جلوه طبیعت در قصاید منوچهری دامغانی و سعدی شیرازی

الموضوعات : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

فرشته طاهری ¹ , محمد شاه بدیع زاده ² , محمود مهدوی دامغانی ³

1 - دانشکده علوم و ادبیات انسانی .دانشگاه آزاد مشهد
2 - دانشکده علوم و ادبیات انسانی دانشگاه آزاد مشهد ایران
3 - دانشیار بازنشسته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

تاريخ الإرسال : 26 الأربعاء , رجب, 1445 تاريخ التأكيد : 06 السبت , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 15 الأربعاء , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: طبیعت, قصیده, منوچهری دامغانی, سعدی شیرازی.,

ملخص المقالة :

طبیعت در میان شعر پارسی، جای وسیع و گسترده دارد. منوچهری دامغانی به عنوان نماینده شاعران طبیعت گرای، با دیدگاه واقع گویی در توصیف عناصر طبیعت، در همه دوره های شعر پارسی، گوی سبقت ربوده است. او هم چون رودکی و بیش از او، پرچم دار فلسفة خوش باشی و غنیمت دانستن لحظه بوده است. توصیفات او معمولا با تشبیهات حسی، از تمام اجزای طبیعت وام گرفته است. سعدی همچون منوچهری، وام دار طبیعت نشاط انگیز است با این تفاوت این توصیف ها در خدمت اعتقاد و پند و اندرز هستند. سعدی افتاده ای آزاده است که گاه با زبان تیز و گستاخ و البته همراه با ادب ندا می دهد: بس بگردید و بگردد روزگار/ دل به دنیا در برنبندد هوشیار. نتایج نشان می دهد منوچهری و سعدی به تشبیهات حسی تمایل دارند شاعر سبک خراسانی بیشتر علاقمند به آوردن تشبیهات متعدد و مرکب است و سعدی از تشبیهات مفرد استقبال می کند. شاعر دامغانی در هر عنصر، هدفش توصیف زیبایی و نشاط است و شاعر شیرازی با تأثر از جامعه، هدفش تعالی و رشد انسان در سیر کمال معنوی است. هر دو شاعر خردمند، هوشمندانه سعی در درک لحظه دارند؛ یکی لذت از جهان گذرا، دیگری درس از جهان گذرا. این پژوهش به روش استقرا، جز به کل، به شیوه کتابخانه ای و فیش برداری است.

المصادر:

1. امامی، نصرالله (1371). منوچهری دامغانی و ادوار زندگی و آفرینش های هنری، بی¬نا بی¬جا.
2. دبیر سیاقی، محمد (1374). تصویرها و شادی ها، تهران: سخن.
3. دودمان کوشکی، علی؛ سلطانی کوه بناییو حسن؛ جم زاده، سمیه (1391). توصیف طبیعت در دیوان منوچهری و صنوبری، مجله تاریخ ادبیات 3 (69).
4. زرین¬کوب، عبدالحسین (1378). با کاروان حله، تهران: علمی.
5. سعدی (1366). کلیات سعدی، به تصحیح محمد علی فروغی، طلوع.
6. سعیدی، سهراب و اسماعیلی، محبوبه (1397). بررسی طبیعت، آسمان و فلک در شعر انوری. پژوهش¬نامه اورمزد 11(44).
7. شاله، فیلیسین (1357). شناخت زیبایی، ترجمه علی اکبر بامداد، تهران: طهوری.
8. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383). صورخیال در شعرفارسی، تهران: آگاه.
9. فتوحی رودمعجنی (1398). بلاغت تصویر، تهران: سخن.
10. فرزاد، عبدالحسین (1376). نقد و پژوهش با نمونه اشعار منوچهری، تهران: آتیه.
11. لسان، حسین (1373). پژوهشی در روایات و مضامین سعدی، ذکر جمیل سعدی (مجموعه مقالات و اشعار ...)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (صص173-144).
12. مژده، علی محمد (1373). جنبه های معنوی سخن سعدی، ذکر جمیل سعدی (مجموعه مقالات و اشعار...)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (صص226-125).
13. منوچهری دامغانی (1390). دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، زوار.
14. همتی، سیروس(1388). مقایسه تصویرآفرینی از طبیعت در مثنوی¬های عرفانی قرن هفتم.
15. یوسفی، غلامحسین (1369). چشمه روشن، تهران: انتشارات علمی.

نص كامل:



مجله ادبیات فارسی، دوره 20، شماره 38، تابستان 1403، صفحه 58-46

 

جلوه طبیعت در قصاید منوچهری دامغانی و سعدی شیرازی

فرشته طاهری1، دکتر محمد شاه بدیع زاده2*، دکتر محمود مهدوی دامغانی3 

1دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي، مشهد، ایران.

*2 عضو شورای مرکزی کانون دانشگاهیان ایران اسلامی استان خراسان رضوی و مشهد مقدس.

3 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، ‌ايران.

نویسندة مسئول: Email: [e-mail].i

تاریخ دریافت: 18/11/1402  / تاریخ پذیرش: 20/05/1403

 

 

     چکیده

طبیعت در میان شعر پارسی، جای وسیع و گسترده­ دارد. منوچهری دامغانی به عنوان نماینده شاعران طبیعت­گرای، با دیدگاه واقع­گویی در توصیف عناصر طبیعت، در همه دوره­های شعر پارسی، گوی سبقت ربوده است. او هم­چون رودکی و بیش از او، پرچم­دار فلسفة خوش­باشی و غنیمت دانستن لحظه بوده است. توصیفات او معمولا با تشبیهات حسی، از تمام اجزای طبیعت وام گرفته است. سعدی هم­چون منوچهری، وام­دار طبیعت نشاط­انگیز است با این تفاوت این توصیف­ها در خدمت اعتقاد و پند­و­اندرز هستند. سعدی افتاده­ای آزاده است که گاه با زبان تیز و گستاخ و البته همراه با ادب ندا می­دهد: بس بگردید و بگردد روزگار/ دل به دنیا در برنبندد هوشیار. نتایج نشان می­دهد منوچهری و سعدی به تشبیهات حسی تمایل دارند شاعر سبک خراسانی بیشتر علاقمند به آوردن تشبیهات متعدد و مرکب است و سعدی از تشبیهات مفرد استقبال می­کند. شاعر دامغانی در هر عنصر، هدفش توصیف زیبایی و نشاط است و شاعر شیرازی با تأثر از جامعه، هدفش تعالی و رشد انسان در سیر کمال معنوی است. هر دو شاعر خردمند، هوشمندانه سعی در درک لحظه دارند؛ یکی لذت از جهان گذرا، دیگری درس از جهان گذرا. این پژوهش به روش استقرا، جز به کل، به شیوه کتابخانه­ای و فیش برداری است.

کلیدواژه: طبیعت، قصیده، منوچهری دامغانی، سعدی شیرازی.

 

 

 

1-        مقدمه

بوستان افروز شعر شاعران سبک خراسانی در عرصه توصیف، هنرنمایی فرخنده ایست که شاعران برجسته این سبک را در همه زمان­ها، نام بردار کرده است. در میان شاعران قصیده پرداز عصر سامانی و غزنوی، چهره منوچهری به عنوان صورت­گر زبردست طبیعت، او را با سبک مخصوص به خودش، در تمام ادوار شاعری ممتاز نموده است. بسیار سخن­ها درباره ذهن خلاق و شاهکار این هنرمند جوان طبع، بیان شده است. همه اجزا طبیعت در شعر او چون انواع گل، پرنده، نیز دیگر جلوه­های طبیعت چون آسمان، زمین، ستارگان، سیاره­ها و .... شعر او را منحصر به فرد نموده است. «شراب گفتار وی مرد افکن است و دیوانش عکسی از بهشت جاوید، بدین جهت غم و اندوه و ناکامی و نامرادی در آن نیست، حتی لفظی اندوهگین نیز در آن نمی­توان یافت، همه کلمات وی شادی آور و طرب انگیزند» (دبیر سیاقی،1390: بیست و پنج). منوچهری مانند دیگر شاعران هم عصرش و البته بیش از آن­ها با به نمایش گذاشتن طبیعت با جادوی سخن، لذت و شادمانی را به ارمغان می­آورد. توصیفات این شاعر دریافتن لحظه و شادباشی است، حتی در توصیف پاییز و زمستان هم به دنبال شادی و نشاط هست:

باز دگر باره مهر ماه درآمد		جشن فریدون آبتین به بر آمد
		(منوچهری،174:1390)       )

هم چنین شاعر توانمند در طلیعه ماه خزان ، پندوار ندا می دهد:

بساز چنگ و بیاور دوبیتی و رجزی		که بانگ چنگ فروداشت عندلیب رزی
		(همان:129)       )

هدف از این توصیفات لذت است و بس.دربار سامانیان جای شادمانی و نشاط است و البته در دربار غزنویان نیز همین شیوه و آیین با تفاوت­هایی دنبال می­شود. با حمله مغول و تغییر کانون­های ادبی، انسان به دنبال عالم معنا است و شاعران به عرفان و تصوف متمایل می­شوند و البته شاعرانی چون سعدی، شعر خود را با صبغه عرفانی می­سرایند:

 

مابین آسمان و زمین جای عیش نیست		یک دانه چون جهد ز میان دو آسیا
		(سعدی،431:1366)       )

حکیم، بار خدایی که صورت گل خندان		درون غنچه ببندد چو در مشیمه جنین را
سزد که روی عبادت نهند بر در حکمش		مصوری که تواند نگاشت نقش چنین را                                          (همان)                   )

 

 

 

 

سعدی نیز به طبیعت و توصیف آن اهتمام ورزیده است با این تفاوت که این توصیف برخلاف منوچهری، هدف غایی نیست؛ بلکه مقدمه­ای برای رسیدن به معرفت الهی است و در نهایت:

صراط راست که داند در آن جهان رفتن		کسی که خو کند اینجا به راست رفتاری
		(همان:475)                         )

2-       بیان مساله

باتوجه به اینکه منوچهری و سعدی هر دو از توصیف طبیعت در هنر شعر سرایی بهره برده­اند ،تفاوت­های بارزی، شعر این دو شاعر نامی را متفاوت می­کند. فضای اجتماعی- فرهنگی و سیاسی از عوامل تعیین کننده جهان بینی و نگرش شاعران در مضامین شعری است. گرچه زاویه شخصی شاعر نیز در یک سبک خاص، وی را از دیگر هم عصران خود متفاوت می­کند. در نگرش منوچهری در سبک خراسانی و سعدی در سبک عراقی، شیوه­های هم­گرایی و دیگرسو­گرایی دیده می­شود. پرداختن و تحلیل و بررسی ویژگی­های مشترک و گونه­گون دو شاعر، هدف این تحقیق است.

 

3-       سوالات تحقیق

1-       هنر منوچهری در توصیف طبیعت چه انعکاسی در ذهن خواننده دارد؟

2-       توصیف طبیعت در قصاید سعدی چه پیام­هایی را برای بشر به ارمغان می­آورد؟

 

4-       فرضیه­های تحقیق

1-       منوچهری با جادوی شعر به توصیف طبیعت می­پردازد، هدف او بیان هنر است و البته لذت از این هنر، که می­تواند همواره به انسان یاد­آور شود که «لحظه را دریاب» این تفکر بینشی فلسفی است که دانشمندان و متفکران بزرگ آن را بیان نموده­اند. دانشمندان نیز در دنیای متمدن امروز این تفکر را به انسان یادآور می­شوند:

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم		وین یک دم عمر را غنیمت شمریم
		(خیام)                         )

2-       سعدی هدفش از توصیف طبیعت در ابتدا، بیان عظمت خداوند است زیرا ایزد یکتا، صانعی است که «چندین هزار صورت الوان نگار کرد» با وجود آن­که سعدی شوق خود را از طبیعت به انسان منتقل می­کند:

تو گر به رقص نیایی شگفت جانوری		از این هوا که درخت آمدست درجولان
		(سعدی،465:1366)                         )

ولی همواره به انسان یادآوری می­کند:

جهان بر آب نهادست و زندگی بر باد		غلام همت آنم که دل بر او ننهاد
		(همان:436)                         )

پس انسان را به زهد و تقوا فرا می­خواند:

پرهیزگار باش که دادار آسمان		فردوس جای مردم پرهیزگار کرد
		(همان:439)                         )

 

5-       پیشینه تحقیق

انسان با طبیعت پیوند جاودانه دارد. از بدو تولد تا فرجام کار، طبیعت سبب حیات انسان و رشد و تعالی اوست. «طبیعت دارای "غنای شکل یافته" و امکانات بی­نهایتی است که از دیرباز به عنوان سرچشمه بدوی آفرینش و عرصه­ای که در آن به طور مداوم خلق و ابداع صورت می­گیرد، اهمیت داشته و به عنوان سرمایه­ای برای خلاقیت هنری مورد توجه بوده است. کسانی که در خلق آثار هنری دست داشته­اند. با رویکرد به طبیعت، خود را از این امکانات بی­نهایت برخوردار ساخته و توانسته­اند هم­چون طبیعت دست به خلق و ابداع زده و پیوند انسان با طبیعت را مستحکم­تر کنند» (شاله،50:1357). تحقیقات زیادی در زمینه طبیعت و تجلی آن در شعر فارسی صورت گرفته است که بر برخی از این موارد اشاره خواهد شد.

سعیدی و همکاران (1397) پژوهشی تحت عنوان «بررسی طبیعت، آسمان و فلک در شعر انوری» انجام داده­اند. طبیعت و جلوه­های آن همواره در دوره­های گوناگون زبان و ادب پارسی مورد توجه شاعران مختلف بوده است. اولین جلوه پدیده­های طبیعت در آثار ادبی سبک خراسانی هویدا گردیده ­است. انوری یکی از شاعران این سبک است که تجلی طبیعت را در شعر او می­توان یافت. جست­و­جوی عناصر طبیعی در آثار گویندگان این عصر نشان می­دهد که دید گویندگان بیشتر دید طبیعی است و نه تنها در وصف­های طبیعت بلکه در زمینه­های دیگر نیز توجه شاعران به طبیعت، نوعی تشخص و امتیاز دارد. پژوهش­گران به بررسی طبیعت در دیوان انوری و ذکر نمونه اشعار بر این اساس پرداخته­اند.

دودمان کوشکی و همکاران (1391) تحقیقی تحت عنوان «توصیف طبیعت در دیوان منوچهری و صنوبری» انجام داده­اند. فن وصف، یکی از مهم­ترین اغراض شعری است که به عنصر خیال وابسته است. موضوع وصف آن­گاه که وصف طبیعت باشد، ترسیم تابلویی از زیبایی­ها است. منوچهری دامغانی (متوفی 432 ه.ق) و صنوبری (متوفی 334 ه.ق) بی­شک از بزرگترین شاعران طبیعت­گرا در ادب پارسی و تازی هستند. اهمیت وصف طبیعت در دیوان صنوبری اندازه­ای است که برخی از منتقدان او را نخستین شاعر طبیعت در ادبیات عرب دانسته­اند. منوچهری نیز همین جایگاه را در ادبیات فارسی دارد. این مقاله به بررسی تحلیل و تطبیق توصیف­های این دو شاعر از جلوه­های مختلف طبیعت می­پردازد. پژوهشگران با تحلیل و مقارنه توصیف­های مشابه و آرایه شواهدی امکان بررسی تطبیقی دو شاعر را در توصیف طبیعت فراهم آورده­اند. شباهت­های فراوانی بین این دو شاعر در برخی از موضوعات چون: وصف گل­ها، پرندگان و توصیف برف بیشتر است و در برخی از عناصر، شباهت­ها اندک است. براساس این تحقیق، منوچهری دامغانی در توصیف طبیعت از صنوبری که از سرامدان مکتب تشبیه در عصر عباسی است، تاثر بسیاری پذیرفته، با این وجود در دیوانش نامی از این شاعر نبرده است. همتی (1388) تحقیقی تحت عنوان «مقایسه تصویرآفرینی از طبیعت در مثنوی­های عرفانی قرن هفتم (حدیقه سنایی، مثنوی­های عطار نیشابوری و مثنوی مولوی)» انجام داده است. در این مقاله، نگارنده بر آن است. ضمن بیان اجمالی نحوه به کارگیری تصاویر طبیعت و مناظر مختلف آن در شعر غیر عرفانی به تفاوت نحوه کاربرد این عناصر در مثنوی­های این شاعران که از دیدگاه اندیشه به هم نزدیک هستند بپردازد. در یک نگاه اجمالی به دوره­های مختلف شعر فارسی، این نکته روشن است که شعر فارسی در هیچ دوره­ای از بهره­مندی از طبیعت به روش تصویر آفرینی بی­نیاز نبوده است. شاعران دوره اول شعر فارسی «سبک خراسانی» بیشتر نگارگر طبیعت هستند و سیر آفاقی دارند درحالی که در مثنوی مولوی و شاعران هم­فکر و هم­عصر او، این سیر انفسی است و طبیعت به عنوان ابزاری برای القای معانی به کار می­رود. مطلبی که در اینجا قابل تامل است، این است که نحوه کاربرد و توصیف جلوه­های طبیعت در آثار سنایی و عطار به صورت کلیشه­ای و تکراری است. درحالی که در مثنوی مولوی، تصویر آفرینی، صورتی متنوع­تر داشته و با یک بیان جدید و منحصر­به­فرد مطرح شده است.

در پژوهش حاضر به نکته­های مشترک و بخصوص تفاوت­های دو شاعر در طبیعت و اهداف آن­ها پرداخته می­شود که این پژوهش در نوع خود بدیع و جدید است.

 

6-       مباحث نظری

6-1-                      جلوه طبیعت در قصاید منوچهری دامغانی

شاعر برنای قصیده سرای قرن پنجم، با استعداد ذاتی شاعری نیز با آگاهی به دانش­های زمان خود بخصوص علوم ادبی، موسیقی کلام و آشنایی به زبان عربی) به شاعری می­پردازد؛ خود به صراحت گوید: «من بدانم علم دین و علم طبّ وعلم نحو» (منوچهری،91:1390) هم­چنین در جای دیگر می­فرماید: «من بسی دیوان شعر تازیان دارم ز بر» (همان). شیوه ممتاز وی، او را صاحب سبک نموده است. ویژگی­های شعرِ وی از این قرار است:

 

 

 

6-1-1-                      طبیعت

شاعر ستایش­گر طبیعت، با سبک واقع­نگر، بیش از هر شاعری در طول تاریخ به توصیف طبیعت پرداخته است، وی با سحر سخن، در بیان و توصیف، دست به ابداع و ابتکار می­زند، هم چنین او با تیز­بینی و ظرافت اندیشه و نگاه، از طبیعت الهام می­گیرد و خلّاقیت خود را در تصویر آفرینی از آن وام می­گیرد. توجه منوچهری در خلق تصویر­ها و تشبیه­ها، دقت در تناسب­ها و رنگ­ها است؛ توجه به هماهنگی شکل هندسی اشیا و تناسب رنگ­ها، شعر او را از شعر دوره­های قبل و دوره خود، ممتاز می­کند. زیرا توجه به رنگ در میان شاعران دیگر، بیش از تناسب شکل­های هندسی است. به­طور مثال این تشبیه:

وان قطره باران که چکد از بر لاله/.../ پنداری تبخاله خردک بدمیدست/ برگرد عقیق دولب عیار (ر.ک. شفیعی کدکنی، 1383: 504) علاوه­بر آن، منوچهری با طبیعت حس مشترکی دارد و آن را به خوبی احساس می­کند: «او آن (طبیعت) را احساس می­کند و این همه احساس و توجه به طبیعت باعث شده است که شناخت و کشف زیبایی­های طبیعت برای او امری عادی باشد و همه این موارد را در اشعار خود وارد کند (یوسفی، 1369: 62). امتیاز­های دیگری نیز سبب سرآمدی او در میان شاعران، به عنوان شاعر طبیعت قابل ذکر است «وی همیشه در مورد طبیعت ذوق­زدگی و اشتیاق کودکانه داشته است و هیچ­گاه طبیعت، برای او کهنه نمی­شود و پیوندی محکم و عاطفی با طبیعت دارد (فرزاد، 1376: 34) هم­چنین انسان همراه شاعر حضور خود را در توصیف­های او از طبیعت، حاضر و فعال می­بیند (ر.ک. امامی،1375:27).

 

6-1-2-                      وصف عناصر بی جان طبیعت 

طبیعت بی­جان بدون گل و شکوفه، زیبایی چندانی ندارد و منوچهری این موضوع را به دقت مورد توجه قرار داده است و با دایره اطلاعات فراوانی که از گل­ها داشته است بیش از دیگر عناصر طبیعت به آن پرداخته است. علاوه بر آن وی برای گل­ها، مشبه به، جان­دار قرار می­دهد.گل ارغوان را به مرغکان سرخ و گلبرگ­های بنفشه را به ناخن کبود کودک، گل رعنا را به روی برافروخته می­خواران، مانند می­کند.

 

6-1-3-                      شادی

طیف رنگارنگ وسیع طبیعت، شعر او را شاد جلوه می­دهد و البته روح شاعر نیز به دنبال اندوه و غم نیست؛ اندوه شاعر در حد شکایت از حاسدان است و البته خود را در این غم محصور نمی­کند و همراه با نوای طرب­انگیز طبیعت به شادی و شاد­خواری می­پردازد گویی طبیعت درون او پیوسته مشغول بازیگوشی و جست­و­خیز است.

 

6-1-4-                      حس­های پنج­گانه 

منوچهری دامغانی در پیوند با طبیعت، از پنج حس به خوبی مدد می­گیرد:

الف-حس بینایی: در بسیاری بیت­ها، شاعر از دیدگاه بصری انسان را به توجه و دقّت در طبیعت فرا می­خواند، مانند؛

طاوس در میان باغ دَمان وکشی کنان		چنگش چو برگ سوسن پایش چو برگ نی
بالش بسان دامن دیبای زربفت		دُمّش پر از هلال و جناحش پر از جُدی                                 (منوچهری،1390: 134)                           )

و بدین ترتیب شگفتی انسان و هیجان و شعف وی را از اعجاز­های طبیعی، برمی­انگیزد. در ادامه باید گفت منوچهری از رنگ­های شاد بیش­تر در کلام می­آورد: باده سرخ /25؛ گوهرحمراء/25؛ زرد گل/31؛ سبز چنار/97؛ لولوی بیضاء؛ و گاه شاعر با رئگ مورد علاقه خود، شدت شوق و اشتیاق خود را نشان می­دهد سرخ­ترین آب/99؛ وی رنگ سیاه را برای بیان رنگ ابرو دلدار، رنگ زلف و توصیف زاغان در زمستان می­آورد. و البته گاه با تشبیه­های مخصوص به خود، رنگ مورد نظر را ذکر می­کند: (سیه معجر/75: زاغ) (مشک/59: زلف) (قیرینه گرزن/86 : شب) (زاغ رنگ/86:ابرسیاه) (زنگی/75: ابر سیاه).

ب- حس شنوایی: یکی از عوامل قابل توجه شعر منوچهری، بیان موسیقی طرب­انگیز است وی صدای شادی آفرین نغمه پرندگان را به آلات موسیقی مانند می­کند و شوق و شعف خود را به خواننده منتقل می­کند:

کبک ناقوس زن و شارک سنتور زنست		فاخته نای زن و بط شده طنبور زنا
		(همان:1)                         )

ج-حس لامسه: لطافت و ظرافت در طبیعت چون لمس پارچه­های لطیفی است که انسان را هوشیار و به­وجد می­آورد:

ثوب عتّابی گشته سَلَبِ قوسِ قزح		سُندُسِ رومی گشته سلب یاسمنا
		(همان:2)                         )

د-حس شامه: عطر­های طبیعت یکی از عوامل اعجاز آفرینش است که انسان لطیف طبع را به شعفی ماورایی، رهنمون می­کند:

زلف بنفشه ببوی، لعل خجسته ببوس		دست چغانه بگیر، پیش چمانه بخم
		(همان:70)                         )

در این نمونه، شاعر علاوه­بر حس شامه، حس لامسه، شنوایی، بینایی و چشایی مخاطب را برمی­انگیزد که در نوع خود نوعی ایجاز در لفظ و اطناب در معنی است.

ه-حس چشایی: شاعر با چشیدن آنچه مطلوب خود است، لذت خود را با خواننده به اشتراک می­گذارد، گویی او را با لذت خود شریک می­داند:

ای آن که نخوردستی می، گر بچشی زان		سوگند خوری گویی شهد و رطب اینست
		(همان:16)                         )

6-1-5-                       تصویر آفرینی

تصویرهای منوچهری چون در عالم طبیعت رخ می­دهد، حسی و ساده هستند زیرا هنوز ذهن بشر در آن دخل و تصرفی انجام نداده است و مضامین ثانوی از آن ابداع ننموده است. «ماهیت­های تصویر­های منوچهری ایماژیستی است که سه ویژگی دارد صراحت، فشردگی و طبیعی بودن. در شعر فارسی، تصویر­های منوچهری صراحت و دقت ویژه منحصربه فردی دارند. دوم فشردگی: شعر باید روشن، عریان با تصویر واضح کوتاه و فشرده و در عین حال شگفت انگیز و طبیعی باشد» (ر.ک. فتوحی، 1385-405). شعر منوچهری، به­گونه طبیعت­گرایی توصیفی و طبیعت­گرایی تقلیدی است، در لفظ و معنی شعر او، تقلید از شاعران عرب دیده می­شود؛ واژه­هایی چون شتر، اطلال و... مضامین و شیوه خمریه سرایی ابتدا در شعر رودکی و بیش از آن در شعر منوچهری بارز است. هم جنین منوچهری گاه از تصویر­های شاعران عرب، تقلید می­کند؛ مانند: تصویر طراز علم از برق:

باد علمدار شد ابر علم شد سیاه		برق چنانچون ز زر یک دو طراز عَلَم
		(منوچهری،1390 : 70)                         )

شاعر عرب، سری رفاء، این­گونه آورده است:

کانّها و البرق فی ابتسام		کتیبه مُذهَبه الاعلام
		(ر.ک. شفیعی کدکنی، 1383 :346-327).                         )

علاوه بر تصویر سازی از راه ترکیب صفت­ها که به طور مشخص این شیوه در شاهنامه دیده می­شود، در شعر شاعر دامغانی هم این شیوه، شعر او را ممتاز نموده است، از جمله در وصف اسب می­سراید:

ابرسیر و بادگرد و رعد بانگ و برق جه		کوه کوب و سَهل بُرّ و شخ نورد و راهجوی
		(همان:524)                         )

هم­چنین باید در نظر داشت تنسیق­الصفات در وصف اسب ممدوح و استفاده از آرایه لفّ و نشر در این­گونه شعرها توصیف­ها و ستایش­های او را برجسته نموده است:

نیزه و تیغ و کمند و ناچخ و تیر و کمان		گردن و گوش و دُم و سمّ و زهار و ساق اوست
		(منوچهری،1390 : 147)                         )

6-1-6-                      موسیقی کلام

شاعر دامغانی، باذکر انواع آلات موسیقی، پرده­ها و نام­های موسیقی رایج زمان نیز تشبیه صدای پرندگان به سازها و صداهای موسیقی، گاه با تکرار حرف یا حروفی علاوه بر القای معنی موردنظر سبب خیزش و موسیقی در کلام می­شود و به شادی و نشاط خواننده می­انجامد:

شقایق­های عشق انگیز، پیشاپیش طاووسان		بسان قطره­های قیر، باریده بر اخگرها
		(منوچهری،1390 : 3)                         )
شقایق­های عشق انگیز، پیشاپیش طاووسان		بسان قطره­های قیر، باریده بر اخگرها
		(منوچهری،1390 : 3)                         )

این تکرارها شعر وی را ممتاز و نامبردار نموده است:

                                                                       خیزید و خز آرید که هنگام خزانست. (همان:153)

 

6-2-                      جلوه طبیعت در قصاید سعدی شیرازی

6-2-1-                       ستایش و نعت پروردگار

سعدی در آغاز قصاید خود با مطلع:

شکر و سپاس و منت وعزت خدای را		پروردگار خلق و خداوند کبریا
		(سعدی، 1366: 428)                         )

آغاز می­کند. استفاده از آیات قرآنی در شعر او بارز و آشکار است:

سبحان من یمیت و یحیی و لا اله		الا هوالذی خلق الارض والسما
		(همان)                         )

6-2-2-                      طبیعت

ذکر طبیعت در جای جای شعرسعدی، نشان از عشق و علاقة او به عناصر طبیعت چون آب، چشمه، زمین، آسمان، روز، شب، گل وگیاه و درخت است. تفاوت عمده سعدی با منوچهری، تصویرهای طبیعی برای ستایش خداوند است و آن­جایی که از توصیفات طبیعی برای ستایش امیران و قدرتمندان مدد می­گیرد توجه ممدوح را به اعجاز آفرینش و قادر متعالی که قدرت مطلق است، معطوف می­کند:

در کمترین صُنع تو مدهوش مانده­ام		ما خود کجا و وصف خداوند آن کجا
		(همان)                         )

سعدی در ستایش علاءالدین ملک جوینی می­فرماید:

حکیم، بار خدایی که صورت خندان		درون غنچه ببندد چو در مشیمه جنین را
		(همان، 431)                         )

سعدی قصیدة معروفی در وصف بهار با این مطلع دارد:

بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار		خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار را
		(همان،443)                         )

6-2-3-                      وصف عناصر بی جان طبیعت

 سعدی نیز به عناصر بی­جان طبیعت روح می­دمد اما این شیوه را برای تعقل و تفکر در عالم خلقت و صانع دادار در خدمت می­گیرد، از این رهگذر، شعر او از طرب و فلسفه خوش باشی منوچهری فاصله می­گیرد و انسان را به تفکر از هدف غایی خلقت بر می­انگیزد:

تا کی آخرچو بنفشه سرغفلت در پیش		حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
		(همان)                         )

سعدی از خوشه عنب و حقّه انار، توجه انسان را به اشکال و رنگ­های بی بدیل طبیعت جلب می­کند، البته نگاه سعدی به ظرافت اندیشه و اشکال هندسی مورد نظر منوچهری نیست ولی تصویرها در جهت اهداف ثانوی شاعر، حضور فعال دارند:

---