چالش‌ها و فرصت‌های سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان (مطالعه موردی: حکومت طالبان)
الموضوعات : Geopolitics
شعبان ماهگل
1
,
دکتر غفار زارعی
2
,
دکتر امین روان بد
3
1 - دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، واحد لامرد، دانشگاه آزاد اسلامی ، لامرد، ایران.
2 - استادیار، گروه علوم سیاسی، واحد لامرد، دانشگاه آزاد اسلامی، لامرد، ایران.
3 - استادیار،گروه علوم سیاسی، واحد لامرد،دانشگاه آزاد اسلامی، لامرد، ایران
الکلمات المفتاحية: چالش‌ها, فرصت‌ها, حکومت طالبان, سیاست خارجی ایران.,
ملخص المقالة :
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و روابط با افغانستان به‌عنوان همسایه ایران، چه از لحاظ ژئوپلیتیکی و چه از نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، دارای اهمیت است و بر این اساس افغانستان کشوری است که باید در سیاست خارجی ایران مورد توجه قرار گیرد. لذا هدف از این مطالعه بررسی چالش‌ها و فرصت‌های سیاست خارجی ایران در قبال افغانستان به‌ویژه با توجه به تحولات اخیر در این کشور است. این مقاله از نوع توصیفی تحلیلی می‌باشد. روش تحقیق و مواد و داده‌ها کیفی است و از فیش‌برداری در گردآوری مطالب استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد ازجمله چالش‌های سیاست خارجی ایران در قبال کشور افغانستان می‌توان به ناامنی و بی‌ثباتی ناشی از تسلط طالبان، افزایش موج مهاجرت افغان‌ها، وجود گروه‌های تروریستی مانند داعش، لزوم مدیریت روابط با سایر بازیگران منطقه‌ای و مسائل قومی و مذهبی اشاره کرد. در عین حال، فرصت‌هایی نظیر امکان همکاری‌های اقتصادی و تجاری، نقش‌آفرینی مثبت در کاهش تنش‌ها و فرآیندهای صلح، مدیریت مرزها، گسترش نفوذ سیاسی و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در این مسیر وجود دارد؛ بنابراین برای بهره‌برداری از این فرصت‌ها و پاسخگویی به چالش‌ها، ایران نیازمند راهبردی جامع و متوازن در سیاست خارجی خود است. در این بین بایستی بر چالش‌های مهمی از جمله آینده‌ی مبهم چگونگی برخورد طالبان با شیعیان افغانستان و تنش بر سر هریرود و همچنین فرصت‌هایی مانند همکاری جمهوری اسلامی با چین و روسیه در افغانستان و روابط اقتصادی با این کشور تأکید شود. درمجموع می‌توان گفت پیشینه روابط جمهوری اسلامی با افغانستان می‌تواند در سیاست خارجی دو کشور با توجه به حاکمیت طالبان در این کشور در روابط دو کشور و سیاست خارجی آن‌ها تأثیرگذار باشد.
چکیده مبسوط فارسی
مقدمه
تهران پس از قدرت گرفتن طالبان، روابط خود را با آن‌ها به عنوان حاکمیت جدید افغانستان بازتعریف کرده است. چه اینکه در سال 1998، پس از قتل تعدادی از دیپلمات‌های ایرانی توسط طالبان، ایران و افغانستان تقریباً وارد جنگ شدند؛ اما پس از 11 سپتامبر و شورش طالبان علیه ناتو/آمریکا، با اشغال افغانستان، تنش‌های ایران و افغانستان رو به کاهش نهاد، زیرا تهران از چالش‌هایی که طالبان برای حضور نظامی ایالات متحده در آنجا ایجاد کرده بود استقبال می‌کرد. با این حال، تنها در سال 2015 بود که روابط تهران و طالبان توجه بین‌المللی را به خود جلب کرد. از آن زمان به بعد، ایران به تدریج تماس‌های خود را با طالبان برقرار کرد و آن را به عنوان تلاشی برای آشتی دادن منافع رقیب در یک کشور همسایه توجیه کرد. بازگشت حاکمیت طالبان بر افغانستان در سال 2021 پس از خروج امریکا، پیامدهای مهمی برای منطقه و سیاست بین‌المللی به‌طور گسترده‌تر خواهد داشت. برای جمهوری اسلامی ایران، شکست واشنگتن در افغانستان چیزی بیش از پیروزی طالبان است. تهران در پیام‌های خود سعی کرده این ایده را برای شرکا و متحدان خود تقویت کند که تنها بازیگر قابل‌اعتماد در خاورمیانه در تقابل با واشنگتن است.
داده و روش
مقاله حاضر توصیفی تحلیلی است. مواد و داده‌ها نیز کیفی است و از فیش‌برداری در گردآوری مطالب و داده‌ها استفاده شده است.
بحث ویافته ها
کشور افغانستان از نگاه جغرافیای در مرکز آسیا حیثیت چهارراه را در بین مناطق بزرگ این قاره دارد. در جریان تاریخ درازمدت خود به گونه مکرر مورد هجوم قرارگرفته وحرص و آز جهان‌گشایان را تحریک کرده است. افغانستان در میان چهار منطقه پرجمعیت جهان و سرشار از منابع معدنی در دنیا در میانه، آسیای جنوبی، آسیای مرکزی و شمالی، شرق میانه و شرق دور قرار دارد. درحالی‌که افغانستان بخشهای کوچک هر یک از این مناطق را احترام مینماید و علایق مشترک فرهنگی، نژادی و تجارتی با آن‌ها دارد، ولی به‌صورت مشخص مربوط هیچ‌یک از این‌ها نیست. حال‌آنکه نمیتواند از هیچ‌کدام از آن‌ها جدا هم باشد، درنتیجه از اینکه افغانستان در محدوده هر یک از این مناطق عظیم قرار دارد. این مملکت میان آن‌ها من حیث پل وصل‌کننده واقع گردیده است. افغانستان به عنوان کشوری که در موقعیت حساس جغرافیایی- وصل‌کننده آسیای مرکزی به جنوب آسیا- واقع‌شده همواره مورد توجه قدرت‌های جهانی برای رسیدن به اهدافشان در این نقطه از جهان بوده است. افغانستان از قدیم تا امروز از دیدگاه ژئوپولتیک و ژئواستراتیژیک اهمیت خاصی در منطقه دارد و بسیاری حوادث و وقایع تاریخی در همین کشور رخ داده است. از قدیم تا سال 1800 میلادی به عنوان دروازه‌های هند همواره از شمال و غرب مورد تهاجم قرار گرفت؛ زیرا مناسب‌ترین راه رسیدن به سرزمین هندوستان محسوب میشد. فرمانروایان زیادی بر افغانستان یورش بردند تا از این طریق به هند برسند، آخرین امپراتوری که می‌خواست از این طریق به هند حمله کند و انگلیس‌ها را از هند طرد نماید ناپلیون بناپارت فرانسوی بود که پلان وی از طرف شاه زمان پادشاه وقت افغانستان خنثی شد. موقعیت استراتژیک افغانستان به مثابه حلقه وصل حوزه آسیای مرکزی و جنوب آسیا زمینهای را فراهم ساخته تا این کشور بتواند در راستای موفقیت پروژههای بزرگ اقتصادی منطقه و... نقش فوق‌العاده مهم داشته باشد.
نتیجه گیری
بررسی‌ها نشان می‌دهند که مردم افغانستان در مقایسه با دولت قبلی از وضعیت جدید راضی هستند. در حال حاضر بزرگ‌ترین مشکل مردم اقتصاد و وضع معیشت است. همچنین در این پژوهش، وضعیت سیاسی موجود در افغانستان از مناظر گوناگونی چون اختلافات داخلی در امارت اسلامی، رفتار و موضع دیگر اقوام و طالبان و انتخابات موردبررسی قرار گرفت. درنهایت با بررسی امکان تعامل‌پذیری طالبان، چگونگی تعامل مورد بحث قرار گرفت. سپس پیشنهاد‌هایی به‌منظور تعامل بین امارت اسلامی افغانستان و جمهوری اسلامی ایران ارائه شد. از مجموع آنچه گفته شد، می‌توان چنین ارزیابی کرد که کشور ایران و افغانستان دارای مزیت‌های نسبی سرزمینی و انسانی برای یکدیگر هستند؛ اما عدم مدیریت درست این امتیازات و حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای در افغانستان به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی این کشور و درنتیجه بروز تهدیداتی مانند تروریزم و افراط‌گرایی دینی و نیز بروز مسئله قاچاق و تهدید امنیت ملی ایران از داخل کشور افغانستان، همچنین مسائل آب و تشدید اختلافات هیدروپلیتیکی و نیز مشکل آوارگان افغانی و عدم مدیریت درست آن از سوی دو کشور، مانع از ایجاد یک رابطه پایدار و مبتنی بر حسن همجواری بر محور واقعیت‌های ژئوپلیتیکی شده است. این امر از یکسو سبب تشدید فقر و عدم توسعه‌یافتگی در افغانستان و درنتیجه تشدید افراط‌گرایی، دخالت قدرت‌های بیگانه، افزایش قاچاق و تعداد مهاجران و درنتیجه ایجاد یک‌روند تصاعدی در مشکلات بین دو کشور شده است. این امر بر تداوم توسعه‌نیافتگی و بی‌ثباتی و ناامنی در افغانستان و توسعه‌نیافتگی در محور شرق و جنوب شرقی ایران و تهدیدات امنیت ملی برای ایران شده است. بنابراین به‌رغم بهره‌مندی ایران از موقعیت مناسب برای افغانستان، به دلیل حضور قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای رقیب یا دشمن و با سطح نفوذ بالای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی و نظامی در افغانستان، ظرفیت‌ها و قوت‌های سرزمینی ایران در این رابطه با ناکارآمدی جدی مواجه شده است.
منابع
1.آقاجری، محمدجواد، کریمی، مرتضی (1394). نقش بازیگران منطقه‌ای در فرایند دولت سازی افغانستان در دوران طالبان و پسا طالبان. فصلنامه علمی مطالعات روابط بین الملل، 8 (30)، 57-104.
2.بینا (1387). استراتیژی همکاری‌های منطقه‌ای- 1378-1392، کابل: دارالانشای استراتیژی انکشاف ملی افغانستان.
3.داوودی، علی اصغر (1393). دیپلماسی علم و فناوری ایران در افغانستان، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره 11.
4.داودی، مائده، کیانی، داود، برزگر، کیهان (1402). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات افغانستان؛ مورد مطالعه: ظهور مجدد طالبان. مطالعات سیاسی جهان اسلام، 12(1)، 129-153.
5.رحیمی، حسین (1393). افغانستان و سازمان‌های همکاری منطقه‌ای، سیاست خارجی افغانستان در سپهر همکاری های منطقه‌ای، زیر نظر: دکتور فرامرز تمنا، کابل: مرکز مطالعات استراتیژیک وزارت امور خارجه.
6.رحیمی، سردار محمد (1391). ژئوپلیتیک افغانستان در قرن بیستم، کابل: انتشارات سعید.
7.عظیمی، محمد عظیم (1391). مدخلی بر جغرافیاي سیاسی افغانستان، کابل: انتشارات سعید.
8.غبار، میر غلام محمد (1399). افغانستان در میسر تاریخ، پیشاور: دارالسلام کتب خانه.
9.غیاثی، انجینیر توریالی (1383). ما و جامعه مدنی، مشهد: کانون فرهنگی میهن
10.فاطمی نژاد، سید احمد، محمدزاده، علیرضا (1397). بررسی جایگاه افغانستان جدید در مجموعه‌های امنیتی منطقه‌ای از آسیای مرکزی تا آسیای جنوبی. مطالعات اوراسیای مرکزی، 11(2)، 399-416.
11.فرزانه پور، حسین، یوسف زهی، ناصر (1396). تأملی انتقادی به چالش‌های امنیتیِ روابط اقتصادی ایران و افغانستان. دوفصلنامه سیاست و روابط بین الملل، 1(2).
12.کریمی‌فرد، حسین (1400). تبیین سیاست خارجی ایران در قبال طالبان (1996-2021). مطالعات خاورمیانه، 28(3)، 41-60.
13.مرتضوی امامی زواره، سیدعلی (1398). واکاوی سیاست خارجی ایران در برابر افغانستان. مطالعات روابط فرهنگی بین‌المللی، 5(12)، 81-106.
1) آقاجری، محمدجواد، کریمی، مرتضی (1394). نقش بازیگران منطقه‌ای در فرایند دولت سازی افغانستان در دوران طالبان و پسا طالبان. فصلنامه علمی مطالعات روابط بین الملل، 8 (30)، 57-104.
2) بینا (1387). استراتیژی همکاری‌های منطقه‌ای- 1378-1392، کابل: دارالانشای استراتیژی انکشاف ملی افغانستان.
3) داوودی، علی اصغر (1393). دیپلماسی علم و فناوری ایران در افغانستان، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره 11.
4) داودی، مائده، کیانی، داود، برزگر، کیهان (1402). سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات افغانستان؛ مورد مطالعه: ظهور مجدد طالبان. مطالعات سیاسی جهان اسلام، 12(1)، 129-153.
5) رحیمی، حسین (1393). افغانستان و سازمان‌های همکاری منطقه‌ای، سیاست خارجی افغانستان در سپهر همکاری های منطقه‌ای، زیر نظر: دکتور فرامرز تمنا، کابل: مرکز مطالعات استراتیژیک وزارت امور خارجه.
6) رحیمی، سردار محمد (1391). ژئوپلیتیک افغانستان در قرن بیستم، کابل: انتشارات سعید.
7) عظیمی، محمد عظیم (1391). مدخلی بر جغرافیاي سیاسی افغانستان، کابل: انتشارات سعید.
8) غبار، میر غلام محمد (1399). افغانستان در میسر تاریخ، پیشاور: دارالسلام کتب خانه.
9) غیاثی، انجینیر توریالی (1383). ما و جامعه مدنی، مشهد: کانون فرهنگی میهن
10) فاطمی نژاد، سید احمد، محمدزاده، علیرضا (1397). بررسی جایگاه افغانستان جدید در مجموعه‌های امنیتی منطقه‌ای از آسیای مرکزی تا آسیای جنوبی. مطالعات اوراسیای مرکزی، 11(2)، 399-416.
11) فرزانه پور، حسین، یوسف زهی، ناصر (1396). تأملی انتقادی به چالش‌های امنیتیِ روابط اقتصادی ایران و افغانستان. دوفصلنامه سیاست و روابط بین الملل، 1(2).
12) کریمی‌فرد، حسین (1400). تبیین سیاست خارجی ایران در قبال طالبان (1996-2021). مطالعات خاورمیانه، 28(3)، 41-60.
13) مرتضوی امامی زواره، سیدعلی (1398). واکاوی سیاست خارجی ایران در برابر افغانستان. مطالعات روابط فرهنگی بین‌المللی، 5(12)، 81-106.
1س نوریان، سیدمحمدعلی (1394). ریشه‌ها و پیامدهای همسایگی با دولت‌های ورشکسته: افغانستان و شکست دولت- ملت‌سازی و صلح. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، 11(31), 115-136.
15) Akbarzadeh, S. (2014). Iran’s Policy towards Afghanistan: In the Shadow of the United States. Journal of Asian Security and International Affairs, 1(1), 63-78.
16) Al Jazeera. (2021, July 9). Taliban captures key Afghan border crossing with Iran: Officials. Taliban News | Al Jazeera. Retrieved May 2022.
17) Aman, F. (2021). The Afghan refugee crisis: What does it mean for Iran? Middle East Institute. Retrieved May 2022.
18) Ameri, N. S. (2020). The “Afghan Drugs' 'Problem – AChallenge to Iran and International Security. Iranian Review of Foreign Affairs, 1(2).
19) Amul, G. G., Ang, M.., Kraybill, D., Ong, S., Yoong, J. (2021). Responses to COVID‐19 in Southeast Asia: Diverse Paths and Ongoing Challenges. Asian Economic Policy Review , 17 , 90 - 110 .
20) Antonio, Giustozzi., Adam, Baczko. (2014). The Politics of the Taliban’s Shadow Judiciary, 2003–2013.
21) Baczko, A. (2023). A revolution in the juridical field', The Taliban Courts in Afghanistan: Waging War by Law (Oxford, 2023; online edn, Oxford Academic, 14 Dec. 2023).
22) Brenner, Claire & Matthew Wallin (2021) Preparing for the Consequences of Withdrawal from Afghanistan, American Security Project.
23) Boukas, N., Ziakas, V. (2013). Impacts of the global economic crisis on Cyprus tourism and policy responses. International Journal of Tourism Research , 15 , 329-345 .
24) Choksy, J. K., & Choksy, C. E. B. (2021, September). No friend of Iran: Tehran’s responses to the Taliban’s return to ... Retrieved April 4, 2022.
25) Darley, W. K. (2012). Increasing Sub-Saharan Africa's Share of Foreign Direct Investment: Public Policy Challenges, Strategies, and Implications. Journal of African Business , 13 , 62 - 69 .
26) Durrani, A. (2022). Iran’s Afghan policy after the U.S. withdrawal: Implications for Pakistan and the region. Pakistan Institute for Peace Studies. Retrieved 2022.
27) Feizi, H.(2018). Discourse, Affinity and Attraction: A Case Study of Iran's Soft Power Strategy in Afghanistan, Graduate Theses and Dissertations.
28) Faiz, M, Z. (2023). 2. The Conflicting Synthesis of the Taliban’s Religious and Cultural Identity. Review of Faith & International Affairs.
29) Hassan Zaidi, S.M., Manzoor, A. , Alamgir A. (2022). IRAN’S PRAGMATIC ENGAGEMENT WITH THE TALIBAN AFTER THE U.S EXIT CHALLENGES AND DETERMINANTS, Pakistan Journal of International Affairs.
30) Herranz‐Surrallés, A. (2014). The EU’s Multilevel Parliamentary (Battle)Field: Inter-parliamentary Cooperation and Conflict in Foreign and Security Policy. West European Politics , 37 , 957 - 975 .
31) Hussain, M. (2023). Challenges and Opportunities to the Foreign Policy of Pakistan in the Contemporary Era. Annals of Human and Social Sciences.
32) Ignatiev, P. (2015). Afghanistan: Balancing between Pakistan and Iran . Indian Journal of Asian Affairs, 27-28(1-2), 43–62.
33) IntelBrief. (2022, May 4). Intelbrief: Border clashes mar the Taliban's regional relationships. The Soufan Center. Retrieved June 2022.
34) Ishchenko. N. S. (2022). 1. Ethno-Political Structure of Taliban-led Afghanistan. Aziâ i Afrika segodnâ.
35) Khajehpour, B. (2021). Iran-afghan trade has murky future under Taliban. Al-Monitor. Retrieved 2022.
36) Kuhrt, N. (2012). The Russian Far East in Russia's Asia Policy: Dual Integration or Double Periphery?. Europe-Asia Studies , 64 , 471 - 493 .
37) Laletin. Yu. P., (2024). Formation of the Political System of the Islamic Emirate of Afghanistan: Challenges and Limitations. Aziâ i Afrika segodnâ.
38) Lewis, D. (2018). Geopolitical Imaginaries in Russian Foreign Policy: The Evolution of ‘Greater Eurasia’. Europe-Asia Studies , 70 , 1612 - 1637 .
39) Mace, M., Fyson, C., Schaeffer, M., Hare, W. (2021). Large‐Scale Carbon Dioxide Removal to Meet the 1.5°C Limit: Key Governance Gaps, Challenges and Priority Responses. Global Policy .
40) Marjani, N. (2020). The US-taliban deal and its impact on Iran-Pakistan relations. The US-Taliban Deal and its Impact on Iran-Pakistan Relations. Retrieved August 29, 2022.
41) Mickler, D., Pijović, N. (2015). Engaging an Elephant in the Room? Locating Africa in Australian Foreign Policy. Australian Journal of Politics and History , 61 , 100-120 .
42) Michaud, J., Kates, J. (2013). Global health diplomacy: advancing foreign policy and global health interests. Global Health, Science and Practice , 1 , 24 - 28 .
43) Motamedi, M. (2021). Iran and Taliban forces clash in Border Area. Taliban News |Al Jazeera. Retrieved May 2022.
44) Rasanah Editorial Team. (2020). Trade between Iran and Afghanistan remains steady, despite US sanctions. International Institute for Iranian Studies. Retrieved May 2022.
45) Sawhney, A. (2019). Chabahar Port: Unlocking Afghanistan’s Potential. Center for Strategic and International Studies. Retrieved 2022.
46) Tariq, Mumamad at al,(2020) US Withdrawal from Afghanistan: Latest Development and Security Situation (2020),SJESR JURNAL, Vol 3 No 2: April - June (Spring)
47) JAMES DOBBINS, JASON H. CAMPBELL, SEAN MANN and LAUREL E. MILLER , (2019) Consequences of a Precipitous U.S. Withdrawal from Afghanistan, RAND Corporation.
