تحقق مفهوم قرآنی و روایی حقوق در شهرسازی و طراحی مسکن
الموضوعات : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهریحامد حیاتی 1 , علی رضا زارع 2 , احمد امین پور 3 , رامین مدنی 4
1 - مدرس گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.
2 - دانشجوی دکترای شهرسازی، عضو باشگاه پژوهشگران ونخبگان دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز-ایران
3 - دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
4 - استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
الکلمات المفتاحية: مسکن, حق, حقوق, شهرسازی, معماری اسلامی, آیات و روایات,
ملخص المقالة :
دین اسلام دینی فراگیر و جامع در تمام عرصهها محسوب میشود که هدف آن سعادت بشر و هدایت او در مسیر کمال میباشد. مکتب اسلام دینی است که مسائل مادی بشر را با معنویات پیوند زده و هیچگاه این دو مقوله را از همدیگر جدا ندانسته است. قرآن مهمترین منبع استنباط احکام به شمار میرود و احکام موضوعات جدید با بهرهگیری از عمومات و اطلاقات آیات قابل استنباط است و احادیث مربوط، مصادیقی از آنها را ذکر کردهاند و آنها را تخصیص نزده و مقید نساختهاند. در مقاله حاضر با رجوع به قرآن و روایات، تجلّی اصل «لاضرر و لاضرار» به عنوان مهمترین اصل حقوق، در معماری مسکونی و شهری، بررسی شده است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش روش تحلیل محتوای کیفی است و تحلیلهای مربوط به بناها با روش استدلال منطقی صورت گرفته است. در جمعآوری اطلاعات از اسناد و متون تاریخی، منابع کتابخانهای و اینترنتی استفاده شده است. در این مقاله به منظور بررسی اصول حقوقی همچون لاضرر و لاضرار در معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی، نمونههایی از خانهها و بافتهای سنّتی به روش نمونهگیری هدفمند انتخاب شدهاند. نتایج حاصل بیان کنندۀ این موضوع است که این اصل به عنوان مهمترین اصل مرتبط با حقوق، در تمامی ابعاد معماری خانههای ایرانی- اسلامی تأثیر گذاشته است. این تأثیرات برگرفته از مفهوم حقوق اسلامی است که شامل رعایت حقوق همسایگی، حقوق زن، حقوق والدین و فرزندان، حقوق مهمان و حق ساخت و ساز در معماری بناها در نظر گرفته شده است. اصول دیگری چون مسأله حریم خصوصی و عمومی و محرمیّت احترام به دیگر افراد نظیر همسایگان و عابران، رعایت حق شفعه، احترام به حقوق همسایگان در استفاده از منابع عمومی نظیر آب، نور آفتاب و ...، رعایت پاکیزگی و عدم آسیب رساندن به همسایگان و دیگر افراد از نظر بصری، صوتی و... همگی جزو اصولی هستند که در فقه اسلامی رعایت آن ضروری است و تمام این مسائل در شهر و خانههای ایرانی- اسلامی رعایت شده است.
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، انتشارات دارالقران کریم، تهران 1376.
الفیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموسالمحیط، موسسه الرساله، بیتا، بیروت.
اللیثی الواسطی، علی بن محمد، (1376)، عیون الحکم و الواعظ، دارالحدیث.
امامی، سید حسن، حقوق مانی، ج 1، ص 135; و ج 4، ص 4 .
امینپور احمد، حیاتی، حامد و رامین مدنی، (1396)، روششناسی استخراج و استنباط صحیح از آموزههای اسلامی برای دریافت راهبردهای طراحی بر مبنای اصول اخلاقی و ایمانی (نمونه موردی: طراحی مسکن اسلامی)، فصلنامه پژوهشهای اخلاق، انجمن معارف اسلامی، شماره 6، زمستان.
امینپور، احمد، مدنی، رامین، حیاتی، حامد، (1394)، بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت براساس آموزههای اسلامی، نشریه مدیریت شهری، شماره چهلم، 1394، ص 60-47.
امینپور، احمد، مدنی، رامین، حیاتی، حامد، (1396)، بررسی چگونگی تجلی آموزههای اسلامی در کالبد مسکن سنتی، نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک ایران، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 48.
بهشتی، احمد، (1385)، خانواده در قرآن، موسسه بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزهی علمیه قم.
پاینده، ابوالقاسم،(1382)، نهجالفصاحه، دنیای دانش، ج2، تهران.
پورطهماسبی، سیاوش و آذر تاجور، حقوق و تربیت شهروندی در نهج البلاغه، پژوهش نامه علوی، سال دوم شماره دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 1-23.
جوادی آملی، عبدالله، (1375)، فلسفه حقوق بشر، قم، اسراء، ص 75 .
حّر عاملی، محمد بن حسن، (1409ق)، وسائلالشیعه، تصحیح موسسه آلالبیت (ع)، موسسه آلالبیت (ع)، قم.
حمزه لوئی، حسن، (1390)، ماهیت حقوق شهروندی و سابقه آن در ایران، همایش ملی نظارت قضایی و حقوق شهروندی در نظام جمهوری اسلامی ایران، کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه.
دستمالچیان، احمد، (1390)، کلیاتی راجع به حقوق شهروندی، وزارت کشور، اداره صیانت از حقوق شهروندی، بخشنامه برنامههای اداره صیانت از حقوق شهروندی.
دلشاد تهرانی، مصطفی، (1388)، سیره نبوی، منطق عملی، دفتر چهارم: سیر خانوادگی، انتشارات دریا، تهران.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج 6، ص 9142 واژه «حق».
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1374)، ترجمه مفردات راغب، ، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، مرتضوی، ج2، تهران.
ری شهری، محمد،(1373)، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم.
سلیم حکیم، بسیم،(1381)، شهرهای عربی اسلامی: اصول شهرسازی و ساختمانی، ترجمه محمد حسین ملک احمدی، و عارف اقوامی مقدم، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران.
سید عبدالحسین، طیب، (1386)، تفسیر اطیب البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسه سبطین، قم.
شعیری، محمد بن محمد، جامعالأخبار، بیتا، نجف اشرف.
شیخ صدوق، (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج 2.
فیض کاشانی، (1402ق)، تفسیر الصافی،الطبعه الثالثه، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
کاتب واقدی، محمد بن سعد، (1374)، طبقات کبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
کاتوزیان، ناصر، (1377)، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، ج 1، ص 43 .
کلینی، محمد بن یعقوب، (1407 ق)، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، ج4، تهران.
لنگرودی جعفری، محمدجعفر، (1371)، مقدمه عمومی علم حقوق، تهران، گنج دانش، ص 12 .
لویس معلوف، المنجد فی اللغة، ص 144، واژه «حق».
متقی هندی، علاءالدین علی، (1419 ق)، کنزالعمال فی سنن القوال و الافعال، تصحیح محمود عمر الدمیاطی، دارالکتب العلمیه، بیروت.
مجلسی، محمد باقر، (1410ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الطهار، ، بیروت.
محمدرضا بمانیان، ارجمندی، سحر، علی محمدی، فرزانه، (1392)، تأثیر اصول فقهی مرتبط با حقوق شهروندی بر پایة عدل در طرّاحی مسکن (نمونه موردی: سه مورد از خانه های ایرانی- اسلامی)، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره دوازدهم، تابستان.
مدرس، علی اصغر، (1375)، حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر، تبریز، نوبل، ص 27 از مکتبهای حقوقی در حقوق اسلام .
مرتضی، هشام، (1387)، اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام، ترجمه ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی، تهران، انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
مصباح، محمدتقی، (1380)، نظریه حقوقی اسلام، نگارش محمدمهدی نادری و محمدمهدی کریمی نیا، قم، مؤسسه امام خمینی، ص 20 .
مکارم شیرازی، ناصر، (1374)، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، اول، تهران.
منجزی، نو محمد و علی محمد رفیعی،(1389)، نوشهر اسلامی و عامل عدالت (اصول و ضوابط حاکم بر احداث و ارزیابی)، همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز.
موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیلة، موسسه مطبوعات دارالعلم، بیتا، قم.
نائینی، میرزا محمدحسین، (1418)، منیة الطالب، نگارش موسی نجفی خوانساری، قم، مؤسسة النشرالاسلامی، ص 106 .
نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی- علی آخوندی، دار إحیاءالتراث العربی، بیتا، هفتم، بیروت.
نقرهکار، عبدالحمید و همکاران، (1394)، بازخوانی سازمان فضایی خانه براساس متون اسلامی به روش EBS، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 22، ص 1-21.
نقیزاده، محمد، (1385)، شهرسازی و معماری اسلامی (مبانی نظری)، سازمان نظام مهندسی ساختمان استان اصفهان، اصفهان.
نوری، میرزا حسین، (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ، تصحیح گروه پژوهش موسسه آلالبیت (ع)، مؤسسه آلالبیت (ع)، بیروت.
_||_