واکاوی سویه‌های «تعریض» و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی
الموضوعات :محمدرضا صالحی مازندرانی 1 , نصراله امامی 2 , سید محسن زکی نژادیان 3
1 - دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز،اهواز، ایران
2 - استاد بازنشسته،دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران
3 - دانشجوی دکتری دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, گواژه, تعریض زبانی و ادبی, کارکرد تعریض.,
ملخص المقالة :
تعریض یا گواژه بیانی غیرمستقیم و تأمل برانگیز است که در آثار ادبی، به ویژه حماسه از گستردگی بالایی برخوردار است. این شیوة بیان هنری در شاهنامه، به‌عنوان عالی‌ترین اثر حماسی، بازتابی فراگیر دارد. فردوسی آگاهانه و با اشراف بر دقایق سخن پهلوانی از ظرفیّت‌های گوناگون تعریض در جهت غنی¬تر نمودن اثر خویش سود می‌جوید. این پژوهش می‌کوشد به بررسی و تحلیل کمّی و کیفی تعریض در شاهنامه از سه دیدگاه «ساختار سخن تعریضی»، «محتوای سخن تعریضی» و «سطوح شخصیتی در تعریض» بپردازد. بررسی‌ها آشکار می‌سازد ساختار سخن تعریضی را می‌توان به زبانی و ادبی تقسیم‌بندی کرد. در بخش زبانی شیوه‌های بیان تعریض متنوّع، گسترده و به زبان عامه نزدیک است. در بخش ادبی نیز، تعریض‌ها در ساختار صناعتی با خاستگاه مردمی، هم‌چون تمثیل، کنایه، استعاره تهکمیّه و... نمود مییابند. به دلیل ماهیّت روایی شاهنامه تعریض‌های زبانی بسامد بالاتری دارند. درون‌مایة تعریض‌های شاهنامه نیز در خور تأمل است که اهم آن عبارتند از تعریض‌های ساختاری وابسته به بافت روایت، تعریض به جنگ‌آوری و پهلوانی، تعریض به عدم خردمندی و... . در بحث طرفین گفت‌وگو نیز بیش‌ترین تعریض‌ها از زبان پهلوانان غیرهم‌نژاد و سپس پادشاهان بیان می‌شود و گاه فردوسی نیز در مرزشکنی‌های روایی به شخصیت‌ها تعریض می‌زند. هم‌چنین تعریض در شاهنامه دارای سه کارکرد و هدف اساسی ازجمله نقش اندرزی و تنبیهی، تحقق حوادث منطقی داستان، آگاهی فردوسی از اثربخشی تعریض در روایت حماسی است.
- ابن اثیر، ضیاءالدین. (بی تا). المثل السائر، مقدمه و تعلیقات احمد الحوافی و بدوی طبانه، جلد سوم، قاهره: دارالنهضه و النشر.
- اسلامی¬ندوشن، محمدعلی. (1383). چهار سخنگوی وجدان ایران، فردوسی، مولوی، سعدی، حافظ. تهران: قطره.
- انوری، حسن. (1390). فرهنگ کنایات سخن، دورة دو جلدی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
- انوشه، حسن. (1381). فرهنگ¬نامة ادبی فارسی(اصطلاحات، موضوعات و مضامین ادب فارسی)، چاپ دوم، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- آسمندجونقانی، علی. (1400). «بازخوانی و تحلیل ساختاری قیام¬های شاهنامه»، پژوهش-نامة ادب حماسی، سال هفدهم، شمارة دوم، پیاپی 32، صفحات13-39.
- آقاحسینی، حسین و همتیان، محبوبه. (1394). نگاهی تحلیلی به علم بیان، چاپ اوّل، تهران: سمت.
- پورنامداریان، تقی. (1364). رمز و داستان¬های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- تاریخ سیستان، (1381). به تصحیح محمّدتقی بهار، چاپ اوّل، تهران: انتشارات معین.
- تقوی، نصرالله. (1383). هنجار گفتار، چاپ اول، اصفهان: فرهنگ¬سرای اصفهان.
- الثعالبی النیسابوری، ابی منصور عبدالملک¬بن محمّد. (1998). الکنایه و التعریض، تحقیق عایشه حسین¬فرید، قاهره: دارالقباء الطباعه و النشر و التوزیع.
- جمالی، فاطمه. (1395). «نقد و تحلیل اغراض ثانوی خبر و انشا در علم معانی»، دوفصلنامة بلاغت کاربردی و نقد ادبی، سال اوّل، شمارة دوم، صفحات 116-95.
- حسام¬زاده، منصور همایون. (1391). زبان بدن، بایدها و نبایدهای زبان بدن، چاپ سوم، تهران: پورنگ.
- داد، سیما. (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات مروارید.
- ذوالفقاری، حسن. (1389).«زیبایی¬شناسی ضرب¬المثل¬های فارسی»، مجلة بوستان ادب، دورة دوم، شمارة دوم، پیاپی58/1، صفحات 82-51.
- رادویانی، محمّدبن¬عمر. (1362). ترجمان البلاغه. تصحیح احمد آتش. چاپ دوم. تهران: انتشارات اساطیر.
- السُبکی، بهاالدّین. (2003). عروس¬الافراح فی¬شرح تلخیص¬المفتاح، به کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت.
- سجودی، فرزان. (1387). نشانه¬شناسی کاربردی، تهران: علم.
- سرّامی، قدمعلی. (1373). از رنگ گل تا رنج خار (شکل¬شناسی داستان¬های شاهنامه)، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- السکاکی، یوسف¬بن محمّدبن علی. (1982). مفتاح العلوم، به¬کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- شفیعی¬کدکنی، محمدرضا. (1388). صورخیال در شعر فارسی، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات آگاه.
- شمیسا، سیروس. (1387). معانی و بیان، چاپ هشتم ، تهران: انتشارات میترا.
- صفا، ذبیح اله. (1393). حماسه¬سرایی در ایران، چاپ دهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- عسکری، ابوهلال حسن¬بن¬عبدالله¬بن¬سهل. (1971). الصناعتین، تحقیق مفید قمحه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- عمارتی¬مقدم، داوود. (1389). «مراودات بینافرهنگی:صورت¬بندی مفهوم سخن¬وری در ایرانِ سده¬های میانه و مصر باستان»، دو فصل¬نامة علمی و پژوهشی کهن¬نامة ادب پارسی، سال دهم، شمارة دوم، 1-14.
- عمارتی¬مقدم، داوود. (1385). بلاغت از آتن تا مدینه، چاپ اول، تهران: نشر هرمس.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، به¬کوشش جلال خالقی¬مطلق، تهران: مرکز دایره-المعارف بزرگ اسلامی.
- فرهنگی، علی¬اکبر؛ فرجی، حسین. (1389). «زبان بدن از نگاه مولانا در مثنوی معنوی» دورة شش، شمارة نه، 429-462.
- قاسمی پور، قدرت. (1395). «مرزشکنی روایی در داستان¬های ایرانی»، فصلنامة متن¬پژوهی ادبی، دوره 20، شماره67، صفحات145-127.
- قایینی کریم¬آبادی، فاطمه؛ بساک، حسن. (1399). «خویش¬کاری و ناخویش¬کاریِ شاهان در شاهنامه» پژوهش¬نامة ادب حماسی، سال شانزدهم، شمارة اول، پیاپی 29، صفحات231-255.
- القیروانی، ابی¬علی¬حسن بن رشیق. (1981). العمده، چاپ پنجم، دارالجیل.
- کزّازی، میرجلال¬الدین. (1389). زیبایی¬شناسی سخن پارسی(معانی)، چاپ نهم، تهران: انتشارات ماد.
- نوشین، عبدالحسین. (1389). واژه¬نامک، فرهنگ واژه¬های دشوار شاهنامه، چاپ سوم: انتشارات معین.
- وحیدیان¬کامیار، تقی. (1379). بدیع از دیدگاه زیبایی¬شناسی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات دوستان.
Works-cited
- Ibn-Asir, Zia-aldin(bi-ta). Al-masal Al-saer. Moghadame va Tahlighat Ahmad Al-havafi va Badvi Tabane. Vol.3. Cairo: Dar-al-nehza va Al-nashr. [in persian]
- Islami Nadoshan, M. Ali. (2003) Chahar Sokhangoyeh Vejdan Iran, Ferdowsi, Molavi, Saadi,Hafiz. Tehran: Ghatreh . [in persian]
- Anvari, Hassan. (2011) Farhang Kenayat Sokhan. 2 Vols. ed. 2nd ed. Tehran: Sokhan . [in persian]
- Anoshe, Hassan. (2002) Farhangnameh Adabi Farsi( Istelahat, Mozoat va Mazamin-e Adab-e Farsi). 2nd ed. Tehran: Vezarate Farhange va Ershade Islami. [in persian]
- Asmand Jonaghani, Ali. (2021) "Bazkhani va Tahlil-e Sakhtari Ghiamhay-e Shahnameh." Adab-e Hemasi Research Journal. 17th year. No 2. Series 22. 13-29 . [in persian]
- Aghahusseni,Hussein and Mahbobeh Hematian (2015). Negahi Tahlili be Elm-e Bayan. 1st ed. Tehran: Samt. [in persian]
- Pornamdarian, Taghi.(1985) Ramz va Dastanhay-e Ramzi dar Adab-e Farsi. Tehran: Elmi va Farhangi . [in persian]
- Tarikh-e Sistan. (2003) Bahar, M.Taghi. 1st ed.. Tehran: Moeen . [in persian]
- Taghavi, Nasrollah. (2005) Hanjar-e Goftar. 1st ed. Isfahan: Garhangsaray-e Isfahan. [in persian]
- Alsahlabi Alnesaburi and Ebi Mansur Abdolmalek bin Mohammad.(1998) Alkenaye va Altahriz by. Ayesheh Hussein Farid. Cairo: Dar al- Baghah al-Tebahe va al-Nashr va al- Tozih. [in persian]
- Jamali, Fatemeh (2016). “Naghd va Tahlil Aghraz-e Sanavi Khabar va Enshah dar Elm-e Maani.” Dofaslnamehye Belaghat-e Karbordi va Naghd-e Adabi. 1st year. No 2. 95-116 . [in persian]
- Hesamzadeh, M. Humayoon. (2012) Zaban-e Badan, Bayad-ha va Nabayadhay-e Zaban-e Badan. 3rd ed.. Tehran: Porang. [in persian]
- Dad, Sima.(2016) Farhang-e Istelehat-e Adabi. 5th ed. Tehran: Morvarid. [in persian]
- Zolfaghari, Hassan. (2010) “ Zibaeshenasi Zarbolmasalhay-e Farsi.” Bustan-e Adab Mag. 2nd ed.. No 2. Series 58/1. 51-82. [in persian]
- Radviyani, Mohammad-bin Ommar.(1983) Tarjoman al-Balagheh. Ahmad Atash, ed. 2nd ed.. Tehran: Asatir. [in persian]
- Al- Subki, Bah-al-Din.(1982) Aros al- Afrah fi Sharh Takhlis al-Meftah. By Abdolhamid Hendavi,. Beirut: Dar al-Kotob Elmiyeh. [in persian]
- Sojudi, Farzan. (2008) Neshaneshenasi-e Karbordi. Tehran: Elm. [in persian]
- Serami, Ghadamali.(1994) Az Rang-e Gol ta Ranj-e Khar( Sheklshenasi Dastanhay-e Shahnameh). 2nd ed: Elmi va Farhangi. [in persian]
- Alsakaki, Yusef-ibn Mohammad –ibn Ali.(1982) Meftah-al Olum. Abdolhamid Hendavi. Beirut: Dar al-Kotob Elmiyeh. [in persian]
- Shafiee Kadkani, Mohammadreza(2009). Sovar-e Khial dar Shehr-e Farsi. 13th ed.. Tehran: Agah. [in persian]
- Shamisa, Sirus.(2008) Maani va Bayan. Tehran: Mitra . [in persian]
- Safa, Zabiollah. (2016) Hamase-Saraee dar Iran. 10th ed.. Tehran: Amir Kabir. [in persian]
- Askari, Abolhalal Hasan-ibn Abdullah –ibn Sahl. (1971) Alsanaatein. Mofid Ghamhe, compiler. Beirut: Dar al- Kotob Elmiyeh. [in persian]
- Emaratimoghadam, Davood.(2010) Moravedat-e Beinafarhangi: Suratbandi Mafhom-e Sokhanvari dar Iran-e Sade Hay-e Miyane va Mesr-e Bastan. Dofaslnameheye Elmi va Pezhuheshi Kohannameh-e Adab-e Farsi. 10th year. No 2. 1-14. [in persian]
- Emaratimoghadam, Davood.(2016) Belaghat az Aten ta Madineh. 1st ed..Tehran: Hermes . [in persian]
- Ferdowsi, Abulghasem(2011). Shahnameh. by Jalal Khaleghi Motlagh. Tehran: Islamic Encyclopedia Center. [in persian]
- Farhangi, Aliakbar and Hussein Faraji. (2014) “Zaban-e Badan az Negah-e Molana dar Masnavi Mahnavi.” 6th series. No 9. 429-462. [in persian]
- Ghasemipoor, Ghodrat.(2016) “Marzshekani-e Revaee dar Dastanhay-e Irani.” Matnpezhohi Adabi periodical. 20th issue. No. 67. 127-145. [in persian]
- Gh. K. Abadi Fatemeh, and Hassan Basak.(2020) “Khishkari va Nakhishkari-e Shahan dar Shahnameh.”Epic Literary Journal. 16th year No 1. series 29. 231-235. [in persian]
- Al-ghirvani, Ibi Ali Hassan ben- Rashigh.(1981) Al-Omdeh. 5thed. Dar-al Jil. [in persian]
- Kazazi, M.J Al-Din(2020). Zibaeshenasi Sokhan-e Parsi( Maani). 9thed.. Tehran: Mad . [in persian]
- Noshin, Abdulhussein. (2020) Vajenamak, Farhang-e Vajehay-e Doshvar-e Shahnameh. 3rd ed.. Moen Press. [in persian]
- V.Kamkar, Taghi.(2000) Badih az Didgah-e Zibaeeshenasi. 1st ed.. Tehran: Doostan . [in persian]
