبار راهدانى.(ترجمه موسوی گرمارودی) صلاه در این آیه به معنای دین است که در ترجمه فارسی فوق به درستی ترجمه شده است . حال ترجمه این واژه را در برخی از ترجمه‌های ترکی استانبولی بررسی می‌کنیم:

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Dediler ki: “Ey Şuayb, atalarımızın taptıklarını terketmemizi veya mallarımızda dilediğimizi yapmaktan vazgeçmemizi sana namazın mı emrediyor? Oysa ki sen yumuşak huylusun ve aklı başında bir adamsın.”

ترجمه به فارسی: ای شعیب آیا نماز تو به تو امر می‌کند که ترک کنیم چیزهایی که پدرانمان می پرستیدند یا در مورد اموالمان آن گونه که می خواهیم رفتار کنیم. درحالی‌که تو فردی عاقل و نرم خوی هستی.

Gölpınarlı (1955)

Ey şuayb dediler, kıld‏ığın namaz mı tuttuğ‏un din mi emrediyor sana da bizi atalarımızın taptıklarından vazgecirmeye uğraşıyor, mallarımızı da dilediğimiz gibi tasarruf etmemize mani olmaya kalkışıyorsun? Halbuki sen, şüphe yok ki halim-selim ve aklı başında bir adamsın.) (231).

ترجمه به فارسی: ای شعیب آیا نمازی که می خوانید یا دینی که بدان ایمان دارید به شما امر میکند که ترک کنیم چیزهایی که پدرانمان می پرستیدند یا در مورد اموالمان آن گونه که می خواهیم دخل و تصرف کنیم مانع ایجاد می‌کند. درحالی‌که تو خود فردی عاقل و بردبار هستی.

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Dediler ki: “Ey Şuayb! Namazın mı emrediyor sana, atalarımızın tapar olduğunu terk etmemizi yahut mallarımızda dilediğimiz gibi davranmaktan vazgeçmemizi? Esasında sen; gerçekten yumuşak huylu, olgun bir insansın.” (248)

ترجمه به فارسی: ای شعیب آیا نماز تو به تو امر می‌کند که ترک کنیم چیزهایی که پدرانمان می‌پرستیدند یا در مورد اموالمان آن گونه که می‌خواهیم رفتار کنیم منصرفمان کنی. دراصل تو خود انسانی نرم خوی و بالغ هستی.

Mahmut Toptaş (2008)

Dediler ki Ey şuab senin namazın mı sana babalarımızın tapındığını terk etmeyi mallarımızda dilediğimizi yapmayı terketmemizi emrediyor? (231)

ترجمه فارسی: ای شعیب آیا نماز تو به تو امر می کند که ترک کنیم چیزهایی که پدرانمان می‌پرستیدند یا در مورد اموالمان آن گونه که می‌خواهیم برخورد کنیم امر می‌کند که ترک کنیم.

 

Diyanet (2011)

Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana namazın mı emrediyor?

ترجمه فارسی: گفتند که: ای شعیب آیا نماز شما به شما امر می‌کند که ترک کنیم در مورد اموالمان آن گونه که می‌خواهیم دخل و تصرف کنیم یا چیزهایی که پدرانمان می‌پرستیدند.

Çelik (2013)

78. Ey şuayb! Babalarımızın taptğını bırakmamızı emreden veya mallarımızı isteğ‏imiz gibi kullanmamızı men eden senin namazın midir?) Oysa (Sen doğrusu uysal ve aklı başında birisin« dediler (231)

ترجمه فارسی: ای شعیب آیا نماز تو به تو امر می‌کند که در مورد اموالمان آن گونه که می‌خواهیم استفاده کنیم یا چیزهایی که پدرانمان می‌پرستیدند را ترک کنیم در حالی‌که تو فرد عاقل و هم نوایی هستی.

در این آیه صلاه به معنای دین است ولی هر 4 ترجمه ترکی استانبولی سازمان دیانت، گلپینارلی، یاشار نوری اوزتورک، توپتاش و چلیک آن را به اشتباه به نماز ترجمه کرده‌اند همانگونه که در اکثریت ترجمه های فارسی نیز چنین اشتباهی صورت گرفته است.

ب: دعا

خُذْ مِنْ أَمْوَالهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بهِا وَ صَلِّ‏ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَوتَكَ سَكَنٌ لهَّمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيم(توبه،103)

از اموال آنان صدقه‏اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‏شان سازى، و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است، و خدا شنواى داناست. (فولادوند) اکثر مترجمان فارسی صلاه را در این آیه به دعا ترجمه کرده‌اند. اکنون ترجمه‌های ترکی استانبولی را بررسی می‌کنیم:

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Onların mallarından sadaka al ki, onunla kendilerini temizlersin, tertemiz edersin. Bir de haklarında hayır dua et. Çünkü senin duan kalplerini yatıştırır. Allah işitendir, bilendir.

ترجمه فارسی: از اموال آنان صدقه بگير بوسیله آن خودشان را پاكیزه و منزه می‌‌سازی، برای آنان دعای خیر کن زیرا دعای تو قلب آنها را آرامش می‌دهد. الله همه چیز را می‌شنود، می‌داند.

Gölpınarlı (1955)

Mallarından sadaka al da temizle, arıt onları o sadakayla ve dua et onlara. Şüphe yok ki senin duan, onlara bir sukun, bir huzur verir ve Allah, her şeyi duyar, bilir (203)

ترجمه فارسی: از اموال آنان صدقه بگير و پاكیزه ‌ساز، منزه ساز آنها را با صدقه و به آنها دعا کن شکی نیست که دعای تو برای آنها آرامش و سکونت اعطا می‌کند و الله همه چیز را می‌شنود.

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Bunların Mallarından bir sadaka al ki, onunla kendilerini iyice temizleyip aklayasın, onlar için dua et, çünkü senin duan, onlar için bir sükunettir, Allah, Semi’dir, Alim’dir (730)

ترجمه فارسی: از  اموال آنان صدقه بگير توسط آن خودتان را تمیز و پاكیزه ‌سازی، برای آنها دعا کن زیرا دعای تو برای آنها آرامش است، الله سمیع و عالم است.

Toptaş (2008)

Mallarından sadaka al ki, onları temizleyip arındırasın ve onlara dua et. Muhakkak senin duan onları yatıştırır. Allah işitendir, bilendir (203).

ترجمه فارسی: از اموال آنان صدقه بگير آنها را تمیز و منزه ‌سازی و برای آنها دعا کن به یقین دعای تو آنها را آرام می‌کند، الله سمیع و دانا است.

Deyant (2011)

Onların mallarından sadaka al bununla onları (günahlardan) temizlersin onları arıtıp yüceltirsin. Ve onlar için dua et.

ترجمه فارسی:  از اموال آنان صدقه بگير با این کار آنها را پاك می‌سازى، آنها را منزه کرده به تعالی می رسانی، برای آنها دعا کن.

Çelik (2013)

Onlarin mallarından sadaka al, bununla onları temizlemiş, arındırmış olursun. Onlara dua et. Doğrusu, senin duan, onlar için bir sükunet ve huzurdur. Allah işitendir, bilendir (203).

ترجمه فارسی: از اموال آنان صدقه بگير با اینها آنها را تمیز و منزه می‌سازی، برای آنها دعا کن. در واقع دعای تو برای آنها آرامش است، الله سمیع و عالم است

در آین آیه، صلاه به معنای دعا آمده است که هر پنج ترجمه ترکی استانبولی سازمان دیانت، گلپینارلی، یاشار نوری اوزتورک، توپتاش و چلیک آن را به درستی معادل یابی کرده‌اند. لازم به ذکر است که یکی از مترجمان به نام ناظم نظمی که معتقد به تحریف قرآن است و بر آن است که قرآن اصلی دست حضرت مهدی (ع) است و با ظهور او به دست ما خواهد رسید و این عقیده خود را به علویان نسبت می دهد و در ضمن هیچ اعتقادی به نماز ندارد در همه آیاتی که واژه «صلوه» آمده است آن را به دعا و نیایش ترجمه کرده است(رضوی، 1377: 131-133)

ج: مغفرت  و رحمت

أُولئكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (بقره،157)

مکارم: اينها، همانها هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدايت‏يافتگان!

E. M. Hamdi Yazır (1938)

İşte onlar var ya, Rablerinden mağfiretler ve rahmet onlaradır. İşte hidayete erenler de onlardır.

ترجمه فارسی: اینها همانها هستند كه مغفرت و رحمت خدا شامل حالشان شده است و آنها هستند که هدايت‏يافته‌گانند!

Gölpınarlı (1955)

Öyle kimselerdir onlar ki Rablerinden yarlıganma ve rahmet onlara. Onlardır doğ‏ru yolu bulanlar (157)

ترجمه فارسی: آنها همانهایی هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدايت‏يافتگان!

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

İşte böyleleri üzerine Rablerinden selamlar, bereketler var. İşte bunlardır iyiye ve güzele ermiş olanlar (546).

ترجمه فارسی: و این نوع انسان‌ها هستند كه برکت و سلام خدا شاملشان می شود و اینها هستند که به خوبی و زیبایی دست یازیدند!

Toptaş (2008)

Allah’ın mağfiret ve rahmeti onlaradır ve doğru yola erenler de onlardır (24)

ترجمه فارسی: رحمت و مغفرت خدا بر آنها باشد و اینها هستند که به راه راست دست یافته‌اند!

Deyant (2011)

İşte Rablerinden bağışlamalar ve rahmet hep onlardır. Ve doğru yolu bulanlar da onlardır.

ترجمه فارسی: اینها همانها هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند که هدايت‏يافته‌گانند!

Çelik (2013)

 Rablerinin mağ‏firet ve rahmeti onlaradır. Hidayeti bulanlar da onlardır (157)

ترجمه فارسی: رحمت و مغفرت خدا بر آنها است و آنها هستند که هدایت یافته اند!

 صلاه در این آیه به معنای مغفرت و رحمت است و نگاهی به ترجمه‌های استانبولی نشان دهنده ترجمه صحیح آن است.  سازمان دیانت و گلپینارلی از واژه بخشش و رحمت استفاده کرده‌اند. یاشار نوری اوزتورک از معادل‌های سلام و برکت و چلیک و توپتاش آن را به معنای مغفرت و رحمت گرفته است.

د. کنیسه

الَّذينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزيزٌ (حج،40)

ترجمه فارسی: همانها كه از خانه و شهر خود، به ناحق رانده شدند، جز اينكه مى‏گفتند: «پروردگار ما، خداى يكتاست!» و اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نكند، ديرها و صومعه‏ها، معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شود، ويران مى‏گردد! و خداوند كسانى را كه يارى او كنند (و از آيينش دفاع نمايند) يارى مى‏كند خداوند قوى و شكست ناپذير است.(مکارم)

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Eğer Allah insanların bir kısmını bir kısım ile defetmeseydi manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah’ın adı çok anılan mescidler elbette yıkılır.

ترجمه فارسی: اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نمی كرد، ديرها و صومعه‏ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شد، ويران مى‏شد!

Gölpınarlı (1955)

Eğ‏er Allah, insanların bir kısmını bir kısmıyla defetmeseydi, içlerinde Allah adının çok anıldığı manastırlar da yıkılırdı havralar da kiliseler de, mescitler de yerle bir edilirdi (337).

ترجمه فارسی: و اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نمی‌كرد، ديرها و صومعه‏ها و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شود، ويران مى‏شد!

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Eğ‏er Allah’ın, insanların bir kısmını bir kısmıyle defetmesi olmasaydı, içlerinde Allah’ın adı çokça anılan manastırlar, kiliseler, havralar ve mescitler her halde yerle bir edilirdi (509).

ترجمه فارسی: اگر خداوند بعضى از مردم را به‌وسيله بعضى ديگر دفع نمی‌كرد، ديرها و صومعه‏ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار ذکر مى‏شد، با خاک یکسان مى‏شد!

Toptaş (2008)

Eğ‏er Allah, insanlardan bir kısmını bir kısmıyla defetmeseydi, manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah’ın ismi çokça anılan mescitler yıkılırdı (337).

ترجمه فارسی: اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نمی كرد، ديرها و صومعه‏ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شد، ويران مى‏گشت!

Diyanet (2011)

Eğer Allah bir kısım insanları (kötülüklerini) diğer bir kısım ile defedip önlemeseydi mutlak surette içlerinde Allah’ın ismi bol bol anılan manastırlar, kiliseler, havarlar ve mescidler yıkılır giderdi.

ترجمه فارسی: و اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نمی كرد و مانع  نمی شد، ديرها و صومعه‏ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شود، ويران مى‏گشت!

Çelik (2013)

Eğ‏er Alla’ın, insanların bir kısmıyla bir kısmını defetmesi olmasaydı, manastırlar, kiliseler, havralar ve içinde Allah’ın isminin çokça anıldığı mescitler, muhakkak yıkılır giderdi (337). 

ترجمه فارسی: اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيله بعضى ديگر دفع نمی كرد، ديرها و صومعه‏ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شد، ويران مى‏گشت!

2- بررسی ترجمه وجوه واژه دین

کلمه دین یکی از مورد اختلاف ترین کلمه ها در سراسر واژگان قرآن است که دو معنای مهم قابل تشخیص و تمایز از یکدیگر دارد: 1. کیش و آیین 2.داوری . علاوه بر این معانی با تحقیق در ادبیات جاهلی سه معنی ذیل ریشه واضح می شود: عادت و رسم، تلافی و پاداش، فرمانبرداری.(ایزوتسو، 1368ش:285).

اکنون نحوه ترجمه وجوه مختلف معنایی واژه «دین» را در برخی ترجمه های ترکی استانبولی قرآن مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهیم.

الف: داوری

الزَّانِيَةُ وَ الزَّاني‏ فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في‏ دينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ (نور،2)

برخی ترجمه‌های فارسی مانند مکارم آیه را به درستی معنا کرده‌اند:

هر يك از زن و مرد زناكار را صد تازيانه بزنيد و نبايد رأفت (و محبّت كاذب) نسبت به آن دو شما را از اجراى حكم الهى مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد! و بايد گروهى از مؤمنان مجازاتشان را مشاهده كنند! (مکارم). ولی برخی از آنها ترجمه درستی به دست نداده‌اند:

به هر يك از زن و مرد زناكار صد تازيانه بزنيد و اگر به خداوند و روز بازپسين ايمان داريد نبايد در دين خداوند بخشايشى بر آن دو به شما دست دهد و هنگام عذابشان بايد دسته‏اى از مؤمنان گواه باشند(گرمارودی). حال وضعیت را در ترجمه های ترکی استانبولی پی می‌جوییم:

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz sopa vurun; Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah dini(ni takip) hususunda sizi sakın acıma duygusu kaplamasın! Müminlerden bir grup da onlara uygulanan cezaya şahit olsun.

ترجمه فارسی: به هر يك از زن و مرد زناكار صد تازيانه بزنيد اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید، در مورد (پیگیری) دین خدا مبادا دچار ترحم شوید گروهی از مومنان نیز به هنگام اجرای مجازات آنها شاهد باشند.

Gölpınarlı (1955)

Zina eden kadınla zina eden erkeğin herbirine yüzer sopa vurun ve Allah dinindeki bu hüküm hususunda onları esirgemeniz tutmasın ve azaplarını da inananların bir bölüğü görsün (350)

ترجمه فارسی: به هر يك از زن و مرد زناكار صد تازيانه بزنيد و در دین خدا در مورد این حکم آنها را مورد مغفرت و بخشش قرار ندهید و هنگام عذابشان بايد دسته‏اى از مؤمنان شاهد باشند.

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Zina eden kadınla, zina eden erkek .... yüz vuruş vurun herbirinin ciltlerine ... Allah’a ve Ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın dini konusunda bunlara acıma  duygusu sizi yakalamasın. Müminlerden bir gurp da bunların cezalarına tanık olsun (658).

ترجمه فارسی: هر يك از زن و مرد زناكار صد تازيانه بزنيد به بدنشان و اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید در مورد دین خداوند به اینها حس آمرزش به شما دست ندهد. هنگام عذابشان بايد دسته‏اى از مؤمنان شاهد باشند.

Toptaş (2008)

Zina eden kadınla, zina eden erkeğin her birine yüzer değnek vurun. Eğer Allah’a ve Ahirete iman ediyorsanız, Allah’ın dininde (ceza ve kanunda) sizi o ikisine karşı acıma duygusu tutmasın ........ (350)

ترجمه فارسی: به هر يك از زن و مرد زناكار صد شلاق بزنيد اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید در دین خداوند نسبت به این دو حس بخشش به شما دست ندهد.

Diyanet (2011)

Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz sopa vurun, Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın dininde (hükümlerini uygularken) onlara acıyacağınız tutmasın. Müminlerden bir gurup da onlara uygulanan cezaya şahit olsun.

ترجمه فارسی: به هر يك از زن و مرد زناكار صد تازيانه بزنيد و اگر به خداوند و روز آخرت ايمان داريد نبايد در دين خداوند به آنها رحم کنید و هنگام عذابشان بايد دسته‏اى از مؤمنان شاهد باشند.

Çelik(2013)

Zina eden kadın ve zina eden erkeğ‏in her birine yüzer değ‏nek vurun. Eğ‏er Allah’a ve ahiret gününe iman ediyorsanız, onlara Allah’ın dini konusunda sizi bir acıma tutmasın. Onlara uygulanan cezaya muminlerden bir grup da şahit bulunsun (350)

ترجمه فارسی: به هر يك از زن و مرد زناكار صد شلاق بزنيد اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید در مورد دین خداوند حس بخشش به شما دست ندهد. هنگام عذابشان بايد دسته‏اى از مؤمنان شاهد باشند. دین در این آیه به معنای داوری است و ترجمه سازمان دیانت،  آن را به حکم الهی، توپتاش آن را به معنی  سزا  در نظر گرفته اند که تا حدودی صحیح است ولی  گلپینارلی، یاشار نوری اوزتورک و چلیک آن را در متن به معنای دین الهی گرفته‌اند که با معنای صحیح فاصله دارند. 

ب: فرمانبرداری

فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (توبه،11)  

مکارم: (ولى) اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، برادر دينى شما هستند و ما آيات خود را براى گروهى كه مى‏دانند (و مى‏انديشند)، شرح مى‏دهيم! (11) 

همه ترجمه‌های فارسی، دین را در این آیه به همان معنای دین گرفته اند و به «برادر دینی» ترجمه کرده اند و ترجمه لفظ به لفظ انجام داده اند که بهتر بود داخل پرانتز توضیح می دادند که منظور از برادر دینی ، فرمانبرداری و هم آیینی بوده است.

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Eğer tevbe ederler, namaz kılarlar, zekatı verirlerse dinde kardeşleriniz olurlar. Biz âyetleri, bilen bir kavme açıklarız.

ترجمه فارسی: اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، زكات را بپردازند در دین برادرتان خواهند شد. ما آيات را براى گروهى كه می‌فهمند شرح می‌دهیم!

Gölpınarlı (1955)

Fakat tövbe ederler, namaz kılarlar ve zekat verirlerse onlar da din kardeşlerinizdir ve biz, bilen topluluğ‏a ayetlerimizi açıklar, bildiririz (188)

ترجمه فارسی: اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، دیگر آنها برادر دينى شما هستند! و ما آيات خود را براى گروهى كه مى‏دانند شرح ‏داده بیان می داریم!

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Bununla birlikte tövbe eder, namazı kılar, zekatı verirlerse, artık sizin, dinde kardeşinizdirler. Biz ayetlerimizi, bilen bir topluluk için böyle açık seçik ortaya koyarız (717).

ترجمه فارسی: در کنار این اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، دیگر آنها برادر دينى شما هستند! و ما آيات خود را براى گروهى كه مى‏دانند واضح و روشن تبیین می‌کنیم!

Toptaş (2008)

Eğer pişman olurlar, namazı kılarlar ve Zekâtı verirlerse, dinde kardeşinizdirler. Bilen bir kavim için ayetleri açıklıyoruz (188)

ترجمه فارسی: اگر پشیمان شده و توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، آنها برادر دينى شما هستند! و آيات را براى گروهى كه مى‏دانند تشریح می کنیم!

Diyanet (2011)

Fakat tevbe eder, Namaz kılar ve zekat verirlerse, artık onlar dinde kardeşlerinizdir

ترجمه فارسی: اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، دیگر آنها برادر دينى شما هستند!

Çelik (2013)

Eğ‏er tevbe eder, namaz kılar ve zekat verirlerse, sizin din kardeşiniz olurlar. Bilen kimseler icin ayetleri uzun uzadıya açıklıyoruz (188)

ترجمه فارسی: اگر توبه كنند، نماز را برپا دارند، و زكات را بپردازند، آنها برادر دينى شما می شوند. آيات را براى گروهى كه مى‏دانند بطور مفصل تشریح می‌کنیم!

همه ترجمه‌ها  در این آیه دین را به همان معنای عام دین گرفته‌اند و در ترجمه آیه آن را به برادران دینی( din kardeşiniz) با اندکی تفاوت ترجمه کرده اند که باید به معنای فرمانبرداری و هم آیینی ترجمه می‌شد و برگردان صحیح آن باید( فرمانبرداری و هم آیینی) باشد.

ج.آیین (قانون)

فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخيهِ كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ في‏ دينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ كُلِّ ذي عِلْمٍ عَليمٌ (یوسف، 76)

مکارم: در اين هنگام، (يوسف) قبل از بار برادرش، به كاوش بارهاى آنها پرداخت سپس آن را از بارِ برادرش بيرون آورد اين گونه راه چاره را به يوسف ياد داديم! او هرگز نمى‏توانست برادرش را مطابق آيين پادشاه (مصر) بگيرد، مگر آنكه خدا بخواهد! درجات هر كس را بخواهيم بالا مى‏بريم و برتر از هر صاحب علمى، عالمى است. دین در این آیه در اکثر ترجمه‌های فارسی به آیین ترجمه شده است که صحیح است.

E. M. Hamdi Yazır (1938)

.....Melikin kanunlarına göre, kardeşini alıkoymasına imkan yoktu .....(244)

ترجمه فارسی: ....... برادرش را مطابق قانون پادشاه نمی‌توانست اسیر کند. 

Gölpınarlı (1955)

.....yoksa Allah dilemedikçe padişahın dinince kardeşini esir edemezdi .....(244)

ترجمه فارسی: ....... در غیر این‌صورت اگر خدا نمی‌خواست  برادرش را مطابق قانون پادشاه نمی‌توانست اسیر کند. 

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

......... kralın dinine göre öz kardeşini alamazdı .... (262).

ترجمه فارسی: ....... مطابق دین پادشاه نمی توانست برادرش را دستگیرکند.

Toptaş (2008)

.....kendi kardeşini kralın dinine (kanunlarına) göre alıkoyması yakışmazdı .... (244)

ترجمه فارسی: ....... دستگیری برادرش مطابق دین پادشاه برازنده او نبود.

Diyanet (2011)

Bunun üzerine Yusuf, kardeşinin yükünden önce onların yüklerini başladı. Sonra da onu, kardeşinin yükünden çıkarttı. İste biz Yusuf’a böyle bir tadbir öğrettik. Yoksa Kralın kanununa göre kardeşini tutamayacaktı.

ترجمه فارسی: بدنبال این یوسف قبل از بار برادرش، به (كاوش) بارهاى آنها شروع کرد سپس آن را از بارِ برادرش بيرون آورد اين گونه به یوسف تدابیری ياد داديم! در غیر این‌صورت او نمى‏توانست برادرش را مطابق قانون پادشاه بگیرد. 

Çelik (2013)

..... Yoksa (Hukumdarin dininde) yürürlükteki kanuna göre (kardeşini) yanında alıkoyamazdı (244)

ترجمه فارسی: ....... در غیر این‌صورت مطابق قانون رایج نمی‌توانست برادرش را دستگیرکند. دین در این آیه به معنای آیین (قانون) و خوی پادشاه می باشد و حمدی یازیر آن را به قانون، سازمان دیانت آن را به قانون پادشاه،  چلیک آن را به Hükümdarın dininde ( yürürlükteki kanuna göre)، دین حکومت (طبق قانون جاری) و گلپینارلی آن را به padişahin dinince))  دین پادشاه و توپتاش آن را به  kralın dininine (kanunlarına) دین پادشاه(قوانینش) ترجمه کرده‌اند که صحیح به نظر می رسند.

د. پاداش

وَ الَّذي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لي‏ خَطيئَتي‏ يَوْمَ الدِّينِ (شعرا، 82)

بهترین معنای دین در این آیه به معنای پاداش می باشد . اکنون نظری به چند ترجمه فارسی ذیل این آیه خواهیم داشت:

مجتبوی

و آن كه اميد دارم كه روز حساب و پاداش لغزشم را بيامرزد. (82) 

مکارم

و كسى كه اميد دارم گناهم را در روز جزا ببخشد! (82)

معزی

و آنكه اميدوارم كه بيامرزد براى من گناهم را روز دين (82)

به نظر می‌رسد ترجمه مجتبوی دقیق‌تر، ترجمه مکارم تا حدودی نزدیک به معنا و ترجمه معزی دور از معنای صحیح است. ببینیم در ترجمه های ترکی استانبولی شاهد چه وضعیتی هستیم.

E. M. Hamdi Yazır (1938)

Ve hesap günü, hatamı bağışlayacağını umduğumdur.

ترجمه فارسی: و در روز قیامت امیدوارم خطایم را بيامرزد.

Gölpınarlı (1955)

Ve öyle bir mabuttur ki kıyamet gününde umarım, hatamı da yarlıgar (370)

ترجمه فارسی: و چنان معبودی است که در روز قیامت امیدوارم خطایم را بيامرزد.

Yaşar Nuri Öztürk (1993)

Din gününde hatalarımı affetmesini umup durduğum da o’dur (178).

ترجمه فارسی: و آن كه اميد دارم در روز دین خطایم را بيامرزد.

Toptaş (2008)

Kıyamet gününde hatamı afvetmesini ümit ettiğim O’dur (370)

ترجمه فارسی: و آن كه اميد دارم در روز قیامت خطایم را بيامرزد.

Diyanet (2011)

Ve heap Günü hatalarımı bağışlayacağını umduğum Odur

ترجمه فارسی: و آن كه اميد دارم كه روز حساب خطایم را بيامرزد.

Çelik (2013)

Din (Ceza) günü hatalarımı bağışlayacağını ummakta olduğ‏um da O’dur (370)

ترجمه فارسی: و آن كه اميد دارم كه در روز دین و حساب خطایم را بيامرزد.

حمدی یازیر آن را به روز حساب، سازمان دیانت آن را به روز حساب ، چلیک  (جزا) و اوزترک آن را به روز دین  گلپینارلی آن را به  روز قیامت و توپتاش نیز همین معنا را گرفتند که  همه ترجمه ها با ترجمه دقیق فاصله دارند.

3. نتیجه 

باتأمل در جداول 1 و 2 و نیز برخی بررسی های بیشتر توسط نویسندگان درباره نحوه ترجمه سایر وجوه و نظائر به نظر می‌رسد اکثر مترجمان ترک در طول تاریخ  به نوعی از همدیگر تقلید نموده اند وکمتر شاهد نوآوری و اجتهاد در آنها هستیم.

 1.جدول مقایسه‌ای صحت ترجمه‌های وجوه واژه صلاه به ترتیب زمانی مترجمان

صلاه	دین	دعا	مغفرت و رحمت	کنیسه
یازیر	غ	ص	ص	ص
گلپینارلی	غ	ص	ص	ص
اوزترک	غ	ص	ص	ص
توپتاش	غ	ص	ص	ص
دیانت	غ	ص	ص	ص
چلیک	غ	ص	ص	ص

جدول2. جدول مقایسه‌ای صحت ترجمه‌های وجوه واژه دین به ترتیب زمانی مترجمان

دین	داوری	فرمانبرداری	آیین و قانون	پاداش
یازیر	غ	غ	ص	غ
گلپینارلی	غ	غ	ص	غ
اوزترک	غ	غ	ص	غ
توپتاش	ص	غ	ص	غ
دیانت	ص	غ	ص	غ
چلیک	غ	غ	ص	غ

 

 

 

 منابع

1.اللهیاری تبریزی، مهدی(1391ش)، «گذری بر تاریخ ترجمه و تفسیرهای ترکی قرآن مجید»، ترجمان وحی، شماره 31.

2.ایزوتسو، توشی هیکو(1368ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.

3.پاکتچی، احمد(1392ش)، ترجمه شناسی قرآن کریم،  تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

4.رضوی، سید حسین(1377ش)، «غبارزدایی از چهره ترجمه های ترکی استانبولی قرآن مجید»، بینات، شماره 132.

5.سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن(1421ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی.

6.گروه ترکی استانبولی(1377ش)، بررسی ترجمه‌های قرآن مجید به زبان ترکی، قم: مرکز ترجمان وحی.

7.العوا، سلوی محمد(1389ش)، بررسی زبان شناختی وجوه و نظائر در قرآن کریم، ترجمه دکتر سید حسین سیدی، مشهد: به نشر.

8.نرم افزار جامع التفاسیر.

9. Kök, Abdullah (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 1v-235v/2), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

10.Küprülü, M. Fuad (1986), Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.

11.Toptaş, Mahmut (2008), Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli, İstanbul.

12.Ünlü, Suat (2007), “Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye Çevrilmesi ve İlk Türkçe Kur’an Tercümeleri”, Din Araştırmaları, Ocak-Nisan, Cilt 9, Sayı 27, ss. 9-56

13.Üşenmez, Emek (2017), “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümesi (No: 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies, Cilt 12/3, s. 717-772

14.Yalçın Akcan, Betül (2013), Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Giriş-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.

---

[1]  . دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی تهران  (نویسنده مسئول): [e-mail]

[2]  . استادیار گروه زبان و ادبیات ترکی استانبولی دانشگاه علامه طباطبایی تهران: [e-mail]

[3]  . دانشیار گروه تاریخ و هنرهای اسلامی، گرایش ادبیات اسلامی ترک، دانشکده الهیات، دانشگاه آک دنیز، آنتالیا، ترکیه: [e-mail]