تبیین پویایی‌ها و عدم تعادل‌های منطقه‌ای سکونتگاه‌های شهری استان زنجان

الموضوعات : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

سمیه قزلباش ¹ , ژیلا سجادی ² , مظفر صرافی ³ , محسن کلانتری ⁴

1 - دانش‌آموخته دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه برنامه‌ریزی و طراحی شهری و منطقه‌ای، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
4 - دانشیار گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 29 السبت , محرم, 1441 تاريخ التأكيد : 02 السبت , جمادى الأولى, 1441 تاريخ الإصدار : 09 الأربعاء , رمضان, 1442

الکلمات المفتاحية: استان زنجان, نظام شهری, عدم تعادل‌ منطقه‌ای,

ملخص المقالة :

الگوی فضایی، دگرگونی و تکامل نظام‌های شهری جلوه‌ای از فرایندهای توسعه‌ی اجتماعی، اقتصادی است که نشان‌دهنده‌ی تغییر ساختار فضایی، اجتماعی و رفتاری جامعه‌ی بشری است. این تغییرات و الگوها اساس مطالعات توسعه‌ی پایدار است. این پژوهش با هدف بررسی پویایی‌ها و عدم تعادل‌های نظام شهری استان زنجان انجام گرفته است. روش تحقیق توصیفی، تحلیلی و روش گردآوری داده‌ها اسنادی است. در این پژوهش ویژگی‌های نظام شهری و تحولات آن در دو بخش تحلیل جمعیتی و کارکردی بررسی شده است. به‌منظور تحلیل جمعیتی نظام شهری استان و سنجش پویایی‌ها و عدم تعادل‌ها از شاخص‌ شتاب گسترش شهرنشینی، مدل جاذبه، مدل رتبه-اندازه، شاخص نخست شهری و سری‌های زمانی استفاده شده است. شتاب گسترش شهرنشینی در استان 53/2 است که از مقدار آن در کشور (81/1) بیشتر است. بیش‌ترین جاذبه‌ در میان شهرهای استان بین مرکز استان و دو شهر ابهر و خرمدره دیده می‌شود. شاخص نخست شهری در استان (61/0) همواره بیشتر از کشور (15/0) بوده است. همچنین مقدار شیب‌خط رتبه-اندازه در تمام دوره‌ها بیش از 1- بوده است که بیانگر غلبه نخست شهری است. اما مدل‌سازی تغییرات جمعیتی 6 شهر نخست نشان از وجود نوعی تعادل در جمعیت‌پذیری این شهرها دارد. برای تحلیل کارکردی این نظام از شاخص مرکزیت خدمات استفاده شد که نتایج آن بیانگر نقش مسلط شهر زنجان نسبت به دیگر نقاط سکونتگاهی است. به‌منظور بررسی جایگاه نقاط شهری در ارتباطات و جریان‌ها‌ از روش تاکسونومی استفاده شد و نتایج آن نشان داد شهر زنجان تنها سکونتگاهی است که از نظر قدرت جریانات مقداری بالاتر از حد بالای محاسبه شده دارد که فاصله زیاد شهر زنجان را از سایر سکونتگاه‌ها نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش نشان داد شهر زنجان با اینکه در نظام سلسله‌مراتب شهری کشور جایگاه ضعیفی دارد اما در سطح استان نقطه‌ شهری مسلط بر سایر سکونتگاه‌هاست که جریان‌های مختلف جمعیت، درآمد، سرمایه، کالا و مسافر به‌صورت یک‌سویه از دیگر نقاط سکونتگاهی استان به این شهر سرازیر می‌شود. فاصله‌ی زیاد بین شهر زنجان به عنوان نخست شهر و سایر شهرها و روستاها سبب پیدایش گسست در نظام سکونتگاهی و عدم تعادل‌های منطقه‌ای شده است.

المصادر:

1. Ahmed, B., and R. Ahmed, (2012), Modeling Urban Land Cover Growth Dynamics Using Multi-Temporal Satellite Images: A case Study of Dhaka, Bangladesh. ISPRS International Journal of Geo-Information, (1): 3-31.


2. Alnsour, J. A. (2016), Managing Urban Growth in the City of Amman, Jordan. Cities, 50, 93-99.


3. Alperovich, G. A. (1984), The Size Distribution of Cities: on the Empirical Validity of the Rank-size Rule, Journal of Urban Economics, Vol. 16.


4. Amir Yarahmadi, M., (2008), Movement towards humanism urbanization, Tehran: Processing and urban planning publication. [In Persian].‎


5. Azimi, N. (2002), Basics of Urban System and Urbanization Scan, Tehran: Nika Press. [In Persian].‎


6. Bagheri, A. (1996), The Role of Middle Cities in Regional Development, Doctoral Thesis in Geography and Urban Planning, Supervisor Professor Dr. Hossein Shokoui, Tarbiat Modares University. [In Persian].‎


7. Barzegar, S., Sheikhazami, A., & Yazarloo, R. (2018), Analysis and Review of the urban hierarchical pattern in Mazandaran Province, Journal of Regional Planning, 8(30): 77-88. [In Persian].‎


8. Behrouz, F. (1992), A Theoretical-Experimental Analysis for Balancing the Spatial Distribution of Population in Iranian Urban Systems, Journal of Geographical Research, No. 28. [In Persian].‎


9. Beyers, W. B. (1989), The Producer Service and Economic Development in the United States: The Last Decade. Washington: U.S. Department of Commerce.


10. Bretagnolle A., Pumain D., and C. Vacchiani-Marcuzzo, (2009), The Organization of Urban Systems, in Lane, Pumain, Van der Leeuw, West (eds), Complexity Perspective in Innovation and Social Change, pp. 197-220.


11. Catalan, B., Sauri, D., and P. Serra, (2008), Urban Sprawl in the Mediterranean? Patterns of Growth and Change in the Barcelona Metropolitan Region 1993-2000, Landscape and Urban Planning, 85, 174-184.


12. Coffey, W. J. (1998), Urban Systems Research: An Overview, Canadian Journal of Regional Science, XXI: 3 (autumn 1998), 327-364.


13. Dadashpour, H. Moloudi, J. (2011), An Investigation and Analysis of Urban Hierarchy Structure in Ardabil Province, Journal of Geographical Space, 11(34), pp. 102 to 131. [In Persian].‎


14. Dadashpour, H., Afaghpour, A., & Rafieian, M. (2010), An Analysis on the Spatial Organization of the System of Cities in the Coastal Areas of Southern Iran, Journal of Geography and Regional Development, 8(14), pp. 97-113. [In Persian].‎


15. Etemad, G., Hessamian, F., & Haerian, M. R. (1984), Urbanization in Iran, Tehran: Agah Press. ‎[In Persian].‎


16. Farajzadeh, M. (2007), Climatic Techniques, Tehran, SAMT Publications. [In Persian].‎


17. Farhoudi, R., Zanganeh Shahraki, S. & Saadmocheshi, R. (2009), Spatial Distribution of Population in the Iranian Urban System from 1335 to 2006, Journal of Human Geography Research, No. 68, pp. 55-68. [In Persian].‎


18. Friedman, J. (1986), The World City Hypothesis, Development and Change, Volume 17, Issue 1, Pages 69–83


19. Ghadiri, M., & Shakeri, F. (2015), Comparative Analysis of Population Distribution Pattern in Urban System of the 10 Regions of Iran, Journal of Geography and Development, No. 40, pp. 43-85. [In Persian].‎


20. Guerin, P. F. (1995), Size Distribution and the Process of Urban Growth, Journal of Urban Studies, Vol. 32, No. 30.


21. Haggett, P. (2001), Geography; A Global Synthesis, 4th edition, Prentice Hall: England.


22. Heidari, A. (2014), Analysis of Physical-Spatial Dimensions of Centralism in the Urban System of Iran, Journal of Rural Housing and Environment, 33(147): P.83. [In Persian].‎


23. Hekmat nia, H. & Mousavi, M. (2006), The Application of the Model in Geography with an Emphasis on Urban and Regional Planning, Modern Science Publishing. [In Persian].‎


24. Hosseinzadeh Delir, K. (2007), Regional Planning, Tehran: SAMT Press. [In Persian].‎


25. Izadi, K. (1993), Study of the Network of Important Cities of Iran, National Iranian Physical Plan, Ministry of Housing and Urban Development, No. 1. [In Persian].‎


26. Jefferson, M. (1939), The law of the Primate City, Geographical Review, Vol. 29, 226-232.


27. Kalantari, K. (2001), Planning and Regional Development (Theories and Techniques), Tehran: Khoshbin Press, First Edition. [In Persian].‎


28. Khosravi, M. R.; Shams, M., & Zaker Haghighi, K. (2017), A Comparative Study of the Rank-Size Rule and Urban Differential Model in Hamadan Urban Hierarchical System with Emphasis on the Role of Small Towns, Journal of Regional Planning, 7(28), pp. 65 to 80. [In Persian].‎


29. Krugman, P. (1996), Domestic Distortions and the Deindustrialization Hypothesis, NBER Working Papers 5473, National Bureau of Economic Research, Inc.


30. Lin, X., Wang, Y., Wang, S., and D. Wang, (2015), Spatial Differences and Driving Forces of Land Urbanization in China, Journal of Geographical Sciences, 25(5), 545-558.


31. Lu, C., Wu, Y., Shen, Q., and H. Wang, (2013), Driving Force of Urban Growth and Regional Planning: A Case Study of China's Guangdong Province, Habitat International, 40, 35-41.


32. Marassousi, N., Hekmatnia, H., Pourmohammadi, M., R. & Nazimfar, H. (2011), Analysis of the Spatial Organization of the Urban System of East Azerbaijan Province, Journal of Urban Management Studies, 3(5): 88-107. [In Persian].‎


33. Mehta, S. K. (1964), Some Demographic and Economic Correlates of Primate Cities: A Case for Revolution, Demography, Vol.1, No. 1.


34. Momeni, M. (2008), Principles and methods of regional planning, Publication of Azad University branch of Najafabad. [In Persian].


35. Mondal, B., Das, D. N., and G. Dolui, (2015), Modeling Spatial Variation of Explanatory Factors of Urban Expansion of Kolkata: A Geographically Weighted Regression Approach, Modeling Earth Systems and Environment, 1(4), 1-13.


36. Moomaw, R. L. and M. A. Alwosabi, (2004), An Empirical Analysis of Competing Explanations of Urban Primacy Evidence From Asia and Americas, Annals of Regional Science, 38,149–171.


37. Nazarian, A. (1994), Hierarchical System of Iranian Cities, Journal of Geographical Research, No.32, pp. 66-91. [In Persian].‎


38. Nazarian, A. (1995), Urban geography of Iran, Tehran: Payame Noor University Press. ‎[In Persian].‎


39. Nazarian, A. (2010), The dynamics of urban systems of Iran, Tehran: Mobtakeran Press. ‎[In Persian].‎


40. Noyelle, T. J. & Stanback, T. M. (1984), The Economic Transformation of American Cities. Totawa: Rowman & Allanheld.


41. Omidvar, K., Beyranvandzadeh, M., & Rostam Gourani, E. (2009), Analysis of urban network and spatial distribution of population in the urban centers of Hormozgan Province, Geographical Journal Of Chashmandaz-e-Zagros, 1(2): 109-132. ‎[In Persian].‎


42. Pacione, M. (2005), Urban Geography, Second Edition, Routledge Press.


43. Plan and Budget Organization (1985), Basic Plan for land use of the Islamic Republic of Iran, Tehran, Plan and Budget Organization Press. [In Persian].‎


44. Planning Department of Governorship of Zanjan (2010), Zanjan Province land use Planning Studies, Volume 2: Social and Cultural Analysis. [In Persian].‎


45. Potter, R. & Lloyd-Evans, S. (2005), The City in the Developing World, Translated by Qumarsi Irandust, Mehdi Dehghan Manshadi, Mitra Ahmadi, Tehran: Publications of the Municipalities and Villages of The Country Organization. [In Persian].‎


46. Pourmohammadi, M. R., Ghorbani, R., Zali, N. & Samad Hekmati, F. (2009), An Analysis of the Urban System Characteristics of the Azerbaijani Region with Emphasis on the Impacts of Tabriz Metropolitan Economic Focus, Geography and Planning, 14(29), pp. 17-17. [In Persian].‎


47. Pumain, D. (2003), Scaling Laws and Urban Systems, SFI Working Paper, European Research Program ISCOM.


48. Pumain, D. (2006), Hierarchy in Natural and Social Sciences, Methodos Series, 3, Springer Netherlands.


49. Rafieian, M. (1996), Space Organization with Emphasis on Urban Systems, Case Study: Isfahan Province, PhD Thesis, Faculty of Humanities, Tarbiat Modarres University. [In Persian].‎
    Rahnamaei, M. T., & Mohammadi Deh Cheshme, M. (2009), An Attitude to Social Instability in the Iranian City Ecosystem, Political-Economic Information, No. 259 and 260, pp. 284 to 297. [In Persian].‎


50. Rahemi, M. Mahkouee, H., Khadem Al-Husseini, A., & Shamsodini, A. (1979), A Study of the Political Organization of Space in the Country's Settlement Areas, Case Study: Kashan City, Journal of Regional Planning, 8(30), pp. 89- 102. [In Persian].‎


51. Sajjadi, J. (1996), A Geographical Approach to Development Concepts and Its Role in the Center-Surrounding Structure of the World Economy, Journal of Geographical Research, No. 41, pp. 96-115. [In Persian].‎


52. Sassen, S., (1991), The Global City, Princeton University Press, Princeton.


53. Seifeddini, F., Mansourian, H., Pour Ahmad, A., & Darvishzadeh, R. (2013), Spatial-temporal dynamics of Iranian urban system 1335-90, Journal of Geographical Researches on Urban Planning, 1(1), pp. 21 - 42. [In Persian].‎


54. Shokooei, H. (1974), Urban geography of Iran, Tabriz University Press. [In Persian].‎


55. Shokooei, H. (1994), New viewpoints of urban geography, vol.1, Tehran: SAMT publication. [In Persian].‎


56. Taghvaie, M., & Saberi, H. (2010): An Analysis of Iranian Urban Systems during the years 1335 to 2006, Journal of Urban and Regional Studies and Research, 2(5), pp. 55-76. [In Persian].‎


57. Talaminaie, A. (1974), An Analysis of Regional Characteristics in Iran, Based on Isfahan Sample Regional Studies, University of Tehran, Report No. 1680. [In Persian].‎


58. The Statistical Center of Iran (1956-2016), The findings of the National Population and Housing Census.  


59. Witherick, M., Ross, S. and J. Small, (2001), A Modern Dictionary of Geography, London, Arnold, Fourth Edition.


60. Zebardasht, E. (2007), A Study of the Urban Prime Developments in Iran, Journal Honar-ha-Ye-Ziba, No. 29, [In Persian].‎


61. Zebardasht, E. (2003), Evaluation of Hierarchy Processes and Settlement Classification Methods in Urban Practices Approach in Rural Development, Journal Honar-ha-Ye-Ziba, No. 13, pp. 52-63. [In Persian].‎