سنجش و اولویت‌بندی شاخص‌های تاب‌آوری با روش ترکیبی معادلات ساختاری و تحلیل چند متغیره فازی (مطالعه موردی: منطقه یک کلانشهر تبریز)

الموضوعات : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

حسن محمودزاده ¹ , مهدی هریسچیان ²

1 - حسن محمود زاده، استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز،
2 - فارغ تحصیل مقطع کارشناسی ارشد آمایش شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز

تاريخ الإرسال : 03 الخميس , شعبان, 1439 تاريخ التأكيد : 11 الأربعاء , ذو الحجة, 1439 تاريخ الإصدار : 13 الأحد , محرم, 1440

الکلمات المفتاحية: تاب آوری, معادلات ساختاری, شهر تبریز, رگرسیون چند گانه, تحلیل چند متغیره فازی,

ملخص المقالة :

 امروزه دیدگاه جهانی از کاهش خسارات به افزایش مقاومت در برابر سوانح و گام برداشتن در مسیر ایجاد شهرهای تاب‌آورتر تغییر یافته‌است، بنابراین ضروری است که تاب­آوری به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر در تصمیم‌گیری‌های جامعه مورد توجه قرار گیرد. پژوهش حاضر با ماهیت توسعه‌ای – کاربردی و روش توصیفی – تحلیلی با بهره‌گیری از روش‌های کمی و آماری از جمله رگرسیون چندگانه، معادلات ساختاری و تحلیل چند متغیره فازی بر پایه سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، به بررسی میزان تاب آوری شهری و اولویت‌بندی شاخص‌های تاب آوری در منطقه یک کلانشهر تبریز پرداخته‌ است. داده‌های مورد نیاز با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی در سطح خانوار گردآوری شده و حجم نمونه هم طبق فرمول کوکران معادل ۳82 خانوار برآورد گردید. تعداد 59 شاخص­ تاب­آوری شهری در قالب 4 شاخص مکنون اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیط زیستی مورد بررسی قرار گرفتند. با استفاده از آزمون بارهای عاملی در نرم افزار LISREL، شاخص های آشکار براساس درجه اهمیت و تأثیرگذاری اولویت­بندی و خلاصه­سازی شده و برای تهیه نقشه شاخص­های مؤثر، از مدل منطق فازی در قالب سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که همه قسمت­های منطقه یک کلانشهر تبریز، دارای تاب­آوری یکسان نیست، به­طوری که محلات شمالی به لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های مذکور، در سطح پایین، محلات میانی در سطح متوسط و محلات جنوبی و جنوب شرقی در سطح بالاتر تاب آوری قرار دارند. از سوی دیگر در بین شاخص‌های تاب­آوری، به ترتیب درجه اهمیت، می‌توان گفت که شاخص اقتصادی با مقدار 2/46 درصد، شاخص اجتماعی با 1/30 درصد، شاخص محیط زیستی با 7/19 درصد و نهایتاً شاخص کالبدی با مقدار 4 درصد در تبیین تاب­آوری کل منطقه مطالعاتی نقش داشته‌اند که نشانگر مهم بودن بعد اقتصادی نسبت به سایر ابعاد تاب‌آوری است و در نهایت با ارائه پیشنهاداتی، بر تقویت شاخص های مؤثر بر اساس اولویت آنها تأکید شد.

المصادر:

1. افضلی گروه، زهرا (1394): »ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه­های تاب آوری شهر کرمان«، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: امید مبارکی، دانشگاه مراغه.


2. داداش پور، هاشم و زینب عادلی (1394)، »سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه شهری قزوین» ، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران، سال 4، شماره 8 ، تهران، صص84- 73.


3. رضایی، محمد رضا (1392)، »ارزیابی تاب آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی مطالعه موردی: زلزله محله های شهر تهران« ، دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران،سال 2، شماره 3، تهران، صص38- 27.


4. سلیمی، زهرا (1395): »سنجش و ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی بافت­های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محلات بافت فرسوده شهر بوشهر« ،  پایان نامه کارشناسی ارشد، اساتید راهنما: رسول حیدری، یونس غلامی، دانشگاه کاشان، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین.


5. ضرغامی، سعید؛ تیموری، اصغر؛ محمدیان مصصم، حسن و علی شماعی(1395)، »سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری محله های شهری در برابر زلزله (بخش مرکزی شهر زنجان) «، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 7، شماره 27، مرودشت، صص92- 77.


6. فرزاد­بهتاش، محمد­رضا؛ کی­نژاد، علی؛ پیر­بابایی، محمد­تقی و علی عسگری (1392)، »ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه­های تاب­آوری کلان­شهر تبریز «،  نشریه هنر­های زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره ۳، تهران، صص42- 33.


7. کاویان­پور، گلشن (1394): »ارزیابی تاب­آوری محلات شهری کلان­شهر مشهد در مواجه با سوانح طبیعی (زلزله) «، پایان­نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمدرضا رضایی، دانشگاه یزد.


8. ملکی، سعید؛ امانپور، سعید؛ صفایی پور، مسعود؛ پور موسوی، سید نادر و الیاس مودت(1396)، »ارزیابی طیف تاب آوری اجتماع های شهری در برابر بحران زلزله بر نمونۀ ) اساس سناریوهای شدت مختلف و استفاده از نمایه  COPRAS (نمونه موردی شهر ایلام «، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 8، شماره 31، مرودشت، صص40- 19.


9. معاونت برنامه ریزی و توسعه مدیریت آمار و تحلیل اطلاعات (1392): »گزارش تحلیلی از نتایج سرشماری 1390 به تفکیک مناطق دهگانه شهرداری تبریز«، انتشارات موسسه هاتف شهر، چاپ اول، تبریز.


10. مهندسین مشاور نقش محیط (1391):  »طرح توسعه و عمران(جامع) شهر تبریز، گزارش مطالعات کالبدی مرحله موجود«، وزارت راه و شهرسازی، اداره کل راه و شهرسازی استان آذربایجان شرقی.
    
    
    1. 11.  Ahern, J. (2011): From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in thenew urban world,  Landscape and Urban Planning , 100, pp: 341–343.
    
    
    2. 12.  Ajibade‚ I.‚ McBean‚ G.‚ Bezner-Kerr‚ R. (2013): Urban flooding in Lagos, Nigeria: Patterns of vulnerability and resilience among women‚ Global Environmental Change‚ 23‚ pp: 1714–1725.
    
    
    3. 13.  Amaratunga, D., Haigh, R. (2011): Post-disaster Reconstruction of the Built Environment: Rebuilding for resilience. John Wiley & Sons.
    
    
    4. 14.  Berkes, F. (2007): Understanding uncertainty and reducing vulnerability: lessons from resilience      thinking, Nat Hazards , 41, pp: 283–295.
    
    
    5. 15.  Cutter, S. (2008): A Place – Based Model for Understanding Community Resilience to Natural Disasters ,  Global Environmental Change, 7, pp: 1-9. 
    
    
    6. 16.  Harrison, C.G., Williams,  P.R. (2016): A Systems Approach to Natural Disaster Resilience.       Simulation Modeling Practice and Theory, 65, pp: 11-31.
    
    
    7. 17.  Holling C.S. ( 1973):  Resilience and sustainability of ecological systems. annual review of ecology and systematic‚4‚ pp: 1-23.
    
    
    8. 18.  Kabir, H., Sato, M.  Habbiba, U., Yousuf, T.B.  (2018): Assessment o Urban Disaster Resilience Dhaka North City Corporation(DNCC), Bangladesh, Procedia Engineering, 212, pp:1107-1114.
    
    
    9. 19.  Leichenko, R. (2011): Climate change and urban resilience, Current Opinion inEnvironmental Sustainability, 3, pp:164–168.
    
    
    10. 20.  Lu, P. Stead, D. (2013): Understanding the notion of resilience in spatialplanning: A case study of Rotterdam, The Netherlands Cities, 35, pp: 200–212.
    
    
    11. 21.  Leon‚ J., March‚ A. (2014): Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid resilience: A case study of Talcahuano, Chile‚ Habitat International‚ 43, pp: 250–262.
    
    
    12. 22.  Mishra,A.,  Ghate, R., Maharjan , A.,  Gurung, J., Pathak, G., Upraity, A.N.  (2016): Building ex ante resilience of disaster-exposed mountain communities: Drawing insights from the Nepal earthquake recovery, International Journal of Disaster Risk Reduction, 22, pp: 167-178 .
    
    
    13. 23.  Paton, D. (2010): Making sense of natural hazard mitigation: Personal, social and cultural influences. Environmental Hazards, 9, pp: 183-196.
    
    
    14. 24.  Rahman,A., Shaw, R., Surjan, A., Parvin, G.A., (2016): Urban Disasters and Approaches to Resilience, Urban Disasters and Resilience in Asia, pp: 1- 19.
    
    
    15. 25.  Sharifi, A., Yamagata, A. Y., (2016): On the Suitability of Assessment Tools for Guiding Communities towards Disaster Resilience, International Journal of Disaster Risk Reduction, 18, pp: 115-124.
    
    
    16. 26.  Zhang, X.; Yi, L.; Zhao, D. (2013): Community-Based Disaster Management: A Review of Progress in China, Natural Hazards, 65 (3), pp: 2215-2239.