پیوند قبایل عرب قَیسی- غَطَفانی با بدنه حکومت اموی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
مهران اسماعیلی
1
,
مریم بهداروند
2
1 - استادیار تاریخ اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2 - فارغ التحصیل
الکلمات المفتاحية: امویان و قبایل قیسی, غطفان, عَبْس, فَزارَة, مُرَّه, اَشجَع.,
ملخص المقالة :
غَطَفان مجموعه‌ای از قبایل عدنانی- قَیسی تأثیرگذار در نجد شمالی بودند که قبایلی چون عَبْس، ذُبیان و به¬ویژه زیرمجموعه معروف آن به نام فَزارَة، مُرَّه و اَشجَع از آن منشعب شده بودند. گسترش و بقای حکومت اموی، تا حد زیادی به توان قبایل عرب متکی بود. این مقاله درصدد است دریابد مناسبات قبایل غطفانی با حاکمان اموی چگونه پیش رفت و در پایان آنان را در چه موقعیتی قرار داد. در این مقاله پس از گردآوری و بازشناسی شخصیت‌ها، خانواده‌ها و قبایل غطفانی، تعامل متقابل آنان با حکومت اموی مورد بررسی قرار گرفته و آشکار شده‌است. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که قبایل غطفانی به‌ویژه عَبْس و فَزارَه تکیه‌گاه بسیار مهمی برای امویان بودند و امویان علاوه بر پیوند خویشاوندی با آنان، در عرصه دیوانی و لشکری، مناصب حساسی در مناطق مرزی و شورش‌خیز را به غطفانیان سپردند و باتکیه‌بر آنان توانستند بر شورش‌های داخلی و بحران‌های خارجی فائق آیند.
قرآن کریم.
ابنقانع، عبدالباقی (1424). معجم الصحابة. بیروت: دار الفکر.
ابناثیر جزری، عز الدین ابوالحسن علی (1965). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابناعثم، ابومحمد أحمد (1991). الفتوح. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابنجوزی، عبدالرحمن (1992). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنحبیب بغدادی، ابوجعفر محمد (بی¬تا). المحبر. به¬کوشش ایلزة لیختن شتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
ابنحجر عسقلانی (1995). الاصابه فی تمییز الصحابة. به¬کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنخلدون، عبدالرحمن بنمحمد (1988). العبر. به¬کوشش خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.
ابنخلکان، احمد بنمحمد (بی¬تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به¬کوشش عباس احسان، بیروت: دارالفکر.
ابنسعد، محمد (1990). الطبقات الکبری. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنعبدربه، شهاب الدین ابوعمرو احمد (1404). العِقد الفَرید. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابنعساکر، ابوالقاسم علی (1415). تاریخ مدینَة دِمَشق. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابنقُتَیبَة دینوری (1990). الإمامة و السیاسة. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
همو (1992). المعارف. به¬کوشش ثروت عکاشة، قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابنکثیر، ابوالفداء اسماعیل بنعمر (1986). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
ابنکلبی، هشام (1407). جمهرة النسب. به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب.
ابنهشام حمیری، عبدالملک (بی¬تا). السیرة النبویة. به¬کوشش مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بنحسین (1415). الاغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368). الأخبار الطوال. به¬کوشش عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضی.
بکری اندلسی، عبدالله (1403). معجم ما استعجم. بیروت: عالم الکتب.
بلاذری، أحمد بنیحیی (1996). انساب الأشراف. به¬کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.
همو (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
تنوخی، محمد بنعلی (بی¬تا). الفرج بعد الشدة. به¬کوشش عبود شالجی، بیروت: دار الصادر.
ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بنمحمد (1353). الغارات. تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
جاحظ، عمرو (1423). البیان و التبین. به¬کوشش علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبه هلال.
خلیفة بنخیاط، ابوعمرو (1995). تاریخ خلیفة بنخیاط. به¬کوشش مصطفی نجیب فوّاز و نجیب کشلی فوّاز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
سامانی، سید محمود (1386). بنیاشجع. دایرةالمعارف قرآن کریم، ج 6، قم: مرکز فرهنگ و معارف.
صَفَدی، عبدالرحمن بنبناحمد (1421). تاریخ ابنیونس المصری. به¬کوشش عبدالفتاح فتحی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طبری، ابوجعفر محمد بنجریر (1967). تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
فاتحی نژاد، عنایت الله (1370). ابنمیاده. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
کحالة، عمر رضا (1994). معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
کلینی، محمد (1362). الکافی، تهران: اسلامیه.
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق (1972). به¬کوشش عمر سعیدی، دمشق: معهد العلمی الفرنسی.
مسعودی، ابوالحسن علی بنالحسین (بی¬تا). التنبیه و الإشراف. به¬کوشش عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهرة: دار الصاوی (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).
مقدسی، مطهر بنطاهر (بی¬تا). البدء و التاریخ. بور سعید: مکتبة الثقافة الدینیة.
ناجی، محمدرضا (1390). داحس. دانشنامه جهان اسلام، ج 16، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
یافعی، عبدالله بناسعد (1417). مراة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان. بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت، دار صادر.
یعقوبی، احمد بنأبی یعقوب (بی¬تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
یوسفی اشکوری، حسن (1372). عمر بنهُبَیرَه. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
Algül, Husayin (1996). Gatafān. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation,
Arazi, Albert (1993). al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Idem (1997). al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Idem (2000). ʿUrwa b. al-Ward. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bellamy, James A. (2004). Dāhis. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). Antara. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Fück, Johann W. (1986). al-Ḥadira. EI2, Vol. III, p. 23, Leiden: Brill.
Idem (1991). G̲h̲aṭafān. EI2, Vol. II, pp. 1023-1024, Brill, Leiden: Brill.
Landau-Tasseron, Ella (1993). Murra. EI2, Vol. VII, pp. 628-630, Leiden: Brill.
Makdisi, George (1986). Ibn Hubayra. EI2, Vol. III, pp. 802-803, Leiden: Brill.
Pellat, Charles (1986). Ibn Mayyada. EI2, Vol. III, p. 878, Leiden: Brill.
Watt, William M. (1991). Fazara. EI2, Vol. II, p. 873, Leiden: Brill.
Qurʾān- i Karīm.
Abū al- Faraj Iṣfahānī, ʿAlī (1415AH/1994). al- Aghānī. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.
Algül, Husayin (1996). Gatafān.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation.
Arazi, Albert (1993). “al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī”. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (1997). “al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār”. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (2000). “Urwa b. al-Ward”. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bakri Andalusī, ʿAbd Allāh (1403AH/1982). Muʿjam Mā Istaʿjam. Beirut: ʿĀlam al- Kutub.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1996). Ansāb al- Ashrāf. Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ al- Zirkalī, Beirut: Dā al- Fikr.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1988). Futūḥ al- Buldān. Beirut: Dār wa Maktaba al- Hilāl.
Bellamy, James A. (2004). “Dāhis”. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). “Antara”. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāwud (1368AH/1948). al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir, Qom: Manshūrāt al- Raḍī.
Fatehi Nejad, Enayatollah (1370/1991). “Ibn Mayyāda”. Encyclopaedia Islamica, Vol. 4, pp. 713- 716, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ibn ʿAbd Rabbih, Shihāb al- Dīn Abū ʿAmr Aḥmad (1404AH/ 1983). al- ʿIqd al- Farīd. Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Ibn ʿAsākir, Abū ʾl- Qāsim ʿAlī (1415AH/1994). Taʿrīkh Madīnat Dimashq. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Aʿtham, Abū Muḥammad Aḥmad (1991). al- Futūḥ. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Athīr Jazarī, ʿIzz al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī (1965). al- Kāmil fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār Ṣādir.
Ibn Ḥabīb Baghdādī, Abū Jaʿfar Muḥammad (Und.). al- Muḥabbar. Revised by Ilse Liechtenstein, Beirut: Dār al- Āfāq al- Jadīda.
Ibn Ḥajar ʿAsqalānī, Aḥmad (1995). al-Iṣāba fī Tamyīz al-Ṣaḥāba. Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawjūd & ʿAlī Muḥammad Muʿawwaḍ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Ibn Hishām Ḥimayrī, ʿAbd al- Malak (Und.). al- Sīrat al- Nabawiyya. Revised by Muṣṭafā al- Saqqā & Ibrāhīm al- Abyārī & ʿAbd al-Ḥafīẓ Shalabī, Beirut: Dār al- Maʿrifa.
Ibn Jawzī, ʿAbd al- Raḥmān (1992). al-Muntaẓam fī Taʾrikh ʾl- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad ʾAbd al- Qādir ʾAtā & Muṣṭafā ʾAbd al- Qādir ʾAtā, Beirut: Dār al- Kitāb al- ʿIlmiyya.
Ibn Kathīr, Abū al- Fadāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar (1986). al- Bidāya wa-al- Nihāya. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Kalbī, Hishām (1407AH/1986). Jamhart al- Nasab. Revised by Nājī Ḥasan, (Und.): ʿĀlam al- Kutub.
Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥman b. Muḥammad (1988). al- ʿIbar. Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad (Und.). Wafayāt al- Aʿyān wa- Anbāʾ Abnāʾ al- Zamān, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Qāniʿ, ʿAbd al- Bāqī (1424AH/2003). Muʿjam al- Ṣaḥāba. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1990). al- Imāma wa-l- Siyāsa. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1992). al- Maʿārif. Revised by Tharwat ʿUkāsha, Cairo, Al- Hīʾta al- Miṣriyya, al- ʿĀma lil- Kitāb.
Ibn Saʿad, Muḥammad (1990). al- Ṭabaqāt al- Kubrā. Revised by Muḥammad ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Jāḥiẓ, ʿAmr (1423AH/2002). al- Bayān wa ʾl- Tabyīn. Revised by ʿAlī Bū Mulḥim. Beirut: Dār wa Maktaba Hilāl.
Kaḥḥala, ʿUmar Riḍā (1994). Muʿjam Qabāʾil al- ʿArab al- Qadīma wa ʾl- Ḥadītha. Beirut: Muʾassia al- Risāla.
Khalīfa b. Khayyāṭ, AbūʿAmr (1995). Taʾrīkh Khalīfa b. Khayyāṭ, Revised by Muṣṭafā Najīb Fawwāz & Najīb Kashlī Fawwāz, Beirut: Dār al- Kutub ʿIlmiyy.
Kulaynī, Muḥammad (1362/1983). al- Kāfī. Tehran: Islāmiyya.
al-ʿUyūn wa-al- Ḥadāʾiq fī Aẖbār al-Ḥaqāʾiq (1972). Revised by ʿUmar Saʿīdī, Damascus: Maʿhad al- ʿIlmī al- Faransī.
Masʿūdī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Ḥusayn (Und.). al-Tanbīh wa al-Ishrāf, Revised by Abdullah Ismail Al-Sawi, Cairo, Dar al-Sawi. (Offset Qom: Muʾassasa Nashr al- Manābiʿ al- Thaqāfa al- Islāmiyya).
Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir (Und.). al-Badʾwa al-Tārīkh, Bursaid, Maktab al-Thaḳāfa al-Dīniyya.
Naji, Mohammad Reza (1390/2012). “Dāḥis”, Encyclopaedia of the world of Islam, Vol. 16, pp. 644- 647, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ṣafadī, ʿAbd al- Raḥman b. Aḥmad (1421AH/2000). Taʾrīkh Ibn Yūnis al- Miṣrī. Revised by ʿAbd al- Fattāḥ Fatḥī, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Sāmānī, Sayyid Maḥmūd (1386/2007). Banī Ashjaʿ. Dāʾrat al- Maʿārif Qurʾān- i Karīm, Vol. 6, Qom: Markaz- i Farhang wa Maʿārif.
Ṭabarī, Ibn Jarīr (1967). Taʾrīkh al- Umam wa al- Muluk. Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut: Dār al- Turāth.
Tanūkhī, Muḥammad b. ʿAlī (Und.). al- Faraj Baʿd al- Shidda, Revised by ʿAbbūd al- Shālijī. Beirut: Dār al- Ṣādir.
Thaqafī Kūfī, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Muḥammad (1353AH/1934). al- Ghārāt. Revised by Jalāl al- Dīn Ḥusaynī Urmawī, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Yāfiʿī, ʿAbd Allāh b. Asʿad (1417AH/1996). Mirʾāt al- Jinān wa-ʿIbrat al-Yaqẓān fī Maʿrifat mā Yuʿtabar min Ḥawādith al- Zamān. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya Manshūrāṭ Muḥammad ʿAlī Bayḍūn.
Yāqūt Ḥamawī (1995). Muʿjam al- Buldān. Beirut: Dār Ṣāḍir.
Yaʿqūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿqūb (Und.). Taʾrīkh al- Yaʿqūbī. Beirut: Dār Ṣādir.
Yousefi Eshkevari, Hasan (1372/1993). “ʿUmar b. Hubayra”. The Great Islamic Encyclopedia, Vol. 5, pp. 106- 108, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ziriklī, Khayr al- Dīn (1989). al- Aʿlām Qāmūs Tarājim li- Ashʾhar al- Rijāl wa- al- Nisāʾ Min al- ʿArab wa- al- Mustaʿribīnwa- al- Mustashriqīn, Beirut, Dar El IlmLilmalayin.
