دلایل‌نگاری معتزلی از امامی زیدی: بررسی تاریخ‌نگارانه اثبات نبوت النبی (ص) المؤید بالله هارونی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیمحمدامیر احمدزاده 1 , مهناز کوهی 2
1 - دانشیار تاریخ فرهنگی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
2 - گروه تاریخ و باستانشناسی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
الکلمات المفتاحية: اثبات نبوت النبی, المؤید بالله هارونی, تاریخ‌نگاری اسلامی, دلایل‌نگاری.,
ملخص المقالة :
کتاب اثبات نبوت النبی اثر احمد بن حسين بن هارون أقطع مشهور به المؤید بالله هارونی از ائمه شناخته شده زیدیه در قرن چهارم در شمال ایران است. نویسنده در روزگاری می‌زیست که بحث اثبات نبوت حضرت محمد(ص)، در سیره‌نگاری نبوی موجی از نگارش کتاب‌های دلائل به راه انداخته بود. ضمن بررسی ابعاد تاریخ‌نگاری المؤید بالله هارونی در کتاب مزبور، پژوهش حاضر بر آن است که هویت مذهبی المؤید بالله چه تأثیری بر تاریخ‌نگاری او داشته‌است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که وی به رغم جایگاه مذهبی خویش به عنوان یک فقیه و امام زیدی در نگارش اثبات نبوت النبی تا حد زیادی بینش تاریخی داشته که در توجه او به عناصر تاریخی، امکان وقوع اخبار، عدم ارائه سلسله اسناد و مستند بودن تحلیل‌ها ظهور یافته‌است. نظر به اثبات عقلی اعجاز قرآن به روش معتزله، نوع نگاه المؤید بالله به نشانه¬های نبوت پیش از بعثت پیامبر(ص) و نیز نوع معجزات دیگری که برای پیامبر(ص) برشمرده‌است، می‌توان رویکرد تحلیلی او را در نگارش این کتاب، متأثر از اندیشه‌های معتزلی وی دانست.
قرآن کریم.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. به¬کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیده خاور.
ابن عنبه الحسنی، سیدجمال الدین احمد بن علی (بی تا). عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب. بی-جا: منشورات الشریف.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (1973). تأویل مشکل القرآن. به¬کوشش سید احمد صقر، بی¬جا: المکتبة العلمیه.
ابن المرتضی، احمد بن یحیی (1407/ 1987). طبقات المعتزله. بیروت: بی نا.
اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله (1397). دلائل النبوه. حیدرآباد: دایرة المعارف عثمانیة.
امین، محسن (1403). اعیان الشیعه. بیروت: درالتعارف للمطبوعات.
بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام. ترجمه حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1333). تاریخ مذاهب اسلام (ترجمه الفرق بین الفرق). ترجمه محمدجواد مشکور، تبریز: کتابفروشی حقیقت.
حاکم جشمی، ابوسعد المحسن بن محمد بن کرامه (2018). عیون المسائل فی الاصول. به¬کوشش رمضان یلدرم، قاهره: دارالاحسان.
حسینی علوی، ابوالمعالی محمد (1376). بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی. تهران: روزنه.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد (1413/1993). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. به-کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
رازی، ابوحاتم (1381). أعلام النبوه. تهران: موسسه حکمت و فلسفه.
الرمّانی المعتزلی، ابوالحسن (1976). النکت فی اعجاز القرآن، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن. قاهره: دارالمعارف.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام. بیروت: دارالعلم الملایین.
زیدی، احمد بن حسین بن هارون (بی تا). اثبات نبوت النبی. به¬کوشش خلیل احمد ابراهیم الحاج، بی جا: مکتبه العلمیه.
سخاوی، شمس الدین محمد (1407/1986). الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ اهل التاریخ. به کوشش فرانتز روزنتال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
سزگین، فؤاد (1380). تاریخ نگارش¬های عربی. ترجمه مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شبانکاره¬ای، محمدبن علی (1381). مجمع الانساب. به¬کوشش هاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
الشجری، ابوالحسین یحیی بن حسین (2003/1424). سیرة الامام المؤید بالله. به¬کوشش صالح عبدالله احمد قربان، صنعاء: مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
شورمیج، محمد و شورمیج، مهتاب (1391). واکاوی شخصیت المؤید بالله علوی. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 3/ 8، 83- 96.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1364). الملل و النحل. به¬کوشش محمد بدران، قم: الشریف الرضی.
صابری، حسین (1386). تاریخ فرق اسلامی. تهران: سمت.
طالبی قره قشلاقی، جمال (1399). نگاهی به مؤلفه¬های اعجاز قرآن از دید معتزله. مطالعات سبک-شناختی قرآن کریم، 4/1، بهار و تابستان 1399، 73 -85.
طبری، علی بن ربّن (1393). الدین و الدوله فی اثبات نبوت النبی محمد(ص). به¬کوشش عادل نویهض، بیروت: دارالآفاق الجدیده.
طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1378). منطق الطیر. به¬کوشش کاظم دزفولیان، تهران: طلایه.
فریابی، ابوبکر محمد بن جعفر (1954). دلائل النبوة و معه. به¬کوشش محمود بن محمد حداد، ریاض: دارالطیبه.
قصاب، ولید (1405/1985). التراث النقدی و البلاغی للمعتزله حتی نهایة القرن السادس الهجری. دوحه: دارالثقافه.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1414). أعلام النبوه. به¬کوشش خالد عبدالرحمن عک، بیروت: دارالنفائس.
موسوی بجنوردی، محمدکاظم (1368). «آملی، ابوالحسین». دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 2/505.
ناجی، محمدرضا و ديگران (1389). تاريخ و تاريخ‌نگاری. تهران، كتاب مرجع.
الوجیه، عبدالسلام بن عباس (1439/2018). أعلام المؤلفین الزیدیه. صنعاء: دارالامام زید بن علی للطباعه.
همدانی اسدآبادی، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد (بی تا). تثبیت دلائل النبوه النبی محمد(ص). بیروت: دارالعربیه.
همو (1422). شرح اصول الخمسه. به¬کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره: مکتبة وهبة.
همو (بی تا). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. مصر: بی نا.
Abbasi, Javad & Haji Abadi, Fatemeh (1389/2010). “Gudhar az Munāsibāt- i Jahānī BihMunāsibāt- i Maḥallī- Manṭaqa- iy dar Iran Qarn Hashtum- i Hijrī (bar Asās- i Barrisī- yi Mūridī- yi Rawābiẓ- i Āl- i Muẓaffar wa Āl- i Jalāyir)”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 45, pp. 115-137.
Abdolhossein Navaei (1341/1962). Asnād wa Mukātibāt- i Tārīkhī- yi Iran az Taymūr tā Shāh ʿAbbās. Tehran: Bungāh- i Tarjuma wa Nashr- i Kitāb.
Ayati, Abdolhosein (1317/1938). Tārīkh- iYazd. Yazd: Ĉāp- Khāna- yi Gulbahār.
Azhand, Yaghoub (1393/2014). Maktab- i Nigār- Garī- yi Shiraz. Tehran: Muʾassisa- yi Taʾlīf, Tarjuma wa Nashr- i Āthār- i Hunarī (Matn).
Idem (Spring 1388/2009). “Taʿāmul- i Farhang- hā- yi Irānī, Islāmī wa Turkī dar Shiraz (Sadih- yi Hashtum wa Nuhum- i Qamarī)”. Majala- yi Tārīkh- i Iran, No. 2 (Issue 5/60), pp. 1-16.
Bartold. V. V. (1358/1979). Khalīfa wa Sulṭān wa Mukhtaṣarī Darbāra- yi Barmakiyyān. Trans. Sirus Izadi, Tehran: Amīrkabīr.
Bayani, Shirin (1382/2003). Tārīkh- i Āl- i Jalāyir. Tehran: University of Tehran Press.
Broadbridge, Anne. F. (1399/2020). Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol worlds. Trans. Javad Abbasi, Tehran: Research Center for Islamic History.
Delrish, Bushra (1387/2007). “Safīr wa Sifārat dar ʿAṣr- i Ghaznawī bā Tikyih bar Tārīkh- i Bayhaqī”. The Quarterly of Foreign Relations History, No. 37, pp. 23-1.
Eqbal Ashtiani, Abbas (1389/2010). Tārīkh- i Mughul. Qom: Nīlūfarāna.
Faṣīḥ Khawāfī (1386/2007). Mujmal- i Faṣīhī. Revised by Seyed Mohsen Naji Nasr Abadi, Vol 2, Tehran: Asāṭīr.
Feirahi, Davood (1395/2016). Tārīkh- i Taḥawwul- i Dawlat dar Islām. Qom: Mofid University.
Ghaem Maghami, Jahangir (1348/1969). “Yikṣad- wa Panjāh Sanad Tārīkhī az Jalāyiriyyān tā Pahlawī”. Nashriyya- yi Sitād- i Buzurg- i Artishtārān- i Kumītih- yi Tārīkh, No. 5.
Ghaem Maghami, Jahangir (1350/1971). Muqaddama- iy bar Shinākht- i Asnād- i Tārīkhī. Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ghani, Qasem (1386/2007). Baḥth dar Āthār wa Afkār wa Aḥwāl- i Ḥāfiẓ. Vol. 1, Tehran: Hirmis.
Ḥāfiẓ Abrū (1349/1970). Dhayl-i Jāmʿ al- Tawārīkh Rashīdī, Revised by Khan Baba Babaie, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Ḥāfiẓ Abrū (1380/2001). Zubdat al- Tawārīkh. Revised by Seyed Kamal Haj Seyed Javadi, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Sāzmān- i Ĉāp wa Intishārāt.
Ibn ʿArabshāh (1373/1994). ʿAjāʾib al- Maqdūr fī Akhbār Taymūr (Zindigū- yi Shigift- Awar- i Taymūr). Trans. Mohammad Ali Nejati, Tehran: Intishārāṭ- i ʿIlmī wa Farhangī.
Katbi, Mahmoud (1364/1985). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran: Amīrkabīr.
Kazemi, Sajad (1393/2014). “The Relations between the Golden Horde and the Jalairid Sultanate”. The Quarterly of Foreign Relations History, Volume 15, Issue 60 - Serial Number 60.
Khazaeli, Alireza (1390/2011). Tārīkh- i Jahān- i Islām az Qarn- i Haftum tā Dahum- i Hijrī. Tehran: Payam-e Noor University.
Khwāndmīr (1380/2001). Ḥabīb al- Siyar fī Akhbār-i Afrād al- Bashar, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Vol. 3, Tehran: Intishārāt-i Khayyām.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khāwandshāh b. Maḥmūd (1339/1960). Rawḍat al- Ṣafā. Vol. 5, 6, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābfurūshī- yi Markazī- yi Khayyām.
Moayed Sabeti, Ali (1346/1967). Asnād wa Nāma- hā- yi Tārīkhī. Tehran: Kitābkhāna- yi Ṭahūrī.
Mohammad Shafi Tabrizi. Majmūʿa- yi Mukātīb- i Tārīkh- yi Salāṭīn. No. 8834/1 Islamic Consultative Assembly, Manuscript.
Muʿallim Yazdī, Muʿīn al- Dīn b. Jalāl al- Dīn Muḥammad (1326/1947). Mawāhib Ilahī dar Tārīkh- i Āl- Muẓaffar. Revised by Saeed Nafisi, Tehran: Intishārāṭ- i Kitābkhana wa Ĉāpkhāna- yi Iqbāl.
Munshaʾāt wa Makātīb (10Century) az Taymūriyyān wa Turkamānān wa Dīgarān. Manuscript, Islamic Consultative Assembly, No. 675, Evidence Number 21713- 10.
Munshī, Muḥammad ʿAlī b. Jamāl al- Islām (2536). Humāyūn- Nāma. Revised by Rukn al- Dīn Ḥumāyūn Farrukh, Tehran: Intishārāṭ- iDānishgāh Millī- yi Iran.
Mustawfī Qazwīnī, Zayn al- Dīn b. Ḥamd Allāh (1396/2017). Dhayl- i Tārīkh Guzīdih. Revised by Iraj Afshar, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation in Collaboration with Nashr- i Sukhan.
Nabaie, Abolfazl (1352/1973). Tārīkh- i Āl- i Ĉūpān. Tehran: Ĉūpkhāna- yi Dānish- i Imrūz.
Nabaie, Abolfazl (1384/2005). Awḍāʿ- i Siyāsī wa Ijtimāʿī- yi Iran dar Qarn- i Hashtum- i Hijrī (az Suqūṭ- i Iīlkhānān tā Tashkīl- i Taymūriyyān). Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad Press.
Najaflo, Tofigh (1390/2011). Qārā Qūyūnlū- hā wa Āgh Qūyūnlū- hā. Trans. Parviz Zare Shahmarasi, Tabriz: Akhtar.
Naṭanzī, Muʿīn al- Dīn (1336/1957). Mutakhab al- Tawārīkh- i Muʿīnī, Revised by Jean Aubin, Tehran: Kitābfurūshī- yi Khayyām.
Pezeshk, Manuchehr (1387/2008). ʿAṣr- i Fatrat dar Iran- i Sada- hā- yi Miyānih. Tehran: Intishārāṭ- i Quqnūs.
Quṭbī Aharī Najm, Abī Bakr (1389/2010). Tawārīkh- i Shaykh Uways. Revised by Iraj Afshar, Tabriz: Intishārāṭ- i Sutūdih.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1372/1993). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Samarqandī, Kamāl al- Dīn ʿAbd al- Razzāq (1383/2004). Maṭaliʿ Saʿdayn wa Majmaʿ- i Baḥrayn. Revised by Abdolhossein Navaei, Vol. 1, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.
Shabānkāraʾī, Muḥammad ʿAlī b. Muḥammad (1363/1984). Majmaʿ al- Ansāb. Revised by Mir Hashem Mohaddes, Tehran: Amīrkabīr.
Shabārū, ʿIṣām Muḥammad (1391/2012). Dawlat- i Mamālīk wa Naqsh- i Siyāsī wa Tamaddunī Ānān dar Tārīkh- i Islām. Trans. Shahla Bakhtiari, Tehran: Research Institute of Hawzeh and University.
Shāmī, Niẓām al- Dīn (1363/1984). Ẓafar- Nāma. Revised by Panahi Semnani, Tehran: Intishārāṭ- i Bāmdād.
al- Sherideh, Eyman Ibrahim (1384/2005). Rawābiṭ- i Siyāsī- yi Iran- i ʿAhd- i Taymūriyyān bā Miṣr wa Shāmāt ʿAhd- i Mamālīk. Tehran: Markaz- i Ĉāp wa Intishārāt- i Wizārat Umūr- i Khārija.
Sotoodeh, Hosseingholi (1346/1967). Tārīkh- i Āl- i Muẓaffar. Tehran: University of Tehran.
Tārīkh- i Iran; Dawra- yi Taymūriyyān (1382/2003). Cambridge University Research, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran: Jāmī.
Tatawī, Mullā Aḥmad & Āṣif Khān Qazwīnī (1382/2003). Tārīkh- i Alifī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd, Vol. 7, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī.
Ulugh Beg (1399/2020). Mukhtaṣar Tārīkh Ulūs Arbaʿa. Revised by Ali Abolghasemi, Hamadan: Rūzandīsh.
Wazīrī Kirmānī,Aḥmad ʿAlī Khān (1352/1973). Tārīkh- i Kirmān (Sālāriyya). Revised by Mohammad Ebrahim Bastani Parizi, Tehran: Ibn Sīnā.
Yūsuf Ahl, Jalāl al- Dīn (Und.). Farāʾid Ghiyāthī, Revised by Heshmat Movayed, Vol. , Tehran: Intishārāṭ- i Bunyād- i Farhang- i Iran.
