هنجارگریزی واژه¬ی «عشق» در شعر فروغ فرخزاد

الموضوعات :

سارا امین ¹ , محسن ایزدیار ² , محمدرضا زمان احمدی ³

1 - دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران
2 - استادیارگروه زبان وادبیات فارسی، گروه زبان وادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی اراک، ایران.

تاريخ الإرسال : 09 السبت , ذو الحجة, 1445 تاريخ التأكيد : 18 السبت , ربيع الأول, 1446 تاريخ الإصدار : 24 الجمعة , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: واژگان کلیدی: عشق, هنجارگریزی, معنایی, واژگانی, سبکی,

ملخص المقالة :

یکی از نظریات فرمالیست¬ها عدول زبان ادبی از زبان معیار است؛ آن¬ها سبک را بر حسب عدول و خروج از معیارها مطالعه می¬کردند و همین موارد از قدیم مورد توجه ادبای بدیع و بیان بوده است که بر پایه¬ی آن امروزه بحث هنجارگریزی توسعه یافته است؛ و آن¬ها به انواعی چون هنجارگریزی آوایی، لغوی، نحوی و سبکی تقسیم کرده¬اند. شعر معاصر نیمایی، گونه¬ای از هنجارگریزی در مقایسه با شعر کلاسیک و سنتی است. از میان شاعران نوگرا فروغ فرخزاد یکی از موفق¬ترین شاعران معاصر است که در آثار خود به بهترین شیوه واژه¬ی «عشق» را در انواع هنجارگریزی معنایی، واژگانی و سبکی به کار برده است. هنجارگریزی واژه¬ی «عشق» در شعر وی ریشه در زندگی پر تلاطم و دگرگونی بینش او دارد. در پژوهش حاضر بر آن هستیم با توجه به دیوان فروغ با روش تحقیق کتابخانه¬ای و شیوه¬ی تحلیلی - توصیفی هنجارگریزی واژه¬ی عشق را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. نتیجه¬ی پژوهش نشانگر آن است که فروغ، در مواجهه با عشق بیشتر از هنجارگریزی معنایی بهره گرفته است. واژگان کلیدی: عشق، هنجارگریزی، معنایی، واژگانی، سبکی

المصادر:

احمدی، بابک. ساختار وتاویل متن، تهران: نشر مرکز، 1388
جعفری، مرتضی، «برسی هنجارگریزی در شعر فروغ فرخزاد»، مجله¬ی علمی - پژوهشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، سال 4، شماره 1، 1392، 87-104.
حقوقی، محمد. شعر زمان ما (4)فروغ فرخزاد،، تهران: انتشارات نگاه، 1387، 39.
داد، سیما. فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: نشر مروارید، 1385، 540.
دستغیب، عبدالعلی. پری کوچک دریایی، تهران: نشر آتیمیس، 1385، 167 ـ 70.
شمیسا، سیروس. کلیات سبک‏شناسی، تهران: نشر میترا، 1388، 177-44.
شمیسا، سیروس. نگاهی به فروغ، تهران: نشر مروارید، 1401، 258-255.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، با چراغ وآینه در جستجوی تحول شعر معاصر ایران، تهران: نشر سخن، 1390،
568-564.
صفویی، کورش از زبان‏شناسی به ادبیات جلد اول: نظم، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، 1394،
58-53.
طاهباز، سیروس. زنی تنها: زندگی و هنر فروغ فرخزاد، تهران: نشر زریاب، 1376، 45.
فرخزاد، فروغ. دیوان کامل، تهران: نشر اهورا، 1386، 13-351.
مختاری، محمد، انسان در شعر معاصر، تهران: انتشارات توس، 1392، 579.
مختاری، محمد، هفتاد سال عاشقانه، مشهد: نشر بوتیمار، 1394، 33.
یوسفلو، زهرا؛ دهقان، علی؛ فرضی، حمیدرضا. «هنجارگریزی واژگانی در اشعار هوشنگ ابتهاج و نادر نادرپور»، نشریه بهارستان سخن، سال 11، شماره 26، 1393، 183-202.

نص كامل:



 

هنجارگریزی واژه­ی «عشق» در شعر فروغ فرخزاد

 

         سارا امین¹

دکتر محسن ایزدیار²* 

دکتر محمدرضا زمان‏احمدی³ 

 

چکیده

یکی از نظریات فرمالیست­ها عدول زبان ادبی از زبان معیار است؛ آن­ها سبک را بر حسب عدول و خروج از معیارها مطالعه می­کردند و همین موارد از قدیم مورد توجه ادبای بدیع و بیان بوده است که بر پایه­ی آن امروزه بحث هنجارگریزی توسعه یافته است؛ و آن­ها به انواعی چون هنجارگریزی آوایی، لغوی، نحوی و سبکی تقسیم کرده­اند. شعر معاصر نیمایی، گونه­ای از هنجارگریزی در مقایسه با شعر کلاسیک و سنتی است. از میان شاعران نوگرا فروغ فرخزاد یکی از موفق­ترین شاعران معاصر است که در آثار خود به بهترین شیوه واژه­ی «عشق» را در انواع هنجارگریزی معنایی، واژگانی و سبکی به کار برده است. هنجارگریزی واژه­ی «عشق» در شعر وی ریشه در زندگی پر تلاطم و دگرگونی بینش او دارد. در پژوهش حاضر بر آن هستیم با توجه به دیوان فروغ با روش تحقیق کتابخانه­ای و شیوه­ی تحلیلی - توصیفی هنجارگریزی واژه­ی عشق را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. نتیجه­ی پژوهش نشانگر آن است که فروغ، در مواجهه با عشق بیشتر از هنجارگریزی معنایی بهره گرفته است. 

واژگان کلیدی: عشق، هنجارگریزی، معنایی، واژگانی، سبکی

 

مقدمه

نیک آگاهیم برجستگی⁴ زبانی وهنجارگریزی⁵ انواع مختلفی دارد، اندیشمندان بیشماری تحت عناوین و تقسیم‏بندی‏های گوناگون بدان پرداخته‏اند از جمله؛ آرایه‏های ادبی وصنایع ادبی در زبان فارسی که می‏توان آن را گونه‏ای از هنجارگریزی دانست. در این جستار برآنیم که هنجارگریزی را از دودیدگاه  ـ نزدیک بهم  ـ لیچ⁶ ودکتر شفیعی کدکنی مورد بررسی قراردهیم. 

 «عشق» ازجمله موضاعاتی است که از دیرباز در جوامع بشری مورد توجه است. درطول تاریخ با روندزندگی، تحولات سیاسی، اجتماعی، اعتقادی و... دستخوش تغییر ودگرگونی شده است. با این وصف عشق از جمله مباحثی است که می‏توان از زاویه علوم مختلف به آن پرداخت و از آنجایی که بیشترین درهم تنیدیگی را با روان و احساسات آدمی دارد؛ بیشتردر آثار ادبی و روانشناسی جلوه‏گر است. عشق در میان شاعران معاصر به گونه‏ای متفاوت از گذشته بیان شده به ویژه در آثار فروغ فرخزاد، هنجارشکنانه نمود پیدا کرده است.  عشق آسمانی از دیدگاه شعرکلاسیک فارسی تقدیس شده است و عشق زمینی، بی‏پشتوانه وبرپایه هوی و هوس تعریف شده، حال آنکه «تفکیک عشق به حقیقی و مجازی و نفی عشق مجازی، اگرچه تنها گرایش موجود در شعر عاشقانه کهن ما نیست، وجه غالب آن هست.» (محمد مختاری، 1394: 33)اما عشق در ذهنیت غنایی دورۀ معاصر، روند متفاوتی از دوره‏های قبل را طی می‏کند، ساختارشکنی در فرم شعر همراه با تغییر در نوع نگاه به مفاهیم و محتوای رایج شعری است و در این میان، نوع نگاه به عشق جایگاه ویژه‏ای دارد. فروغ از جمله شاعرانی است که با بیان عشق به شیوۀ نوین و از دریچه‏ای که تا قبل از او اینگونه نگریسته نشده بود، پرداخت ودست به هنجارشکنی زد. حضور فروغ یه عنوان یک شاعر زن وبیان احساسات زنانه، خود به تنهایی بستری برای خلق نگاهی نو و معانی جدید ایجاد می‏کند بررسی عشق در اشعار فرخزاد از منظر هنجارگریزی، سایه‏های پنهان و فحوای اندیشه او را به ما می‏نمایاند. حضور فروغ در ادبیات فارسی خود نوعی سنت شکنی در زبانی سراسر مردانه محسوب می‏شود، او در اوج جوانی با زبانی پر شور و احساساتی، با نگاهی انتقادی و مبارزه جویانه علیه تفاوت‏ها و تبعیض‏ها می‏ایستد و وجهی از عشق را می‏نمایاند که پیش از او بی‏سابقه بوده؛ بیان عشق از زاویه زنانه و پرداختن به معشوقه‏ای که این بار مردی است زمینی. 

 

 پیشینه پژوهش 

چنان چه از کاوش تحقیقی ما بر آمد تاکنون پژوهشگران اغلب هنجارگریزی را در اشعار شاعران گذشته و معاصرمورد تحقیق قرار داده­اند. اما ما در این جستار پیرامون یک واژه در دیوان شاعر معاصر آن را مورد واکاوی و پژوهش قرار دادیم که از این نظر قابل توجه است. مقالاتی که در مورد هنجارگریزی و فروغ نوشته شده است بسیار است که ما به چند نمونه اندک بسنده می­کنیم. 

بررسی هنجار‏گریزی در شعر فروغ فرخزاد به پژوهش مرتضی جعفری که در سال 1392 در مجله علمی - پژوهشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا منتشر شده است. پژوهشگر در این پژوهش به این نتیجه دست یافته است که فروغ به جای خلق ترکیبات، کاربرد ترکیبات را در محور هم نشینی کلام تغییر می­دهد و از رکاکت کلام پرهیز می­کند. 

پایان­نامه­ای با عنوان «هنجارگریزی کلامی در شعر فروغ فرخزاد» در سال 1393 در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه به استاد راهنمایی حمید خانیان، توسط دانشجوی ارشد «مهناز آزادی» دفاع شد که در این پایان نامه از فرمالیسم ادبی سخن به میان آورده تا به هنجارگریزی رسیده است و هنجارگریزی را موجب «برجسته سازی» در کلام و آشنا زدایی می­داند. 

 مقاله­ای از داوودی مقدم و اختری در سال 1395 در نشریه ادب عربی با عنوان «عصیان و هنجارگریزی در شعر فروغ فرخزاد و غاده السمان» چاپ شده است که پژوهشگران در این مقاله بر آن هستند که فروغ و غاده با زبانی زنانه و نماپردازی­های شاعرانه بسیاری از سنت­های خرافی را و کلیشه­های رایج روزگار را به چالش می­کشند و از موضوعات مربوط به زن شرقی و روزمرگی­های آنان، سخن می­گویند. 

 ضرورت تحقیق

با تحلیل هنجارگریزی در سطح شعر می­توانیم به انحراف از نُرم و عدول از آیین رایج در ارتباط با واژگان، معانی و سبک پی ببریم. در این پژوهش ما برآنیم که آثار فروغ فرخزاد رااز منظر هنجارگریزی پیرامون واژه «عشق»مورد بررسی قراردهبم و به معانی ذهنی شاعرو نوع نگاه او دست یابیم. 

 تحقیق حاضر از آن نظر ضروری می­نماید که در اغلب مواردهنجارگریزی به صورت کلی در آثار فروغ فرخزاد مورد بررسی قرار گرفته است. 

 

 پرسش پژوهشی

 چه عواملی موجب شده است که فروغ در کاربرد واژه­ی عشق هنجارگریزی کند؟

آیا فروغ تحت تأثیر دیگر شاعران بوده است یا نگاه نوینی را به کار گرفته است؟

کدام نوع هنجارگریزی بیشترین بسامد را در دیوان فروغ دارد؟

 

چارچوب نظری

ردپای هنجارگریزی و برجسته سازی را می‏توان درآراءِفرمالیست‏های روسی⁷ یافت. «جنبش فرمالیسم روسی که به سال 1914 نخستین نشانه‏هایش آشکار شدنددرآخرین سال‏های دهه‏ی 1920در پی حمله‏های رژیم استالین⁸ از هم پاشید؛ اما در همین فاصله‏ی کوتاه به یکی از مهمتربن آیین‏های اندیشه گرانه‏ی سده حاضر تبدیل شد وتاثیر مباحث اصلی و روش کار فرمالیست‏ها هنوز هم بر نظریه‏ی ادبی آشکار است.» (احمدی، 38: 1388) 

هنجارگریزی، انحراف از قواعد حاکم بر زبان هنجار است که با زبان متعارف مطابقت ندارد؛ «این اصطلاح برگرفته از حوزه­ی زبان­شناسی مدرن و نقد زبان­شناسیک است و از رهگذر زبان انگلیسی به مباحث نقد ادبی و زبان­شناسی فارسی راه یافته است. انحراف از نُرم در حوزه­ی زبان‏شناسی به هر نوع استفاده زبانی ازکاربرد معنا­شناسیک تا ساختار جمله که مناسبات عادی و متعارف زبان در آن رعایت نشود؛ اشاره دارد.» (داد، 1385: 540). 

نقش مهم زبان روزمره یا هنجار انتقال پیام و برقراری ارتباط است، حال آنکه ادبیات در بستر زبان با بهرمندی از ترفندهای زبانی و اندیشگانی جهانی نوین خلق می‏کند، در این خلق نوین علاوه بر انتقال پیام، زیبایی کلام، پرواز اندیشه و خیال نمایان است. 

نظرات فرمالیست‏ها تاثیر بسزایی در روند نقد و بررسی زبانشناسی ادبیات در قرن بیستم داشته است، «این مساله خودکاری⁹ زبان وبرجسته سازی که شکلوفسکی¹⁰ و موکاروفسکی¹¹ مطرح کرده بودند در دست زبانشناسانی چون لیچ بسط و گسترش یافت. به اعتقاد لیچ برجسته سازی به دو گونه تحقق می‏یابد. هنجارگریزی و قاعده افزایی. هنجار‏گریزی معمولا در حوزۀ بدیع معنوی است و شعر می‏سازد اما قاعده افزایی¹² در حوزۀ بدیع لفظی است و نظم می‏آفریند.» (شمیسا، 1388: 177)

در میان میان می‏توان به دیدگاه صاحب نظران ایرانی نیز اشاره داشت از جمله دکتر شفیعی کدکنی معتقد است: «در مجموع، راه‏های شناخته شدۀ تماییز زبان، یا رستاخیز کلمه‏ها را، در سطح مختلف آگاهی‏هایی که ممکن است اهل زبان داشته باشند، می‏توان به این صورت تقسیم‏بندی کرد، اگرچه همه در حوزۀ زبان است ولی در تقسیم‏بندی کوچکتر می‏توان بدین گونه مقوله‏بندی شود: 1)گروه موسیقایی 2)گروه زبانشناسیک» (شفیعی کدکنی، 1388: 7) ویا دکتر سیروس شمیسا که می‏گوید: «از نظر من هنجارگریزی به زبانی و فکری و ادبی تقسیم می‏شود. زبانی سه بخش آوایی و لغویی و نحویی دارد. مسائل بیانی و بدیعی جزو مسائل ادبی است و هنجارگریزی معنایی مربوط به مسائل فکری است.» (شمیسا، 1388: 44) 

کلیات سبک‏شناسی

تقسیم‏بندی هنجارگریزی از نگاه لیچ، شامل: 

1. هنجارگریزی واژگانی: شاعر واژه‏ای جدید می‏آفریند. 

2. هنجارگریزی نوشتاری: شیوه نگارش شعر به صورت عمودی و یا نقطه‏گذاری به شیوه جدید و متفاوت. 

3. هنجارگریزی آوایی: تلفظ واژه‏ها خارج از زبان هنجار و به گونه‏ای متفاوت. 

4. هنجارگریزی نحوی: شاعر قواعد نحوی زبان معیار را در هم می‏ریزد و در محور همنشینی تصرف می‏کند. 

5. هنجارگریزی معنایی: خلق معنای جدید و یا ثانویه برای کلمات  ـ منطبق بر گروه زبانشناسیک از دیدگاه دکتر شفیعی کدکنی ـ از جمله آرایه‏هایی چون: استعاره، پارادوکس، تشخیص، مجاز و... 

6. هنجارگریزی گویشی: بهره‏گیری شاعر از واژگانی خارج از زبان هنجار 

7. هنجارگریزی سبکی یا اصطلاحی: استفاده از زبان گفتاری و عامیانه در شعر

8. هنجارگریزی زمانی: که می‏توان آن را آرکائیسم یا باستان گرایی نامید، یعنی شاعر از واؤه‏ها و یا ساخت‏های نحوی که در گذشته متداول بوده و در حال حاضر کاربرد ندارد بهره ببرد. (صفوی، 1394) 

چنانچه پیشتر گفتیم، هنجار گریز­های متعدد در ادبیات فارسی متداول بوده و است اما در گذشته به این گونه تقسیم‏بندی نشده بود. این هنجارگریزی­ها در یک زمان خاص متوقف نشده و سیال در ادبیات فارسی است. چنان چه در شعر معاصر علاوه بر نیما و اخوان ثالث که در کاربرد هنجار‏گریزی برجسته هستند؛ در شعر شاملو، سهراب وفروغ نیز بسامد بالایی دارد. 

 

عشق 

بی­شک عشق یکی از مفاهیم بسیار مهم برای جامعه‏ی بشری است، موضوعی که از لحظه‏ی حضور انسان در جهان هستی خود نمایی کرده است و بنا به گرایش‏های گوناگون از بعد فلسفه، روانشناسی، ادبی، عرفانی، مذهبی و... بدان پرداخته شده است. تبلور و بازتاب عشق در گذر زمان بنا به زمان، مکان، موقعیت، شرایط محیطی، تصور و عقاید گوینده و مخاطب با توجه به فرهنگ و پیشینه‏ی تاریخی، مذهبی و اجتماعی که در آن شکل می‏گیرد، به گونه‏های متفاوتی پدیدار می‏گردد. 

این حضور مداوم و همیشگی عشق و سوژه گی آن، اهمیت این مفهوم را در ذهن بشری به ما یاد آوری می‏کند. 

عشق مفهومی است سیال که درظرف جفرافیا، تاریخ و نگرش‏ها، نمود‏ها‏ی گوناگونی یافته است. از این روی می‏توان آن را از آن دست موضوعاتی دانست که همواره با هستی انسان درآمیخته است که از زمان حیات انسان در جهان وتا هنگام عدم او، به زندگی خود ادامه خواهد داد. 

 هر برهه از زمان شرایط ویژه خود را داردکه عوامل گوناگون فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی بر روی آن تاثیر‏گذار است و یک فضای کلی را خلق می‏کند و از سوی دیگر هر شاعر، نویسنده، اندیشمند، فیلسوف و... بنا به تجربیات، دانسته‏ها، نوع نگاه وخواسته‏ها؛ ویژگی‏های فردی بدان می‏افزاید. -البته این مورد تنها دربارۀ افراد صاحب سبک و خلاق صدق می‏کند ـ  دگرگونی مفهوم عشق در ادب فارسی نیز یکی از نمونه‏های بارز تفاوت در دیدگاه مردمان سرزمینمان است. 

عشق در دوره‏ی پیش از معاصر، صرفاً به عشق زمینی و آسمانی تقسیم می‏شده است. 

جداسازی روح از جسم در ارتباط با عشق آسمانی ارزشمند تلقی می‏شده است و عشق زمینی که با جسم و غرایز سنجیده می‏شده؛ بی‏ارزش تلقی می‏گردید. 

حال اینکه، این نوع از نگرش در شعر معاصر تغییر یافت و دیگر انسان تنها نظاره‏گر صرف تقدیر و حوادث نیست بلکه اوست که با افکار و برخوردهایش نقش کلیدی را در سرنوشت خویش بازی می‏کند و این تغییر نگاه به انسان و جایگاهش، تعبیر و تفسیر مفاهیم زیادی را دچار دگرگونی کرد که در این میان ما به مقوله‏ی عشق نظر داریم. این تحول معنایی در مفهوم عشق بخوبی در آثار ادبی شاعران معاصر متجلی گردیده است، از جمله فروغ فرخزاد، شاید بتوان گفت: عشق یکی از برجستگی‏های معنایی شعر فروغ است. او شاعری پیشرو محسوب می‏شود، زیرا نه تنها مفهومی نو بر ساختمان شعر فارسی افزوده، بلکه محتوا و زیبایی‏هایش را نمایان تر ساخته است. 

 

 فروغ فرخزاد

نخستین مجموعه شعر او به نام «اسیر» در سال 1331، دومین مجموعه­اش «دیوار» و سومین مجموعه شعرش «عصیان» را در بیست و دوسالگی به چاپ رساند. تحول فروغ درچهارمین دفتر شعر ش «تولدی دیگر» کاملا مشهود است این اثر که در زمستان 1343 به چاپ رسید؛ نشان از تحولی ژرف و نگاهی نو در مسیر شاعری او دارد. 

«شخصیت اصیل و ممتاز و مستقل او با آخرین کتابش تولدی دیگر آشکار شد. در این کتاب با شاعری بزرگ رو به رو می‏شویم که بی‏هیچ گمان، تاریخ ادبیات ایران او را به عنوان بزرگ ترین زن شاعر در طول هزارسالۀ خویش خواهد پذیرفت و در قرن ما یکی از دو چهرۀ برجستۀ شعر امروز خواهد بود.» (شفیعی کدکنی، 1390: 564)

 شعرفروغ فرخزاد، مطرح ترین صدای زنانه در ادبیات فارسی است. این جایگاه از دو جریان نشأت می­گیرد: نخست جریان ذهنیت ناپختۀ شاعر که قادر به بیان خواست درونیش نیست و کلامش در قالب مرد ستیزی متبلور می‏شود و از اینرو با خشم از عشق می‏سراید، گاه با افسوس و دریغ و گاهی آن را هوس می‏پندارد. اما «بر خلاف تصور یا تاویل برخی از اخلاق گرایان قشری و سطحی، شعر فروغ یک شعر اروتیک نیست. بلکه شعری است که از درک قدرت همآغوشی و یگانگی عاشقانه، برای رسیدن به وحدت خلاق، در ابعاد عام انسانی و اجتماعی ناشی شده است». (محمد مختاری، 1392: 579) او بدنبال دیده شدن و شنیده شدن است منتهی در زندگی شخصی خویش محصور شده و با زبان و ذهنیت ناشکوفا به طغیانگری زبانی رو می‏آورد؛ جریان دوم با رشد و شکوفایی ذهنی فروغ همراه است او با گذر زمان به پختگی ذهنی و رشد کلامی و هماهنگی دست می‏باید و عشق را برایندی از وحدت و یگانگی وجود ترسیم می‏کند و از دایره شخصی به حیطیۀ عمومی وارد می‏شود. 

 

هنجارگریزی معنایی در اشعار فروغ

در گذارار از زبان روزمره به زبان ادبی واژها از خودکار شدگی خارج می‏شوند و شعرا و نوبسندگان با خلق مضامین نو ویاگسترش معنای کلمات، موجب خیال‏انگیزی، نوآوی درحیطه مفاهیم می‏شوند، مجموعه عواملی که دکتر شفیعی کدکنی آن را گروه زبانشناسیک می‏نامد. شاعران برای رسیدن به آن از آرایه‏های ادبی چون: استعاره، کنایه، تشبیه، پارادوکس و... بهره می‏جویند. 

 شستشویش دهم از لکۀ عشق

 زین همه خواهش بی­جا و تباه

 (فرخزاد، 1386: 47)

 فروغ در این بند از عشق گریزان است و بر خلاف گذشتگان؛ آن را از نمود پاکی و قداست دور گردانیده و عشق را آلوده به هوس می­بیند، چون لکه­ای است که رنگ گناه را بر دلش نقش بسته است. 

همین مضمون در بخشهای دیگر شعر فروغ باز تکرار شده است: 

-       دل نیست این دلی که به من دادی

در خون طپیده، آه، رهایش ک

یا خالی از هوب و هوس دارش

یا پای بند مهر و وفایش کن 

 (همان: 85)

-       بخدا غنچۀ شادی بودم

دست عشق آمد و از شاخم چید

شعلۀ آه شدم، صد افسوس

که لبم باز بر آن لب نرسید

 (همان، 1386: 48)

 فروغ عشق را به انسان ستمگری تشبیه کرده است که دست دارد و از رهگذر هنجارگریزی معنایی مقصود ناامیدی خود را رسانده است. تشبیه از نمادهای برجسته­ی هنجارگریزی معنایی است؛ آنچه در شعر رخ می‏دهد گذر از زبان روزمره و رسیدن به بیان شعریست؛ شاعر آگاهانه یا ناخودآگاه با بهره‏گیری از آرایه‏های ادبی، وزن و آهنگ به زبان ادبی دست می‏یابد. 

-       عشقی به من بده که مرا سازد

 همچون فرشتگان بهشت تو

 (فرخزاد، 1386: 85)

 شاعر در این بند از شعر نگرش خود نسبت به عشق رابیان کرده، چیزی که او به دنبالش است و آن را مایه­ی عمران و آبادانی می­داند. این ویژگی عشق، مقدس و والاست چیزی که هنوز به آن نرسبده ولی درطلبش است. 

 ـ او شراب بوسه می‏خواهد ز من

 من چه گویم قلب پر امید را 

 او به فکر لذت و غافل که من

 طالبم آن لذت جاوید را

 (همان: 42)

 عشق در زبان فروغ «جایی سرشار از روشنی و گرمی هستی است و جایی لبریز از هراس و دلهره و تباهی. فراموش نکنیم که عمر کوتاهی داشت و حادثه­ای نامنتظره به زندگانی او پایان داد و نگذاشت او از برزخ تأملات رومانتیک¹³ عبور کند و زنی بود بزرگ شده در جامعه­ای پر از تضاد، پر از خشونت و مهربانی و طرد و نفی و پذیرش» (دستغیب، 1385: 167). 

-       دیگرم گرمی نمی­بخشی

 عشق‏ای خورشید یخ بسته

 (فرخزاد، 1386: 111)

 فروغ می­خواهد که سردی افسردگی خود را با «عشق» گرم کند. او در این هنجارگریزی عشق را مخاطب قرار می­دهد. بر همین اساس هنجار‏گریزی معنایی پیرامون انسان­پنداری به وقوع می­پیوندد. از سوی دیگر تشبیه عشق به خورشید که مظهر نورو گرماست و همزمان تضاد در مفهوم ارائه شده از خورشید (یا همان عشق)زیبایی این هنجارگریزی را دو چندان می‏کند. 

-آسمان­ها را به دنبال تو گردیده

در ره خود خسته و بی­تاب

یاسمن­ها را به بوی عشق بوئیده

 (فرخزاد، 6 138 154)

فروغ در جریان اشعار خود سعی بر آن داشته است که از روابط هم­نشینی واژگان بهره کافی ببرد و این هنر اوست؛ وی این هنر را در قالب هنجارگریزی بیان می­کند. ایجاد شبکه­ی معنایی و تناسب با گیاهان در این بند به صورت ملموس درک می­شود. وی از عشق با تناسب واژگانی همچون «بوییده» و «یاسمن» از آن گلی خوشبوی استنباط کرده است. 

-       و عشق،

که در سلامی شرم آگین خویشتن را بازگو می­کرد

در ظهرهای گرم دود آلود

 (همان، 1386: 209)

 فروغ در این بند از شعر خویش، تخاطب عشق را مدنظر قرار داده است در این بند عشق، انسانی تصور شده است كه دارای قوه­ی درك و شعور است و قادر است ارتباط برقرار کند و اندیشه كند و گاهی سلامی با لحن شرم­آگین بدهد، بنابراین عشق موجودی انسانی است كه مورد گفتگو قرار می‏گیرد، نوعی اندیشه فلسفی در نگاه فروغ به جزییات هر روزه و همیشگی زندگی پیداست. 

-       آن چنان آلوده ست

عشق غمناکم با بیم زوال

که همه زندگیم می­لرزد

چون ترا می­نگرم

مثل اینست که از پنجره­ای

تک درختم را، سر شار از برگ

در تب زرد خزان می­نگرم

مثل اینست که تصویری را

روی جریان­های مغشوش آب روان می­نگرم

 (همان: 211)

در این بند شاعر عشق را که نشان پویایی، زایایی و شادمانی است غم‏انگیز توصیف می‏کند که هر لحظه امکان از بین رفتنش است، فروغ حس عبور و گذرا بودن ونیستی را در اوج لحظۀ عاشقانه بیان می‏کند، در همتنیدگی عشق که جاودانگی ست با زوال و ناپایداری که نشان از حقیقت زندگی دارد. 

«عرصه‏ای که همان دنیای ذهنی متوسع و متفرد فروغ است و در آن بیش از هر چیز، نگرانی و اضطراب، تنهایی و بیهودگی، مسخ و دگردیسی، هول و وحشت وتاریکی وظلمت موج می‏زند. امواجی که همواره در دوائر جاذبه و دافعۀ دورنمایه اصلی شعر او یعنی؛ دلهرۀ زوال، در رفت و آمدند.» (حقوقی، 1387: 39) 

-       هر که دلداده­ش به دلدارش

ننشیند به قصد آزارش

برود چشم من به دنبالش

برود عشق من نگهدارش

 (فرخزاد، 1386: 197)

 فروغ در جریان عاطفی زندگی خویش عشق را در برهه­های مختلف با هنجارهای گوناگونی تصور کرده است. در این بند به عشق قداست ویژه­ای می­بخشد و او را چنان می­پرورد که حافظ و نگهدارنده است. این نوسان فکری را می­توان در دفتر تولدی دیگر، شعر «شعر سفر» به وضوح کامل مشاهده کرد. 

-       افسوس ما خوشبخت و آرامیم

افسوس ما دلتنگ و خاموشیم

خوشبخت زیرا دوست می­داریم

دلتنگ، زیرا عشق نفرینیست

 (همان: 205)

دستغیب در تحلیل این بند نوشته است «روشن است که در این جا سراینده از مرحله­ی وصف سخنانی از این قسم: تن من در میان بستر نرم/ به روی سینه­اش مستانه لرزید، بسیار دور شده است. او در تولدی دیگر سه گام بزرگ بر­ می­دارد و راه تازه­ای پیش می­گیرد» (دستغیب، 1385: 70). 

 در این هنجارگریزی معنایی، فروغ عشق را به مانند نفرین می‏پندارد، تقابل و تضاد این دو حس هاله­ای از ابهام را می‏آفریند، در اینجا هنوز شاعر بدنبال معنای نهایی و آرمانیش از عشق است و آن را همچنان نمی‏یابد زیرا از دید او عشق، بی‏اعتبار، فرار و ناپایدار است

 فروغ خود اذعان دارد شعر باید تبلور جامعه باشد «همه­ی اشعار نباید بوی عطر بدهد، بگذارید آن قدر غیر شاعرانه باشد که نتوان آن را در نامه­ای نوشت و به معشوقه فرستاد...» (طاهباز، 1376: 45). 

 

هنجارگریزی واژگانی در اشعار فروغ

در هنجارگریزی واژگانی، شاعر با انحراف از فُرم، واژه­ی نوینی می­سازد یا با قاعده کاهش و افزایش واژه را طوری بیان می­کند که بر وزن شعر آسیبی وارد نشود و اختلالی در عروض، پیش نیاید. «این نوع هنجارگریزی تنها مختص به یک شاعر یا یک دوره­ی خاص نمی­باشد. بلکه هر شاعری در هر دوره­ای تلاش خود را صرف می­کند تا شعرش را تازه­تر و زیباتر به خوانندگان ارائه دهد؛ بنابراین در هر شعری و در هر دوره­ای ما شاهد چنین گویش­ها و سرایش­ها خواهیم بود» (یوسف­لو و همکاران، 1393: 198). 

فروغ نیز از این امر مستثنی نبوده و در هنجارگریزی واژگانی در پیرامون «عشق» نهایت تبحر خود را به کار گرفته است که در ادامه به بررسی هر یک می­پردازیم. 

-       دیروز به یاد تو و آن عشق دل­انگیز

بر پیکر خود پیرهن سبز نمودم

در آینه بر صورت خود خیره شدم باز

بند از سر گیسویم آهسته گشودم

 (فرخزاد، 1386: 43)

 فروغ برای «عشق» صفت «دل­انگیز» بودن را به کار برده است؛ فروغ با توجه به این که در فرهنگ­ لغات برای تعریف عشق از واژگانی همانند دل­دادگی، دل­باختگی و دل­بردگی استفاده شده است؛ سعی داشته است ترکیبی نوین خلق کند که در هیچ فرهنگی نیامده باشد و آن را طوری بیاراید که مثل سایر واژگان مترادف واژه­ی «دل» در جزء نخست آن قرار گیرد و آن را «دل‏انگیز» نامیده است. 

-        می­نویسم روی دفتر خویش

 جاودان باشی ای سپیده­ی عشق

 (فرخزاد، 1386: 101)

 فروغ به چنان تبحری در صناعات ادبی و زبانی دست یافته است که با هنجارگریزی از واژگان، اسم را در جایگاه صفت به کار می­برد و از «عشق» صفتی برای سپیده دم یاد می­کند. قبل و بعد از وی هیچ یک از شاعران سپهر ادب ایران، دست به چنین ابتکاری نزده­اند و این واژه­ی ترکیبی مختص فروغ است. 

-       وه چه شیرین­ست

بر سر گور تو ای عشق نیازآلود

پای کوبیدن

 (همان: 116)

 شاعر در وهله­ی نخست عشق را به انسانی تشبیه می­کند که نیازمند است و از استغنای عرفانی خالی است؛ و چون از نیاز به مرحله­ی نیازمندی رسیده است تا حدودی از قداست افتاده است و آلوده شده است، از این روی مرگ و زوال آن عشق را باید جشن گرفت و پای کوبید و شادی کرد. جاندارانگاری عشق هنجارگریزی معنایست ونیازآلوده بودن عشق، هنجارگریزی واژگانی است. 

«سنت پدیده‏ای است؛ ایستا و نگاه سنتی نگاهی است؛ مطمئن اما نگاه فروغ از دریچۀ وصف‏هایش، نگاهی است که همه چیز در آن: سرگردان و مشوش و مضطرب و گذران و درهم و پریده رنگ و نامعلوم و بی‏اعتبار و فرار و دوردست و پریشان و بی‏سامان و... است. در مرکز تمامی این وصف‏ها نوعی ابها و بی‏قراری وجود دارد و این ابهام و بی‏قراری درست نقطۀ مقابل همان چیزی است که سنت بدان دعوت می‏کند، یعنی: اطمینان و ثبات» (شفیعی کدکنی، 1390: 568) 

-       دیدم که پوست تنم از انبساط عشق ترک می­خورد

دیدم که حجم آتشینم

آهسته آب شد 

 (همان: 217)

 نهایت زیبایی واژه آفرینی فروغ شاید در همین «انبساط عشق» باشد؛ زیرا انبساط و انقباض مختص دل آدمی است-آن هم با عبارت کنایی دلم گرفت یا دلم باز شد به کار می‏رود. ـ 
و عشق نیز جای در دل دارد. فروغ با در آمیختن آرایه­ی مجاز محلیه دست به هنجار‏گریزی واژگانی زده است که تنها در دیوان او رد پای آن را می­توان یافت. 

-       از ساقه­های سیمی می­چیدی

و در سیاهی ظالم مرا به سوی چراگاه عشق می­بردی

تا آن بخار گیج که دنباله­ی حریق عطش بود بر چمن

خواب

می­نشست

 (همان: 318)

 «فروغ خواب را نوعی تخیل در نظر گرفته است که چراگاه عشق در آن واقع شده است. واژه­ای که هنجارگریزی واژگانی را برجسته کرده است «چراگاه عشق» است که در هیچ دیوانی نتوانستیم همانند آن رابیابیم. برخلاف انتظار در سه دفتر اول که غالب موضوعات عاشقانه و بیان­گر احساسات تند و هیجانات دوران جوانی شاعر است، تعداد واژگان جنسی بسیار کم است؛ اما مفاهیم و تصاویر جنسی زیاد است؛ در ابیات فوق بدون آوردن حتی یک واژه­ی جنسی تصویر جنسی خلق شده است» (جعفری، 1392: 94.)

در جمع‏بندی این بخش می­توان چنین نوشت که فروغ از جمله شاعران معاصر است که به زیبایی از عهده­ی شعر و شاعری برآمده است و چنان با دقت به الفبای شعر آگاه است که دست به هنجارگریزی واژگانی زده است که نه تنها وزن عروضی شعر نیمایی بر هم نخورده است بلکه ذهن خواننده را نیز به چالش می­کشد و از این رهگذر است که در ذهن خواننده ب

 

 هنجارگریزی سبکی در اشعار فروغ

در هنجارگریزی سبکی، شاعر بیشتر زبان خود را به زبان گفتاری نزدیک می­کند و از واژه­یابی دشوار خود را می­رهاند به عبارتی «این امکان برای شاعر وجود دارد که از لایۀ اصلی شعر که گونۀ نوشتاری معیار است گریز بزند و از واژگان یا ساخت‏های نحوی گفتاری استفاده کند.» (صفویی، 1394: 57). 

 

 این نوع هنجارگریزی در ادبیات فارسی معاصر اغلب در آثار اخوان ثالث مورد توجه است؛ با این حال در اشعار فروغ نیز می­توان بندهایی را یافت که زیر مجموعه­ی هنجارگریزی سبکی است. 

-       من که پشت پا زدم به هر چه هست و نیست

تا که کام او ز عشق خود روا کنم

لعنت خدا به من اگر به جز جفا

زین سپس به عاشقان با وفا کنم

 (فرخزاد، 1386: 67)

شیوایی و روانی بیان فروغ فرخزاد در این بند به وضوح دیده می­شود. زبان فروغ انگار از زبان کوچه و بازار سرچشمه گرفته است. شمیسا می­نویسد: «شعر او عین حرف زدن، روان و سرراست است با همین لغات مستعمل و رایج امروزی و روی هم رفته زبان سلیس و به قول قدما فصیح و بلیغ دارد؛ و یکی از مواردی که به روانی زبان او کمک شایانی کرده است، اوزان شعری اوست که معمولاً به طبیعت کلام گفتاری نزدیک­اند» (شمیسا، 1401: 255). 

-       او خانه­اش در آن سوی شهر است

او در میان خانه­ی مصنوعیش

با ماهیان قرمز مصنوعیش

و در پناه عشق همسر مصنوعیش

 (فرخزاد، 1386: 338)

 همان گونه که در بند فوق آمده است، زبان فروغ بسیار ساده و روان است. چنان چه همه توان دریافت آن را دارند و نیازی به تحلیل و توصیف نیست و در آن هیچ واژه­ای نیست که بخواهیم برای درک مطلب به فرهنگ­ها مراجعه کنیم. 

 فروغ بیان می­کند «من در شعرم بیشتر از هر چیز دیگر سعی می­کنم از زبان استفاده کنم، یعنی من چون این نقص را در زبان شعری خودمان احساس می­کنم؛ نقصی که می­شود اسمش را کمبود کلمات گوناگون نامید» (شمیسا، 1401: 258). شعر فارسی از دیربازدر یک قالب قراردادی با واژه‏های فاخر سروده شده است. در حالی که در شعر شاعران معاصر حضور واژه‏های روزمره پررنگ تر است، فروغ در بعضی از سروده‏های خود واژه‏های محاوره ای، ساده و روزمره را به زیبایی مورد استفاده قرار داده است. 

 

نتیجه‏گیری

هنجارگریزی یکی از مهم ترین شگردهایی است که برای برجسته سازی زبان و آشنایی زدایی در اشعار مورد استفاده جمع کثیری از شاعران قرار گرفته است. هنجارگریزی انواع مختلفی دارد که در بخش چارچوی‏های نظری بدان پرداختیم.  با بررسی دیوان فروغ فرخزاد از منظر هنجارگریزی؛ به این نتیجه دست یافتیم که فروغ نیز همانند بسیاری از شاعران با تمام تبحر و هنرمندی خود دست به هنجارگریزی زده است. هنجار‏گریزی در سه حیطه­ی: واژگانی، معنایی و سبکی. آنچه هنجارگریزی عشق در دیوان فروغ راقابل تامل کرده؛ نوع نگاه او به هستی است، فروغ بدنبال صنعت پردازی نیست؛ بیش از هر چیز به محتوا اهمیت می‏دهد و ازاین روی در سیر تطور آثارش؛ در سه دیوان اول شعرش، جهان را در من فردی خویش جستجو می‏کند و در گذر زمان و هنگام پختگی آن را به من فرا مرزی بدل می‏کند، یعنی عشق در نگاه فروغ از حیطه شخصی و جزء نگرانه به جنبه‏های نوین عمومی گسترش می‏یابد. در به کارگیری هنجارگریزی پیرامون مفهوم عشق نمی­توان تاثیرگذاری دیگر شاعران را بر فروغ دید؛ زیرا او از جمله شاعران صاحب سبک وپیشروی معاصراست، فروغ با نگاه زنانه، برای اولین بار بدون هیچ انکاری اززنانگی و احساسات زنانه سخن می‏گوید و از فضای فرهنگی جامعه  ـ که با نگاه و بیان عاشقانۀ زن بیگانه بود ـ فراتر می‏رود.  در بررسی هنجار‏گریزی سبکی فروغ پیرامون واژه «عشق» نمونه‏های چندانی وجود نداشت و نسبت به سایر هنجارگریزی­های دیگر در رده­ی آخر و نهایی قرار دارد. 

 آگاهی فروغ به ساختار زبان فارسی چنان در واژه­گزینی و ابتکار واژگانی فروغ ریشه دوانیده بود که این ابتکار جملات و کلمات و ترکیبات ادبی را در هنجارگریزی واژگانی به صورت تمام و زیبا مشاهده نمودیم. از جمله واژگان ابتکاری فروغ می­توان به «چراگاه عشق»، «انبساط عشق» و «عشق دل‏انگیز» اشاره کرد. در هنجارگریزی معنایی، دیوان­های نخستین شاعر، عشق در جایگاهی هست که به هوس آلوده است و فروغ گاهی با خشم و نفرت از آن یاد می­کند؛ افزون بر آن فروغ عشق را در این دوره به صورت انسانی می­پندارد که ستمگر است. 

 در دو دیوان آخر وی، عشق به چنان کمالی رسیده است که فروغ از آن با نگرشی مثبت 
یاد می­کند او عشق را مقدس می­داند که همانند گلی خوشبو است که موجب عمران و آبادانی است. 

ضروری می­نماید که بسامد هر یک از موارد را به یاری جدول ذیل ارائه دهیم: 

 

 

جدول 1) جدول بسامد انواع هنجارگریزی و مؤلفه­های آن در دیوان فروغ (منبع: نگارندگان)

انواع هنجارگریزی	مؤلفه­ها	تقسیم­بندی	تعداد
معنایی	هوس	-	3
	انسان پنداری	ستمگر	1
		گرمی بخش	1
		دارای درک و شعور	1
		نفرت	-	1
		گلی خوشبو	-	1
		آبادانی	-	1
		قداست	-	1
جمع	6	3	10
واژگانی	عشق دل­انگیز	-	1
	انبساط عشق	-	1
	چراگاه عشق	-	1
جمع	3	0	3
سبکی	پشت پا زدم	-	1
	همسر مصنوعیش	-	1
جمع	2	0	1

 

با توجه به جدول (1)، پر بسامدترین هنجارگریزی فرخزاد در حیطه­ی معنایی است؛ فروغ در این هنجارگریزی توانسته به بهترین نحو از عهده­ی آن برآید و هنجارگر یزی را به شیوایی ادا کند.  در جمع­بندی سخن باید چنین گفت که زندگی پرآشوب و روحیه­ی لطیف فروغ و زبان و اندیشه­ی متفاوت او موجب شده است که وی در پیرامون واژه­ی «عشق» هنجار‏گریزی کند.  پیشنهاد ما در آخر جستار چنین است که پژوهشگران دیگر می­توانند در رابطه با هنجارگریزی نحوی و صرفی دیوان فروغ به پژوهش بپردازند. 

 

فهرست منابع و مآخذ

احمدی، بابک. ساختار وتاویل متن، تهران: نشر مرکز، 1388

جعفری، مرتضی، «برسی هنجارگریزی در شعر فروغ فرخزاد»، مجله­ی علمی - پژوهشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، سال 4، شماره 1، 1392، 87-104. 

حقوقی، محمد. شعر زمان ما (4)فروغ فرخزاد،، تهران: انتشارات نگاه، 1387، 39. 

داد، سیما. فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: نشر مروارید، 1385، 540. 

دستغیب، عبدالعلی. پری کوچک دریایی، تهران: نشر آتیمیس، 1385، 167 ـ 70. 

شمیسا، سیروس. کلیات سبک‏شناسی، تهران: نشر میترا، 1388، 177-44. 

شمیسا، سیروس. نگاهی به فروغ، تهران: نشر مروارید، 1401، 258-255. 

شفیعی کدکنی، محمدرضا، با چراغ وآینه در جستجوی تحول شعر معاصر ایران، تهران: نشر سخن، 1390،
568-564. 

صفویی، کورش از زبان‏شناسی به ادبیات جلد اول: نظم، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، 1394،
58-53.

طاهباز، سیروس. زنی تنها: زندگی و هنر فروغ فرخزاد، تهران: نشر زریاب، 1376، 45. 

فرخزاد، فروغ. دیوان کامل، تهران: نشر اهورا، 1386، 13-351. 

مختاری، محمد، انسان در شعر معاصر، تهران: انتشارات توس، 1392، 579. 

مختاری، محمد، هفتاد سال عاشقانه، مشهد: نشر بوتیمار، 1394، 33. 

یوسفلو، زهرا؛ دهقان، علی؛ فرضی، حمیدرضا. «هنجارگریزی واژگانی در اشعار هوشنگ ابتهاج و نادر نادرپور»، نشریه بهارستان سخن، سال 11، شماره 26، 1393، 183-202. 

 

 

---

[1] . دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران

Email: [e-mail] 

[2] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران. (نویسنده مسئول)

Email: [e-mail] 

[3] . استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی اراک، ایران.

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 26/03/1403

تاریخ پذیرش: 31/06/1403

 

[4] . Foregrounding

[5] . Deviation

[6] . Lich

[7] . Russian Formalism

[8] . Estalin

[9] . Automatisation

[10] . Shklovsky

[11] . Mukarovsky

[12] . Extra Regularity

[13] . Romantic

Deviation of the Word "Love"

in Forough Farrokhzad's Poem

 

Sara Amin¹, Mohsen Izadyar Ph.D²*, Mohamadreza Zaman Ahmadi Ph.D³

 

Abstract

 One of the ideas of formalists is the deviation of literary language from standard language; They studied style in terms of deviations and deviations from standards, and these issues have been the focus of innovative and expressive literature since ancient times, on the basis of which the discussion of non-normization has been developed today; And they have divided into types such as phonetic, lexical, syntactic and style deviations. Nimai's contemporary poetry is a type of deviance compared to classical and traditional poetry. Among the modern poets, Forough Farrokhzad is one of the most successful poets of this era, who in his works has avoided the norm of the word "love" in a variety of semantic, lexical and stylistic ways. Avoidance of the word "love" in his poetry is rooted in his turbulent life and failures. In the present research, we aim to investigate and analyze the normative deviation of the word love with reference to Diwan Forough with library research method and analytical-descriptive method. The result of the research shows that Forough has used the meaning of norm avoidance in most of the norm avoidance of love. 

Key words: love, deviation, meaning, vocabulary, style. 

---

[1] . PhD student in Persian language and literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran

Email: [e-mail]

[2] . Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Islamic Azad University, Arak, Iran. (Author)

Email: [e-mail]

[3] . Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Arak Branch, Arak Islamic Azad University, Iran.

Email: [e-mail]

---