تبیین سقوط حکومت در گلستان سعدی
الموضوعات : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی
1 - دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية: سقوط حکومت, گلستان سعدی, تحولات حکومت,
ملخص المقالة :
زمینه و هدف: یکی از آثار ارزشمند ادبی، گلستان سعدی است که در جهان بسیار مشهور شده و منابع زیادی در حوزه‌های مختلف به این موضوع اذعان داشته‌اند. بنابراین هدف از انجام تحقیق حاضر، شناخت اندیشة اجتماعی سعدی و تبیین فرایند سقوط حکومت در گلستان سعدی است. روش: روش تحقیق در این مقاله از انواع اسنادی است که در آن با استفاده از تحليل دروني متن گزارههای باب اول گلستان به تحلیل درونی متن پرداخته و عناصر قدرت و عوامل سقوط حکومت تحلیل و فرایند سقوط حکومت را از نظر سعدی کشف کرده است و در یک مدل مفهومی به تصویر کشیده است. یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که نقطه شروع سقوط حکومت که چپاول مال رعیت است، در نهایت به بی‌انگیزگی سپاهیان شاه و کاهش توان دفاعی شاه منجر شده و به سقوط حکومت می‌رسد. نتیجهگیری: نتیجه این تحقیق نشان داد که، سعدی (قرن هفتم ه. ق) دربارة سقوط حکومت های عصر خود نظریه ای ارائه داده است که به نظریات اندیشمندان اجتماعی نزدیک است.
1- آسمند جونقانی، علی (1402)، متغیرهای دوگانه تحکیم و انحطاط حکومت از دیدگاه سعدی برمبنای نظریه هرمنوتیک اسکینر، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 15 (58): 34-1.
2- اسدی گرجی، عین‌الله، باباجانی گرجی، زینب (1396)، اصول و شاخصه‌های حقوق شهروندی در بوستان سعدی، حقوق پزشکی، ۱۱ (۴۰) :۱۷۹-۱۹۱
3- حیاتی، زهرا، عربزاده، فاطمه (1399)، بازخواني باب اول بوستان سعدی با رویکرد مشروعیت¬بخشي در گفتمان حکومت، متن پژوهی ادبی، 24 (83): 222-193.
4- دوورژه، موریس (1375)، روش¬های علوم اجتماعی، ترجمه خسرو اسدی، چ سوم، تهران، امیرکبیر.
5- رسولی، عباسعلی؛ صالحی نجف آبادی، عباس (1396)، راه‌های مهار قدرت سیاسی از منظر سعدی، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، 7 (1): 77-55.
6- زرین‌کوب، عبدالحسین (1386)، حدیث خوش سعدی، چ 4، تهران، سخن.
7- ساری اصلانی، شهرام (1398)، حقوق بشر در ژانر ادبی با تکیه بر آثار سعدی، چهارمین کنفرانس ملی توانمندسازی جامعه در حوزه علوم انسانی و مطالعات روانشناسی.
8- ساسانی، فرهاد (1389)، تأثیر بافت متنی بر معنای متن، زبان پژوهی، ش 3، صص 124-109.
9- فروغی، محمدعلی (ذکاء‌الملک) (1380)، گلستان سعدی، تهران، اقبال. چاپ پنجم.
10- یوسفی، غلامحسین (1400)، گلستان سعدی، تهران، خوارزمی، چاپ پانزدهم.
11- شریف‌زادی، حجت‌الله، حاجی، ستاره (1400)، بررسی حقوق اجتماعی شهروندان در گلستان سعدی، نهمین همایش ملی علمی پژوهشی روانشناسی و علوم تربیتی.
12- صدیق اورعی، غلامرضا (1373)، اندیشه اجتماعی امام خمینی درباره تغییر جامعه، تهران، سوره.
13- عبدالرئوف، حسین (1387)، زنجیرمندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی، ترجمه ابوالفضل حری، زیباشناخت، سال 9، ش 19، صص 390-370.
14- فاستر، مایکل برسفورد (1376)، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه: جواد شیخ الاسلامی، ج 1، تهران، امیرکبیر.
15- قاسمی، علی (1399)، فهم مسئله اصلی اندیشه سیاسی سعدی، رهیافت‌های سیاسـی و بین‌المللی، 12 (2): 68-41.
16- قلیان عسکری، عبدالله، مستعلی پارسا، غلامرضا (1400)، دیدگاه سعدیپژوهان ایرانی دربارۀ حقوق و قواعد اجتماعی مورد استفاده و تأکید سعدی، متن‌پژوهی ادبی، 25 (87): 166-140.
17- Wylie, S (2005(The Axiomatic Method in Sociology. HON 213.
18- http://aboutsociology.com/sociology/Axiomatization
مجله ادبیات فارسی، دوره 20، شماره 38، تابستان 1403، صفحه 8-1 |
تبیین سقوط حکومت در گلستان سعدی
غلامرضا صدیق اورعی
استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی، مشهد
تاریخ دریافت: 19/03/1403 /تاریخ پذیرش: 20/05/1403
چکیده
زمینه و هدف: یکی از آثار ارزشمند ادبی، گلستان سعدی است که در جهان بسیار مشهور شده و منابع زیادی در حوزه‌های مختلف به این موضوع اذعان داشته‌اند. بنابراین هدف از انجام تحقیق حاضر، شناخت اندیشة اجتماعی سعدی و تبیین فرایند سقوط حکومت در گلستان سعدی است. روش: روش تحقیق در این مقاله از انواع اسنادی است که در آن با استفاده از تحليل دروني متن گزارههای باب اول گلستان به تحلیل درونی متن پرداخته و عناصر قدرت و عوامل سقوط حکومت تحلیل و فرایند سقوط حکومت را از نظر سعدی کشف کرده است و در یک مدل مفهومی به تصویر کشیده است. یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که نقطه شروع سقوط حکومت که چپاول مال رعیت است، در نهایت به بی‌انگیزگی سپاهیان شاه و کاهش توان دفاعی شاه منجر شده و به سقوط حکومت می‌رسد. نتیجهگیری: نتیجه این تحقیق نشان داد که، سعدی (قرن هفتم ه. ق) دربارة سقوط حکومتهای عصر خود نظریهای ارائه داده است که به نظریات اندیشمندان اجتماعی نزدیک است.
کلیدواژه: سقوط حکومت، گلستان سعدی، تحولات حکومت
1- مقدمه
بشر از ابتداي زندگي اجتماعي خود، به آن انديشيده است. بنابراين سابقه انديشه اجتماعي به درازاي عمر بشر است. اما در اين ميان برخي از ابناي بشر قلههاي انديشه اجتماعي را آفريدهاند و همنوعان خود را تحت تأثير قرار دادهاند. سعدي شيرازي (متوفي قرن هفتم هجري) بزرگ انديشمندي است كه انديشه اجتماعياش تا كنون مطرح و ماندگار است.
نويسندة كتاب «خداوندان انديشه سياسي» مينويسد: «هر متفكر به نسبتي كه هوشمند و فكور و فرزانه است، به همان نسبت روح اساسي قرن خود را دقيقتر و روشنتر بيان ميكند. نظريه سياسي به وجودآمده در يك قرن، بياني است از روح و معنويت آن قرن؛ درست به همانسان كه هنر، نهادهاي سياسي و اجتماعي و مذهب يك قرن، نماينده روح و معنويت آن قرن هستند» (فاستر، 1376: 13). سعدي به نظر همه صاحب‌نظراني كه به طور دقيق آثارش را بررسي كردهاند، چنين وضعي دارد.
«گلستان حاصل دريافت و برخوردهاي گوناگون مردي انديشهورز است با دنيا و مسائل و دشواريهاي حيات انسان» (یوسفی، 1400: 37). «مردي دنياديده و پخته و انديشهور... كه در سراسر عمر از فراز و نشيبهاي بسيار گذشته است... تأملها كرده ... نكتهها آموخته و بهرهها برده، با طبقات مختلف... حشر و نشر داشته... افزون بر كتابهاي بسيار كه خوانده، جهان را از راه تجربه مستقيم آزموده و شناخته است. به علاوه هوش سرشار و ذهن روشن و باريك‌بين او در وراي هر چيز حتي از مشهودات عادي نكتههاي ظريف و بديع دريافته است» (همان، 25-24). از این رو توجه به آثار وی هنوز جای تفکر و مطالعه دارد.
2- بیان مسئله
یکی از شاخه‌های جامعهشناسی، جامعه شناسی در ادبیات است که آثار ادبی را از دیدگاه جامعهشناسی را بررسی میکند. یکی از ادبای مشهور که آثار وی سرشار از دیدگاه‌های روانشناسی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که در رشته‌های مختلف دانشگاهی از آنها استفاده میشود و نشان می‌دهد این منابع ارزشمند هرگز کهنه نشده و همواره از زوایای مختلف قابل بررسی و کنکاش هستند. یکی از این آثار ارزشمند ادبی، گلستان سعدی است که در جهان بسیار مشهور شده و آثار زیادی در حوزه‌های مختلف به این موضوع اذعان داشته‌اند.
«گلستان از لحاظ مطالعات اجتماعي در عصرِ سعدی كتابي است قابل ملاحظه و از اين نظرگاه ممكن است مورد نكته سنجيها و بحثهاي فراوان واقع شود؛ گويي تجربه و حكمت را در هم آميخته و عصاره آنها را ... عرضه كرده است» (یوسفی، 1400: 28). «در گلستان از طبقات مختلف مردم سخن ميرود... و تصويري از زندگاني مردم گوناگون را به وضوح ميتوان ديد... به عموم اشخاص ... پرداخته و از آنان سخن رانده است... اين مرد هوشمند در احوال هر گروه تأمل و دقت كرده و گوشههايي از زندگاني آنان را، كه در خور توجه ديده، ... به قلم آورده است» (همان، 27). «در گلستان، مردم... سيرههاي گوناگون دارند و در برابر حوادث و مسائل، عكسالعملهاشان متفاوت است» (همان، 31). زرین‌کوب درباره جايگاه كتاب گلستان در اروپا مينويسد: « ... به زودي فرهنگ اروپا در مقابل نبوغ حيرتانگيز سعدي سر تعظيم فرود آورد... سعدي وضع ظاهري و معنوي كشور خود را توصيف مينمود... چون زندگي عمومي را وصف مينمود، توانست بيگانگان را نيز مجذوب خويش كند. چنانكه گلستان تاكنون بيش از شصت بار ترجمه شده و هر ترجمه چندين بار به طبع رسيده است... دوتاسي مينويسد: سعدي تنها نويسندة ايراني است كه نزد توده مردم اروپا شهرت دارد» (زرین‌کوب، 1386: 104).
یکی از نکات قابل توجه در گلستان سعدی، توصیف وضعیت مردم در عصری است که سعدی در آن زندگی میکرده است. «اوضاع اجتماعي عصر سعدي در گلستان متجلي است... ميتوان به مسائل مهم و باريك پي برد: درباره اوضاع حكومت، رفتار عمال ديوان، احوال و افكار و روحيات و معتقدات مردم، رسوم جامعه و طرز تفكر طبقات مختلف در آن عهد... » (یوسفی، 1400: 33).
فروغي در اينباره نوشت: «عجب بصيرتي به احوال مردم و طبايع و افكار ايشان و اوضاع جهان و جريان كار روزگار دارد و با چه زبردستي در اين امور نكتهسنجي و دقيقهيابي ميكند و چگونه در هر باب رأي صواب را مييابد» (فروغي،1380: 16). همو مينويسد: «گلستان و بوستان سعدي يك دوره كامل از حكمت عملي است. علم سياست و اخلاق و تدبير منزل را جوهر كشيده و در اين دو كتاب به دلكش‌ترين عبارات در آورده است» (همان). زرينكوب درباره گلستان سعدي چنين نگاشته است: «گلستان سعدي ... دست‌كم تصويري درست و زنده از دنيا است. سعدي در اين كتاب انسان را با دنياي او و با همه معايب و محاسن و با تمام تضادها و تناقضهايي كه در وجود او هست تصوير ميكند. در دنياي گلستان زيبايي در كنار زشتي و اندوه در پهلوي شادي است ... سعدي چنين دنيايي را كه پر از تناقض و تضاد و سرشار از شگفتي و زشتي است در گلستان خويش توصيف ميكند و گناه اين تناقضها و زشتيها بر او نيست، بر خود دنيا است» (زرينكوب، 1386 : 85). زرينكوب ميگويد: «شايد هيچ شاعر و نويسنده كلاسيك دیگری در ايران، از شهرت و قبولي كه شيخ شيراز در تمام ايران و در سراسر قلمرو زبان فارسي پيدا كرده است، بهره نيافته باشد... در اعتقاد قدما، سعدي يك تن از اركان ثلاثه ادب فارسي محسوب ميشد» (همان : 111). «اندیشه اجتماعی عبارت است از اندیشه‌های حقیق (غیراعتباری) درباره پدیده‌های اجتماعی، عمل اجتماعی، ثبات و تحول آنها. اندیشه اجتماعی به این معنی، از یک طرف غیر از آرمان‌های اجتماعی و اتوپیاهاست و از طرف دیگر نیز از علم تجربی درباره پدیده‌های اجتماعی، عمل اجتماعی و ثبات و تحول آنها جداست. فلسفه اجتماعی عبارت از ارزش‌های اجتماعی مربوط به اعمال و پدیده‌های اجتماعی و تحول و ثبات آنها که در اندیشه اجتماعی مورد تأمل قرار گرفته و در یک سازماندهی با هم ترکیب شده و بر عمل نیز تأثیر میگذارند» (صدیق اورعی، 1373: 24). در تحقیق حاضر، منظور از تفکر اجتماعی همین تعریف مذکور از فلسفه اجتماعی است. یکی از موضوعات مطرح در گلستان سعدی، موضوع حکومت، چگونگی شکل‌گیری و زوال آن است که موضوع مطالعه مقاله حاضر است.
3- پرسش‌های پژوهش
در این مقاله محقق قصد دارد به دو سؤال زیر پاسخ دهد:
1- آیا سعدی به تحولات حکومت توجه کرده است؟
2- سعدی چگونه به فرایند و مکانیسمی برای سقوط حکومت دست یافته است؟
4- پیشینه تحقیق
مقالات زیادی در موضوعات گلستان و بوستان سعدی نوشته شده است. از آنجا که در این مقاله به موضوع حکومت و تبیین سقوط آن پرداخته میشود، به آثاری اشاره میشود که ارتباط نزدیکتری با موضوع دارند. نزدیک‌ترین مقاله به موضوع مقاله حاضر تحقیق از نظر زمان و موضوع، تحقیق آسمند جونقانی (1402) است که به مطالعه متغیرهای دوگانه تحکیم و انحطاط حکومت از دیدگاه سعدی بر مبنای نظریه هرمنوتیک اسکینر با روش تحلیل محتوا پرداخته و به هفت نکته کلیدی با زیرشاخه‌های فرعی آنها اشاره کرده است. نتیجه تحقیق قلیان عسکری و مستعلی پارسا (1400) این بوده است که بنیان‌های فکری و حقوق شهروندی سعدی در سه اصل انسان، حق و عدالت و دولت استوار است. او بر آرمان‌هایی چون صلح، تساهل، عدالت و برابری حقوق انسانی تأکید می‌ورزد. سعدی به نوعی، تعاون و مشارکت اجتماعی را باور دارد؛ او مردم را به مشارکت بیشتر در امور حکومت ترغیب میکند و حاکمان را به رعایت حقوق مردم و رهنمون کردن آنها به سعادت ترغیب میکند. یکی از پر بسامدترین موضوعات در زمینۀ فرهنگی و اجتماعی آثار سعدی، بشردوستی است. مقاله شریف‌زادی و حاجی (1400) نیز در بررسی حقوق اجتماعی شهروندان در گلستان به این مهم دست یافتند که با وجود فضایی که حاکی از حاکمیت حکام مستبد است، سعدی در تمام آثار خویش بازگوکردن مفاهیم بشردوستانه را وجه همت قرار داده و کوشیده است تا با کلام نغز خویش در جهت ارتقای حقوق انسانی گام بردارد. قاسمی (1399) در مقاله خود به این نتیجه دست یافته است که مهم‌تریـن مسـئله در افـکار و اندیشـه سعدی، عدالـت اجتماعـی و سیاسـی است. نتيجه نهایي پژوهش حیاتی و عربزاده (1399) این است که در باب اول بوستان، روش سعدي براي مشروعيت بخشنيدن به امري در گفتمان حکومت یا مشروعيت‌زدایي از آن، عقلاني‌کردن است. ساری اصلانی (1398) در پژوهشی با عنوان حقوق بشر در ژانر ادبی با تکیه بر بوستان وگلستان سعدی به تبیین و تحلیل حقوق بشر و نگاه توآم با شفقت و محبت شخصیت‌های حکایات بوستان و گلستان از جمله خود سعدی می‌پردازد. نگارنده در مقدمه به زمانه تاریخی سعدی که زمانه‌ای پرآشوب بوده اشاره‌ای موجز و مختصر کرده تا نشان دهد که سعدي در چه عصر و زمانی دم از حقوق بشر زده است. عصری که شهرهای مختلف ایران زیر سم ستوران مغول بوده و اهل علم و فضل از ترس کشته‌‍‌شدن هر یک به سویی می‌گریختند. در چنین شرایطی سعدی با فریادی رسا و شیوا در گلستان و بوستان به نقد حاکمان ظالم و ستمگر می‌پردازد و به انحاء مختلف در پی التیام رنج جانکاه ناشی از هجوم اجنبیان و بیگانگان است. در مقاله رسولی و صالحی نجف‌آبادی (1396)، سعدی توزیع عادلانۀ قدرت و ثروت را تنها راه رسیدن به عدالت میداند. اسدی گرجی و باباجانی گرجی (1396) در مقاله خود ذکر کرده‌اند که سعدی به عنوان ادیب و حکیمی کارآزموده، آرای قابل‌توجهی در زمینه حقوق شهروندی دارد. از نظر سعدی، حاکم می‌بایست خویشتن را مسؤول مشکلات مردم بداند و در جهت رفع مشکلات آنها کوشش کند.
همانطورکه ذکر شد موضوعات مقالات پیشین بسیار ارزشمند و مسئله مقاله حاضر را به خوبی تأیید کرده‌اند اما اکثر آنها مبتنی بر یک نظریه به تحلیل حکایت‌های گلستان پرداخته و دسته‌بندیهای کلی ارائه دادهاند، روش اکثر این تحقیقات نیز تحلیل محتوا بوده است. مقاله حاضر نسبت به آثار قبلی دارای چند مزیت زیر است:
اول: نظریه سعدی در باب تبیین سقوط و فرایند چگونگی و مکانیسم آن بیان شده است.
دوم، با استفاده از روش تحليل دروني متن، به تحلیل دقیق گزارههای حکایات سعدی پرداخته شده و بر اساس دستگاهی قیاسی به نظام معرفتی سعدی در زمینه سقوط حکومت دست یافته شده است.
5- روش تحقیق
روش استفاده شده در این تحقیق، تحلیل متن در اسناد است که در اینجا، سند، گلستان سعدی است؛ جامعه آماری تحقیق و واحد تحلیل، حکایت‌های باب اول گلستان است. در مشاهده اسنادی، چنانچه دوورژه (1375) بیان داشته است، «سندهایی که پدیده‌های اجتماعی بر رویشان اثرهایی باقی میگذارند، بسیار فراوان و گوناگونند» (دوورژه، 1375:79). وی یکی از این انواع را آثار ادبی میداند که در دسته اسناد کتبی قرار میگیرند. او معتقد است برخی اسناد مانند آثار ادبی جزء اسناد غیرمستقیم به شمار میآیند که «مستقیماً با مسأله اجتماعی سروکار ندارند، بلکه میتوانند نشانههایی ارائه کنند یا مواد زمینه را برای مسئلههای مورد مطالعه فراهم سازند. ادبیات، کل یک جامعه را منعکس میسازد. ادبیات اجتماعی شامل داستانها، داستانهای کوتاه و تمایشنامههای تئاتر است که مستقیماً از زندگی اجتماعی الهام میگیرند. و موضوع‌شان کم و بیش به زندگی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برخورد میکند» (همان: 89-88). از نظر وی روشهای کلاسیک روشهای ژرفانگر و هدف آنها تحلیل عمقی سندها است. از این منظر میتوان گلستان سعدی را در این رده قرار داد که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. مقالات و کتابهای زیادی که از زوایای مختلف به این کتاب ارزشمند توجه ویژه نشان دادهاند، مؤید این نظر است. روشهای کلاسیک در تحلیل اسناد، شامل دو نوع تحلیل درونی و برونی است. در تحلیل درونی محتوی یک سند شناخته میشود که خود شامل دو خصیصه عقلانی و ذهنی است. خصیصه عقلانی، تحلیل با روشهای کلاسیک عملی فکری است که در جستجوی تشخیص خط‌های اساسی سند از یکدیگر، پیونددادن جنبههای فرعی به این خط‌ها و یافتن ارتباط فکری آنها است. در خصیصه ذهنی، محتوی باید توسط کسی که آنرا مطالعه میکند، با حداکثر بیطرفی و خودداری از تحریف واقعیت بر اثر سلیقه شخصی، تفسیر شود. در واقع به این وسیله، به گونهای «عینی بودن» دست یافته میشود که به معنای تغییر ناپذیر بودن نتایج است (دوورژه، 1375: 105). «در روش تحلیل متن، ارتباط بین مشاهده و نظر (رجوع به متن و نتیجهگیری دربارة هر مطلب) دوسویه و مکرر است؛ یعنی با طرح سؤال، جستجو در متن آغاز میشود و پس از مطالعه متن، ممکن است بعضی قسمت‌های آن معنی قسمت‌های دیگر را عوض کند» (صدیق اورعی، 1373: 26).
6- چارچوب مفهومی
این مقاله، با استدلال منطقی و روش تحلیل درونی متن، تلاش کرده است به تبیین و تحلیلی منطقی دست یابد. در واقع محقق در صدد کشف معنای نهفته در گزارههای متن حکایات سعدی بوده است که به طور آشکار، قابل تشخیص نیست. محقق، با انتخاب بخش سیاسی و حکومتی از نظریه سعدی، قصد دارد بین ساختار سیاسی نظام حکومتی و زندگی ایلی (براساس اطلاعات قبلی نویسنده مسئول) رابطه برقرار نماید و نظریه تبیین سقوط حکومت سعدی را در گلستان کشف كند. بنابراین میتوان گفت نوع این تحقیق از نوع اکتشافی است. در جامعهشناسی، مشاهده درست مانند استدلال محض عقلانی میتواند معرف حقیقت باشد. چنانکه وایلی (2005) بیان کرده است، بهترین شیوه بحث برای جامعهشناس، در نظر آوردن تجربیات شخصی خود در کنار تجربیاتی است که در حین تحقیق ثبت میکند.
6-1- عوامل قدرت از نظر سعدي
1- «وزير ملك را پرسيد: هيچ توان دانستن كه فريدون كه گنج و مُلك و حشم نداشت چگونه برو مملكت مقرر شد؟!» (باب اول حكايت 6)
2- «سلطان كه به زر بر سپاهي بخيلي كند با او به جان جوانمردي نتوان كرد» (باب اول حكايت 14).
3- «ملك‌‌زاده‌اي گنج فراوان از پدر ميراث يافت، دست كرم بر گشاد ... نصيحتش آغاز كرد كه ملوك پيشين مرين نعمت را به سعي اندوخته‌اند و براي مصلحتي نهاده‌اند، دست از اين حركت كوتاه كن كه وقايع در پيش‌است و دشمنان از پس، نبايد كه وقت حاجت فرو ماني» (باب اول حکایت 18)
4- «اسكندر رومي را پرسيدند: ديار مشرِق و مغرب به چه گرفتي كه ملوك پيشين را خزاين و عمر و ملك و لشكر بيش از اين بوده است و ايشان را چنين فتحي ميسر نشده؟» (باب اول حکایت 41)
از چهار عبارت نقل شده معلوم مي‌شود كه قدرت در درجه اول به سپاهي وابسته است و اگر سپاهيان اندك باشند يا دلسرد باشند و نجنگند قدرت بدست نمي‌آيد. نكته دوم اينكه: سپاهي به ازاء زر و گنج حاضر به جانفشاني است و اگر پادشاه نسبت به سپاهيان بخل بورزد آنان او را رها مي‌كنند. لذا گنج لازمه داشتن سپاهي است. بنابر همين امر است كه در حكايت 18 همنشين پادشاه جوان به او هشدار مي‌دهد كه گنج را براي ايام جنگ و دفع حمله نگهدار. اما سعدي غير از اينكه گنج و حشم را از عوامل قدرت مي‌شمارد و مبادله شاه و سپاهي را مبادله زر و سر اعلام ميكند:
چو دارند گنج از سپاهي دريغ |
| دريغ آيدش دست بردن به تيغ |
(باب اول حکایت 15)
بر عنصر رحمت بر رعيت تاكيد دارد: «ملك گفت: موجب گردآمدن سپاه و رعيت چه باشد؟ گفت: پادشه را كرم بايد تا برو گرد آيند و رحمت تا در پناه دولتش ايمن نشينند» (باب اول حکایت 6)
«يكي از ملوك عرب كه به بي‌انصافي منسوب بود ... مرا گفت: از آنجا كه همت درويشان است و صدِق معاملت ايشان، خاطري همراه من كنند كه از دشمني صعب انديشناكم، گفتمش بر رعيت ضعيف رحمت كن تا از دشمن قوي زحمت نبيني» (باب اول حکایت‌های 6 و 10)
سعدي كرم بر سپاهي و رحمت بر رعيت را عدل مي‌داند و مخالف آنرا ستم و ظلم مي‌شمارد و ظلم را عامل سقوط معرفي ميكند:
نكند جور پيشه، سلطاني‌كه نيايد ز گرگ چوپاني * پادشاهي كه طرح ظلم افكند پاي ديوار ملك خويش بكند
پادشاهي كه روا دارد ستم بر زيردست |
| دوستدارش روز سختي دشمن زور آور است |
(باب اول حکایت 6).
سعدي سعي كرده است فرايند سقوط را توضيح دهد. عبارت اول حكايت 6 در باب اول به اين فرايند اشاره دارد:
يكي از ملوك عجم حكايت كند كه دست تطاول به مال رعيت دراز كرده بود و جور و اذيت آغاز كرده، تا به‌جايي كه خلق از مكايد فعلش به جهان برفتند و از كربت جورش راه غربت گرفتند. چون رعيت كم شد ارتفاع ولايت نقصان پذيرفت و خزانه تهي ماند و دشمنان زور آوردند .... بسي برنیامد كه بني عم سلطان به منازعت خاستند و ملك پدر خواستند؛ قومي كه از دست تطاول او به جان آمده بودند و پريشان شده، بر ايشان گرد آمدند و تقويت كردند تا ملك از تصرف اين بدر رفت و بر آنان مقرر گرديد» (باب اول حکایت 6).
6-2- سعدی در حمایت از رعیت در اندیشه سیاسی
چپاول مال رعيت به معني افزايش ميزان خراج است به اندازه‌اي كه بيش از معيار "بخور و نمير" از رعيت بستاند. در چنين حالتي واحدهاي اقتصادي خانوار چه روستايي و چه ايلي و چه پيشه‌ور شهري، امكان‌ماندگاري و باز توليد خود را از دست مي‌دهد براي يافتن امكان حيات اقتصادي مهاجرت ميكند و يا آنچنان‌دچار فقر مي‌شود كه از چرخه توليد و ايجاد مازاد در سال‌هاي بعد خارج مي‌شود.
در اينجا بايد به لحاظ تاريخي نكته‌اي را بازگو كنيم كه حكام شمشير بدست پس از استقرار قدرت براي اينكه بتوانند "مازاد اقتصادي" را جمع كنند و در عين حال "مانع تداوم توليد" نباشند نيازمند بودند كه اندازه‌هاي "قوت لايموت" يا "نان‌ِ بخور نمير" را مشخص كنند و وزيران و مستوفيان، متخصص اين امر بوده‌اند و اندازه خراج را تعيين مي‌كرده‌اند و نيز توصيه مي‌كرده‌اند در ايام خشكسالي و سيل و زلزله و بيماري فراگير، بايد انعطاف نشان داد حتي يكي دو سال خراج نگرفت تا واحدهاي توليد خانوار خود را بازسازي كنند. در اینجا فرایند سقوط حکومت به شکل نمودار زیر، واضح شده است.
علاوه بر اين سعدي، حمايت مردم ظلم‌‌ديده و مهاجرت كرده از مدعيان قدرت را متذكر شده است. با توجه به تبيين سقوط حكومت و تشريح فرايند آن توصيه به رحمت بر رعيت و ايجاد امنيت براي آنان و كرم بر سپاهي راه بقاي حكومت تلقي مي‌شود.
همان به كه لشكر به جان پروري |
| كه سلطان به لشكر كند سروري |
(باب اول حکایت 6)
نمودار 1- فرایند سقوط حکومت از نظر سعدی
نتیجهگیری:
همانطور که در مطالب بالا مشخص شد، اولین نکته مهم در نظریه سعدی این است که او ظلم پادشاه را به اخلاِ و اراده شاه نسبت مي‌دهد و در نتيجه به همه شاهان بدون درنظرداشتن نسل چندم بودن توصيه ميكند كه به رعيت ظلم نكنند و خراج غيرقابل تحمل نگيرند و به سپاهيان رسيدگي كنند و زر از آنها دريغ ندارند.
دومين نكته مهم اينكه سعدي ساكنين شهرها را رعيت مي‌داند و توصيه ميكند كه شاه به آنان نيكي كند و بر آنان رحمت آورد و صلح با آنان را عاملي مي‌داند كه رعيت به هنگام حمله مهاجمين جديد از پادشاه مستقر در شهر حمايت كنند و سعدي آنطور سخن ميگويد كه گويي سپاهيان افرادي‌هستند كه براي سپاهي‌گري استخدام شده‌اند و رابطه پادشاه با آنها و ساير مردم از نظر سابقه و همبستگی يكسان است.
نکته سوم اینکه، نظریه سعدی به نظریه اندیشمندان اجتماعی بسیار نزدیک است. به طوری که دو قرن بعد ابنخلدون همین موضوع را با افزودن چند متغیر تبیین کرد ولی فضل تقدم با سعدی است هرچند جامعیت سخن ابنخلدون بیشتر است اما کوتاهی و گویایی و زیبایی سخن سعدی قابل رقابت نیست.
قلیان عسکری و مستعلی پارسا (1400) در مقاله خود به دیدگاه سعدیپژوهان در باب قواعد اجتماعی پرداخته و معتقدند سعدی همچون جامعهشناسی آگاه به ریشه‌یابی آسیب‌های اجتماعی می‌پردازد و آموزه‌های خود را به زبانی ساده برای اقشار مختلف مردم بیان میکند. در این پژوهش قواعد اجتماعی مورد تأکید سعدی از دیدگاه سعدیپژوهان بررسی شده است. همانطور که شریف‌زادی و حاجی (1400) و ساری اصلانی (1398) در مقالات خود ذکر کرده‌اند، هر حکایتی که در شفقت و محبت و بخشش به خلق خدا که در گلستان و بوستان آمده کاشف از همین حقوق بشرسعدی است. او خود را تافته جدا بافته از خلق نمی‌داند و لذا تا آن جا که ممکن است سعی میکند که حاکمان را پند و نصیحت کند تا خلق در سایه حکومت ایشان در آسایش و رفاه باشند. یافته‌های پژوهش اسدی باباگرجی و باباجانی گرجی (1396) نیز نشان می‌دهد که هدف تمام قواعد حقوقی و ارزش‌های عرفی، ناظر بر جامعه انسانی، حفظ کرامت انسان، تنظیم روابط اجتماعی افراد جامعه و در اوج آن رسیدن به عدالت و برابری است.
منابع:
1- آسمند جونقانی، علی (1402)، متغیرهای دوگانه تحکیم و انحطاط حکومت از دیدگاه سعدی برمبنای نظریه هرمنوتیک اسکینر، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، 15 (58): 34-1.
2- اسدی گرجی، عین‌الله، باباجانی گرجی، زینب (1396)، اصول و شاخصه‌های حقوق شهروندی در بوستان سعدی، حقوق پزشکی، ۱۱ (۴۰) :۱۷۹-۱۹۱
3- حیاتی، زهرا، عربزاده، فاطمه (1399)، بازخواني باب اول بوستان سعدی با رویکرد مشروعیتبخشي در گفتمان حکومت، متن پژوهی ادبی، 24 (83): 222-193.
4- دوورژه، موریس (1375)، روشهای علوم اجتماعی، ترجمه خسرو اسدی، چ سوم، تهران، امیرکبیر.
5- رسولی، عباسعلی؛ صالحی نجف آبادی، عباس (1396)، راه‌های مهار قدرت سیاسی از منظر سعدی، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، 7 (1): 77-55.
6- زرین‌کوب، عبدالحسین (1386)، حدیث خوش سعدی، چ 4، تهران، سخن.
7- ساری اصلانی، شهرام (1398)، حقوق بشر در ژانر ادبی با تکیه بر آثار سعدی، چهارمین کنفرانس ملی توانمندسازی جامعه در حوزه علوم انسانی و مطالعات روانشناسی.
8- ساسانی، فرهاد (1389)، تأثیر بافت متنی بر معنای متن، زبان پژوهی، ش 3، صص 124-109.
9- فروغی، محمدعلی (ذکاء‌الملک) (1380)، گلستان سعدی، تهران، اقبال. چاپ پنجم.
10- یوسفی، غلامحسین (1400)، گلستان سعدی، تهران، خوارزمی، چاپ پانزدهم.
11- شریف‌زادی، حجت‌الله، حاجی، ستاره (1400)، بررسی حقوق اجتماعی شهروندان در گلستان سعدی، نهمین همایش ملی علمی پژوهشی روانشناسی و علوم تربیتی.
12- صدیق اورعی، غلامرضا (1373)، اندیشه اجتماعی امام خمینی درباره تغییر جامعه، تهران، سوره.
13- عبدالرئوف، حسین (1387)، زنجیرمندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی، ترجمه ابوالفضل حری، زیباشناخت، سال 9، ش 19، صص 390-370.
14- فاستر، مایکل برسفورد (1376)، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه: جواد شیخ الاسلامی، ج 1، تهران، امیرکبیر.
15- قاسمی، علی (1399)، فهم مسئله اصلی اندیشه سیاسی سعدی، رهیافت‌های سیاسـی و بین‌المللی، 12 (2): 68-41.
16- قلیان عسکری، عبدالله، مستعلی پارسا، غلامرضا (1400)، دیدگاه سعدیپژوهان ایرانی دربارۀ حقوق و قواعد اجتماعی مورد استفاده و تأکید سعدی، متن‌پژوهی ادبی، 25 (87): 166-140.
17- Wylie, S (2005(The Axiomatic Method in Sociology. HON 213.
18- http://aboutsociology.com/sociology/Axiomatization
Explanation of the fall of the government in Golestan Saadi
Gholamreza Sediq Orei
Assistant Professor, Department of Social Sciences, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
Abstract
Introduction and Purpose: One of the valuable literary works is Golestan Saadi, which has become very famous in the world and many works in different fields have acknowledged this issue. Therefore, the purpose of this research is to understand Saadi's social thought and explain the process of the fall of the government in Golestan Saadi. Method: The research method in this article is one of the types of documents in which, by using the axiomatization of the propositions of the first chapter of Golestan, he analyzed the internal text and discovered the elements of power and the factors of the fall of the government, the analysis and the process of the fall of the government from Saadi's point of view, and in a model It has depicted a concept. Findings: The findings of the research show that the starting point of the fall of the government, which is looting the property of the subjects, eventually leads to the demotivation of the Shah's troops and the reduction of the Shah's defense power, leading to the fall of the government. Conclusion: The result of this research showed that Saadi (7th century AH) presented a theory about the fall of the governments of his era, which is close to the theories of social thinkers.
Keywords: fall of governmen , golestan Saadi, Government developments.
