اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه ای در ایران

الموضوعات : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

اسماعیل امید علی ¹ , زهره فنی ² , ناصر شفیعی ثابت ³

1 - گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران و دانشیار و عضو هیئت ‌علمی گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه
3 - گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران و دانشیار و عضو هیئت ‌علمی گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه

تاريخ الإرسال : 13 الأحد , ذو القعدة, 1443 تاريخ التأكيد : 24 الإثنين , محرم, 1444 تاريخ الإصدار : 08 الثلاثاء , ربيع الأول, 1444

الکلمات المفتاحية: ایران, تحلیل سلسله مراتبی, توسعه منطقه‌ای, شاخص‌های توسعه, نابرابری,

ملخص المقالة :

پیش از تلاش برای اجرای هرگونه استراتژی رشد متعادل منطقه‌ای، لازم است تا عوامل موثر بر توسعه منطقه‌ای از ابعاد گوناگون شناسایی شود. در این راستا در پژوهش حاضر به اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه‌ای از لحاظ شاخص‌های مختلف در ایران پرداخته شده است. این پژوهش از لحاظ هدف تحقیق، کاربردی- توسعه‎ای و از نظر روش تحقیق، تلفیقی از روش‌های توصیفی- تحلیلی است که از روش تحلیل سلسله مراتبی برای وزن دادن به شاخص‌ها و روش فراتحلیل برای تبیین نظریه های اولویت بندی شاخص‌های توسعه منطقه‌ای در ایران استفاده ‌شده است. پس از مقایسات زوجی میان شاخص‌ها و معیارها وزن و اهمیت هریک، در راستای توسعه منطقه‌ای مشخص گردید. از میان 7 شاخص منتخب عامل ارتقا کارایی اقتصادی، توزیع متوازن امکانات و توزیع متوازن زیرساخت ها نسبت به 4 شاخص دیگر از تاثیرگذاری بیشتری در توسعه منطقه‌ای برخودار می‌باشد. از سوی دیگر، نتایج مقایسات زوجی میان معیارهای 22 گانه نیز نشان می‌دهد که به ترتیب فرصت شغلی، درآمد، بهداشتی- درمانی، آموزشی- فرهنگی، حمل و نقل، گردشگری، تفریحی- رفاهی، فناوری اطلاعات و احساس امنیت و ... از اهمیت و تاثیرگذاری بیشتری نسبت به سایر معیارها در توسعه منطقه‌ای برخوردار است. استفاده از نتایج حاصل از پژوهش‌های پیشین با استفاده از روش فرامطالعه و اخذ نظرات کارشناسان در حوزه‌های مختلف علمی، اجرایی و تدوین مطالعات به منظور اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه‌ای ایران با یک دیدگاه فضایی و همه جانبه به صورت جامع و متناسب با واقعیت های اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و ... کشور به عنوان تفاوت و ارزش افزوده این پژوهش می‌باشد. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش در بخش پیشنهادات، راهبردهایی در راستای توسعه متوازن منطقه‌ای در کشور ارائه شده است.

نص كامل:



Journal of journal of Regional Planning Summer 2024. Vol 14. Issue 54 ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051 https://jzpm.marvdasht.iau.ir/

 

Research Paper 

Prioritization of Factors Affecting Regional Development in Iran

 

Esmaeil Omidali: Ph. D., Department of Urban Planning, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran 

Zohreh Fanni¹: Professor, Department of Human Geography and Spatial Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran 

Nasser ShafieiSabet: Associate Professor, Department of Faculty of Human Geography and Spatial Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Abstract

A R T I C L E I N F O

Before trying to implement any balanced regional growth strategy, it is necessary to identify factors affecting regional development from various dimensions. In this regard, in the present research, the factors affecting regional development have been prioritized in terms of various indicators in Iran. In terms of the purpose of the research, this research is applied-developmental and in terms of the research method, it is a combination of descriptive-analytical methods that use the hierarchical analysis method to weight the indicators and the meta-analysis method to explain the theories of prioritization of the regional development indicators. It has been used in Iran. After pairwise comparisons between indicators and criteria, the weight and importance of each was determined in line with regional development. Among the 7 selected indicators that promote economic efficiency, balanced distribution of facilities and balanced distribution of infrastructures are more effective in regional development than the other 4 indicators. On the other hand, the results of paired comparisons among the 22 criteria also show that job opportunity, income, health-treatment, education-culture, transportation, tourism, recreation-welfare, information technology and sense of security, respectively. It is more important and effective than other criteria in regional development. Using the results of previous researches by using the meta-study method and obtaining the opinions of experts in various scientific and executive fields and compiling studies in order to prioritize the factors affecting the regional development of Iran with a spatial and comprehensive perspective in the form of It is comprehensive and appropriate to the socio-cultural, economic, environmental, etc. realities of the country as the difference and added value of this research. According to the results of the research in the suggestions section, strategies have been presented in the direction of balanced regional development in the country.

Received:2022/06/12 Accepted:2022/08/22  PP: 23-36       Use your device to scan and read the article online                 Keywords:     Regional Development, Inequality, Development Indicators, Hierarchical Analysis, Iran.

 

Citation:   Omidali, E., Fanni, Z., & Shafiei Sabet, N . (2024). Prioritization of Factors Affecting Regional Development in Iran, Journal of Regional Planning, 14(54), 23-36. DOI:

 

---

[1]  Corresponding author: Zohreh Fanni, Email: [e-mail], Tel: [phone]

Extended Abstract

 

Introduction

In order to solve the problems caused by regional imbalances, the first step is to recognize and stratify the regions in terms of the level of environmental protection (Rezvani & Sahneh, 2005). In order to develop a scientific and logical foundation for development policy, it is necessary to make a comprehensive assessment of the current state of regional development in terms of various environmental indicators. One of the major and comprehensive issues in strategic development planning is the issue of balanced development, which can be raised in the form of balanced development of sectors or regions. But before trying to implement any balanced regional growth strategy, it is necessary to identify the nature and pattern of regional differences from the environmental dimension, so that a balanced regional policy framework can be organized and guided (Agenda, 2021). In line with the social justice policy, as the central goal of the country's development plans, it is necessary to examine the situation of different regions in terms of distribution and the degree of enjoyment of various environmental indicators, and to consider the deficiencies and inadequacies for future development plans. Such studies can show the situation of different geographical areas from a comparative point of view and classify them in terms of development opportunities and bottlenecks and specify their development priorities (Cristina, Nicoleta, Cătălin & Margareta, 2021). . In this way, by evaluating the potential level of the regions, it is possible to present their facilities and abilities from different perspectives and provide the necessary tools to determine the goal and make decisions about the allocation of different resources in the territory.

 

Methodology

Due to the importance of analyzing information and showing the results of the research, the data and information obtained from the "combined method" has been used, which is analyzed in the form of two qualitative and quantitative methods. In this research, the information collected from institutions, organizations and elites have been qualitatively analyzed using "logic" and "rational reasoning". After their qualitative evaluation and control with the opinions of experts and the collection of available statistics and information from the country's official statistical sources, the required supplementary information was collected through interviews and using existing statistical tests to find the relationships and correlation of the data from the statistics. A description including preparation and setting of the frequency distribution table, drawing a diagram, etc. has been used. Then, computer software such as Excel and SPSS were used to analyze the data and measure the relationships between the variables, and to summarize the theories and analyze the information obtained from the previous research and finally prioritize the indicators of regional development in Iran. A meta-study method has been used.

 

Results and Discussion 

According to the purpose of the present research, using the selected method (hierarchical analysis method), the criteria were determined first, then the decision hierarchy was drawn as a tree. Following the decision hierarchy, factors were compared, and competing options were evaluated. After a series of paired comparisons between indicators and criteria, the weight and importance of each were determined in line with regional development. In fact, among the 7 selected indicators that promote economic efficiency, balanced distribution of facilities and balanced distribution of infrastructures are more effective in regional development than the other 4 indicators. On the other hand, the results of paired comparisons among the 22 criteria also show that job opportunity, income, health-treatment, education-culture, transportation, tourism, recreation-welfare, information technology and sense of security, respectively. It is more important and effective than other criteria in regional development.

 

Conclusion

According to the results of the present research, it was determined that paying attention to the homogenization of regions from the point of view of having facilities and social and economic indicators is an issue that can organize the regional policy framework in order to achieve quantitative and qualitative goals. For this purpose, it is necessary to organize the structure of relations between people, space and activities in such a way that the difference between regions can be reduced along with sustainable economic development and improvement of social indicators. The slogan of social justice in the country has always been the target of development programs. Therefore, it is appropriate that after several development programs, the situation of different regions in terms of the degree of enjoyment of various socio-economic indicators should be re-examined and deficiencies and inadequacies should be considered for the next programs.The results of the research show that socio-economic indicators can show the status of different geographic areas from a descriptive-comparative point of view and classify and prioritize them in terms of facilities and bottlenecks. Thus, by using these indicators, we should be able to present the facilities and abilities of different areas from different perspectives, such as benefiting from welfare and job services, and provide the necessary tools for decision-making and goal setting. Extreme centralism in Iran has caused an imbalance in social and economic development in the regions of the country. The absence of regional planning in a scientific manner and the absorption of economic flows by the center, i.e. the capital of the country, has widened this imbalance. An observational review of the country's statistical data that was used in this research revealed this issue well. Therefore, adopting methods to recognize these differences can help planners to reduce spatial inequalities and inconsistencies between sectors and clearly shows the realities and the current situation of these processes. 

.

 

 

مقاله پژوهشی

اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای در ایران

 

اسماعیل امیدعلی :دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران 

زهره فنی¹: استاد، گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران.

ناصر شفیعی ثابت: دانشیار، گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران.

 

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:22/03/1401 تاریخ پذیرش:31/05/1401  شماره صفحات:36-23    از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید   واژه­های کلیدی: توسعه منطقه­ای، نابرابری، شاخص­های توسعه، تحلیل سلسله مراتبی، ایران

پیش از تلاش برای اجرای هرگونه استراتژی رشد متعادل منطقه­ای، لازم است تا عوامل موثر بر توسعه منطقه‌ای از ابعاد گوناگون شناسایی شود. در این راستا در پژوهش حاضر به اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای از لحاظ شاخص­های مختلف در ایران پرداخته شده است. این پژوهش از لحاظ هدف تحقیق، کاربردی- توسعه‎ای و از نظر روش تحقیق، تلفیقی از روش‌های توصیفی- تحلیلی است که از روش تحلیل سلسله مراتبی برای وزن دادن به شاخص‌ها و روش فراتحلیل برای تبیین نظریه های اولویت بندی شاخص­های توسعه منطقه­ای در ایران استفاده ‌شده است. پس از مقایسات زوجی میان شاخص­ها و معیارها وزن و اهمیت هریک، در راستای توسعه منطقه­ای مشخص گردید. از میان 7 شاخص منتخب عامل ارتقا کارایی اقتصادی، توزیع متوازن امکانات و توزیع متوازن زیرساخت ها نسبت به 4 شاخص دیگر از تاثیرگذاری بیشتری در توسعه منطقه­ای برخودار می­باشد. از سوی دیگر، نتایج مقایسات زوجی میان معیارهای 22 گانه نیز نشان می­دهد که به ترتیب فرصت شغلی، درآمد، بهداشتی- درمانی، آموزشی- فرهنگی، حمل و نقل، گردشگری، تفریحی- رفاهی، فناوری اطلاعات و احساس امنیت و ... از اهمیت و تاثیرگذاری بیشتری نسبت به سایر معیارها در توسعه منطقه­ای برخوردار است. استفاده از نتایج حاصل از پژوهش­های پیشین با استفاده از روش فرامطالعه و اخذ نظرات کارشناسان در حوزه­های مختلف علمی، اجرایی و تدوین مطالعات به منظور اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای ایران با یک دیدگاه فضایی و همه جانبه به صورت جامع و متناسب با واقعیت های اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و ... کشور به عنوان تفاوت و ارزش افزوده این پژوهش می­باشد. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش در بخش پیشنهادات، راهبردهایی در راستای توسعه متوازن منطقه­ای در کشور ارائه شده است.

استناد:   امیدعلی، اسماعیل؛ فنی، زهره و شفیعی ثابت، ناصر (1403). اولویت بندی عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای در ایران، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، 14(54)، 23-36 DOI:  10.30495/jzpm.2022.30594.4118

 

---

[1]   نویسنده مسئول: زهره فنی، پست الکترونیکی: [e-mail]، تلفن: [phone]

 

مقدمه

در جهان امروز، نابرابري­هاي منطقه­اي پديده اي فراگير و رو به گسترش است (& Lees, 2010 United Nations, 2018). بدين خاطر توجه به برنامه­ريزي فضايي به منظور کاهش نابرابري­ها و عدم تعادل منطقه­اي مورد توجه فراوان قرار گرفته است. توسعه منطقه­اي مفهومي جديد در ادبيات برنامه­ريزي مي­باشدکه هدف آن خلق چارچوبي مناسب براي دستيابي به يک مفهوم باثبات در منطقه دارد (Amin Bidokht, 2017)، يکي از مهم ترين وجوه نابرابري­ها، نابرابري فضايي است که بيانگر وضعيتي است که واحدهاي فضايي و مناطق جغرافيايي از نظر برخورداري از شاخص­هاي مختلف توسعه در سطوح متفاوتي قرار مي گيرند. تا اوايل دهه 1970 ابعاد فضايي در تحليل مسائل توسعه کمتر مورد توجه قرار مي­گرفت. اما در اين دهه به تدريج با جهت گيري رويکردهاي مبتني بر عدالت اجتماعي در مفاهيم توسعه، حذف نابرابري­هاي توسعه در ابعاد مختلف و توجه به توسعه مناطق به عنوان هدف اصلي برنامه هاي توسعه مد نظر قرار گرفت (Azimi, Naser Ali, Azimi, Daniyal (Ali, 2022. طي سال هاي اخير بسياري از دولت ها و تصميم گيرندگان درتلاش بوده اند که از شدت نابرابري­هاي منطقه­اي بکاهند (Winkler, 2012, 84). يکي از عواملي که در توسعه منطقه­اي مورد توجه قرار مي­گيرد، توسعه خدمات و امکانات به صورت متعادل در مناطق است. توسعه متعادل و هماهنگ مناطق، یک پیش­نیاز بسیار مهم برای حصول پایداری اقتصادی و پیشرفت یکپارچه کشور به‌شمار می­رود. در کشورهای درحال‌توسعه، کیفیت زندگی مردم دستخوش نابرابری‌های عظیمی است که در بسیاری موارد به‌سرعت در حال افزایش است(Misra, 1989) . لذا توزیع متعادل امکانات و خدمات، گامی در جهت از بین بردن عدم تعادل­های منطقه­ای است. زیرا هر چه تفاوت­های منطقه­ای از ابعاد مختلف بیشتر باشد، منجر به حرکت جمعیت و سرمایه به سمت قطب­های پرجاذبه می­گردد Kalantari, Rajabi, Sefahan & Ordvan, 2021)). از این‌رو، دولت­های ملی توجه فزاینده­ای به مشکلات توسعه منطقه­ای معطوف داشته­اند و ماهیت منحصربه‌فرد مسائل محیطی و نتایج ناشی از آن‌ها را شناسایی می­نمایند (Parham, (1996.

در کشور ایران نیز یکی از اهداف مهم در برنامه­های پس از انقلاب، کاهش محرومیت و رفع نابرابری بین مناطق مختلف بوده است. به‌منظور حل مسائل ناشی از عدم تعادل‌های منطقه­ای، گام نخست شناخت و سطح­بندی مناطق ازنظر میزان برخورداری در زمینه‌ی محیطی است(Rezvani & Sahneh, (2005 . جهت تدوین یک زیربنای علمی و منطقی برای سیاست‌گذاری توسعه، لازم است ارزیابی جامعی پیرامون وضعیت موجود توسعه مناطق از نظر شاخص­های مختلف محیطی صورت پذیرد. یکی از مباحث عمده و اساسی جامع در حوزه برنامه­ریزی توسعه آمایشی، مسأله توسعه موزون است که می­تواند در قالب توسعه متعادل بخش­ها و یا مناطق مطرح شود. اما پیش از تلاش برای اجرای هرگونه استراتژی رشد متعادل منطقه­ای، لازم است تا ماهیت و الگوی تفاوت­های منطقه‌ای از بعد محیطی شناسایی شود، تا بتوان چارچوب سیاست­گذاری منطقه­ای متوازن را ساماندهی و هدایت کرد (Agenda, 2021). در راستای سیاست عدالت اجتماعی، به‌عنوان هدف محوری برنامه­های توسعه کشور، لازم است که وضعیت مناطق مختلف ازنظر نحوه توزیع و میزان برخورداری از شاخص­های مختلف محیطی بررسی و کمبودها و نارسایی­ها برای برنامه­های آینده توسعه، در نظر گرفته شود. این‌گونه مطالعات می‌توانند وضعیت محدوده­های مختلف جغرافیایی را از دیدگاه تطبیقی نشان داده و آن‌ها را از نظر امکانات و تنگناهای توسعه رده­بندی کرده و اولویت­های توسعه­ای آن‌ها را مشخص کنند  (Cristina, Nicoleta, Cătălin & Margareta, 2021). به‌این‌ترتیب با ارزیابی سطح پتانسیل مناطق می­توان امکانات و توانایی­های آن‌ها را از دیدگاه­های متفاوت ارائه داد و ابزارهای لازم را برای تعیین هدف و تصمیم­گیری درباره تخصیص منابع مختلف در پهنه سرزمین فراهم نمود (CZiraky et al, 2006).

در این پژوهش، سوال اصلی تحقیق این است که چگونه می­توان عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای در ایران را اولویت بندی نمود. بنابراین، به منظور تعیین اولویت­های توسعه منطقه­ای در ایران، ابتدا به شناسایی شاخص­های توسعه بر اساس مطالعه پژوهش­های پیشین و استفاده از روش فرامطالعه جهت جمع بندی و یکسان­سازی نتایج کار، بهره گرفته می­شود تا از این طریق بتوان شاخص­هایی را که در توسعه منطقه­ای ایران تاثیرگذاری بیشتر و دارای اولویت هستند را شناسایی و به کار گرفت.

 

پیشینه تحقیق و مبانی نظری

مفهوم توسعه منطقه­اي: توسعه تغییری بنیادی در شاخص­های، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر اجتماعی محسوب می­گردد و دست یابی به آن مستلزم ایجاد هماهنگی بین ابعاد مختلف آن می­باشد. به عبارتی دیگر فرآیندی می­باشد که در طی آن جامعه از شرایط ابتدای عقب افتادگی و توسعه نیافته با گذر از مراحل تکامل کم و بیش یکسان و تغییرات کمی و کیفی به سمت جامعه ای توسعه یافته حرکت خواهد نمود .(OmidAli, Fanni & Shafiee sabit, 2022) یکی از مهم ترین ارکان توسعه، نگاه جامعیت و یکپارچه آن در از بین بردن عدم تعادل های اقتصادی و اجتماعی درون مناطق می باشد. افزایش سطح تولیدات، دسترسی آسان به تاسیسات زیربنایی و خدماتی، ایجاد فرصت­های اشتغال مناسب، استفاده از تکنولوژی های جدید و افزایش نرخ سرمایه گذاری و مصرف در یک کشور یا منطقه را در بر می گیرد (Ahmad, Khan, Anser & Jabeen, 2021).

تحولات برنامه­ریزی منطقه­ای و مفهوم توسعه منطقه­ای را در یک سیری تاریخی در چهار مرحله انجام شده است. رویکرد اول بر اساس توسعه و حفظ منابع و حفظ محیط زیست بوده است، در مرحله بعد توسعه متوازن اقتصادی برای دستیابی به رفاه منطقه­ای، در ابعاد ملی هدف گذاری شده بود. بعد از سال 1980 بر اساس آرمان های تفکرات نئولیبرال پایه گذاری گردید و نیازهای سیاسی و فرهنگی که به وجود آمده بود منجر به ایجاد رویکردی جدیدی در تفکر برنامه­ریزی منطقه­ای گردید. در مرحله آخر توجه ویژه ای به ارتباط نزدیک بین تئوری و عمل در برنامه­ریزی منطقه­ای و فعالیت های جغرافیدانان صورت گرفته است (Soja, 2009, 259).

نابرابری در توسعه منطقه‌ای: در سطح منطقه، ایجاد تعادل منطقی بین مردم، اشتغال و محیط زیست یکی از آرمان‌های پسندیده می‌باشد. منظور از رشد متعادل منطقه‌ای به این معنا نیست که مناطق فقیرتر تندتر از مناطق توسعه یافته رشد نمایند تا سطوح درآمدی متعادل شود. گذشته از تعادل درآمدی، ایجاد برابری در موقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و شرایط زیست جمعیت و به کارگیری تمام ظرفیت‌ها و بالا بردن کیفیت زندگی نیز به تعادل منطقه‌ای کمک کرد (Milchakov, (2021. با توجه به تعریف نابرابری، تمرکز فعالیت‌های تولیدی و خدماتی نوین مانند صنایع، خدمات رفاهی و به طور کلی تمرکز توسعه در یک یا چند منطقه مستعد و یا در حد تاسیسات پیشرفته شهری، در یک یا چند شهر بزرگ سبب می‌شود که پدیده تورم رشد به صورت غده‌ها و کوژه‌های توسعه در یک یا چند نقطه کشور پدید آید و همه امکانات اقتصادی ـ اجتماعی از منابع مالی و فنی گرفته تا اشتغال و نیروی انسانی را به سمت خود جذب می‌نماید و در مقابل مناطق یا شهرهایی را باقی می‌گذارد که در گودال عقب افتادگی و توسعه نیافتگی دست می‌زنند(United Nation, 2018) .

آنچه از تعاریف توسعه منطقه ای استنباط می­گردد، تمرکز بر ویژگی­های خاص هر منطقه و استفاده از مزایای نسبی آن برای برنامه­ریزی در زمینه­های مرتبط می­باشد. لذا در این پژوهش، مفهوم توسعه منطقه­ای، توسعه مبتنی بر مزیت­های خاص هر منطقه و برنامه­ریزی برای توسعه متوزان و یکنواخت در راستای اهداف ملی، منطقه­ای و محلی است تا در نهایت منجر به توسعه متوازن و فراگیر و بر اساس طرح­های بالادستی در سطح کل کشور را فرا گیرد.

در زمینه سنجش نابرابری‌های منطقه‌ای در سطح جهانی و حتی در کشور پژوهش‌های زیادی صورت گرفته است که در این بخش به برخی از آنها پرداخته می شود؛ میخائیل وی. میلچاکوف¹ (2021) در پژوهشی با عنوان «اجرای اولویت‌های توسعه منطقه‌ای تحت شرایط همه‌گیری COVID-19» به این نتیجه دست یافته­اند که در زمینه همه‌گیری، چالش‌های جدیدی در رابطه با کندی رشد اقتصادی و محدودیت‌های بودجه ظاهر شده‌اند. این مقاله به بررسی ویژگی‌های شکل‌گیری برنامه‌های فردی برای توسعه اجتماعی-اقتصادی مناطق مشکل‌دار و همچنین وضعیت شهرهای با بیش از ۱ میلیون نفر جمعیت در طول همه‌گیری می‌پردازد. نویسنده پیشنهادهایی را برای بهبود اقدامات مندرج در استراتژی توسعه فضایی ارائه می­کند .(Milchakov, 2021)

کریستینا و همکاران² (2021) در پژوهشی با عنوان «توسعه منطقه­ای در رومانی: شواهد تجربی در مورد عوامل اندازه­گیری یک اقتصاد شکوفا و پایدار» به این نتیجه دست یافته­اند که  بزرگ­ترین چالش در دست­یابی به اهداف توسعه پایدار از طریق اجرای سیاست­های عمومی مؤثر در حوزه پژوهش بر عهده دولت است که از طریق مؤسسات خود و با هدف ارائه اقداماتی برای مبارزه با فقر در سطح ملی انجام می­گیرد.(Cristina, Nicoleta, Cătălin & Margareta, 2021).

منیر احمد و همکاران³ (2021) در پژوهشی با عنوان «آیا مهاجرت روستایی-شهری و تراکم صنعتی تخریب محیط زیست در سطوح توسعه منطقه­ای چین را کاهش می­دهد؟» به این نتیجه دست یافته­اند که، یک پیوند مثبت یک طرفه از تراکم صنعتی و مهاجرت روستا به شهر به استفاده از انرژی آشکار می­شود. این پیوندها ناهمگونی را در سطوح توسعه نشان می­دهد و بیشترین تأثیرات در مناطق بسیار توسعه یافته (استان های شرقی) کشف شده است، در حالی که کمترین تأثیرات در مناطق کم توسعه یافته (استان­های غربی) یافت می­شود ((Ahmad, Khan, Anser, & Jabeen, 2021.

مصیب­زاده، مظفری­نیا و شبستر (1400) در پژوهشی با عنوان «تحلیلی بر نابرابری­های فضایی و سنجش وضعیت توسعه منطقه­ای در استان­های ایران» به این نتیجه دست یافته­اند که سازمان فضایی ایران چند سطحی شده و استان­هایی که قطب­های توسعه هستند از نظر شاخص­های توسعه یافتگی از مناطق پایین دست خود بریده­اند و با تمرکز بخشی در زمینه جذب سرمایه، جمعیت و صنعت زمینه­های عدم تعادل فضایی درون و برون منطقه­ای را سبب شده­اند(Mosayebzadeh, (Mozaffarinia & Shabester, 2021.

خداپناه و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «شناسایی موانع نهادی توسعه کارآفرینی منطقه­ای در ایران (رویکردی انتقادی به نظام تاریخی سیاست گذاری کارآفرینی)» به این نتیجه دست یافته­اند که ریشه اصلی عدم توسعه یافتگی کارآفرینی در ایران را بایستی در گذرگاه تاریخ بررسی نمود و مساعد نبودن محیط کسب و کار در زمان فعلی تنها دلیل عدم توسعه یافتگی کارآفرینی در کشور نیست (Khodapanah, (Moradi, Pargar & Sakhdari, 2021.

علی نژاد و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان«طبقه­بندی استان­های ایران از منظر شاخص اقتصاد دانش بنیان منطقه­ای با استفاده از الگوریتم خوشه­بندی k-means و c-means فازی» به این نتیجه دست یافته­اند که پیرو تأکید بر ضرورت تحقق اقتصاد دانش بنیان در اسناد بالادستی برنامه­ریزی، تا کنون تلاش­های پراکنده­ای در این رابطه، صورت گرفته است. سند چشم انداز بیست ساله و سیاست­های کلی اقتصاد مقاومتی، از جمله مهم­ترین این اسناد هستند؛ اما بدون در اختیار داشتن تصویر درستی از وضعیت موجود، هر تلاشی برای برنامه ریزی، دستاورد چندانی نخواهد داشت (Alinezhad, najafi, Fathollahi & zali, 2021).

روتر ( 2019 ) در پژوهشي با عنوان «تأثير نابرابري­هاي درون منطقه­اي بر توسعه منطقه­اي در چين» پرداخته است که اين تحقيق نشان مي­دهد که نابرابري­هاي منطقه­اي به لحاظ شاخص­هاي توسعه‌ يافتگي با روند تغييرات سطح توسعه ملي رابطه­ي منفي و معني­دار دارد. يعني با افزايش توسعه و رشد شاخص­هاي اقتصادي در سطح ملي ميزان نابرابري­هاي منطقه­اي افزايش ‌يافته و توسعه يافتگي به ‌صورت جزيره­اي اتفاق افتاده است.

پریزادی و میرزازاده (1397) در پژوهشی تحت عنوان توسعه منطقه­ای در ایران با رویکرد عدالت توزیعی به این نتیجه رسیده­اند که بین استان­های کشور از نظر توسعه یافتگی، تفاوت ها دارای نابرابری­هایی می­باشد، به طوری که استان تهران بالاترین سطح توسعه یافتگی و استان سیستان بلوچستان پایین ترین سطح در بین استان های دیگر را دار می­باشد.

ملکی و همکاران (1397) در پژوهشی تحت عنوان تحلیل فضایی شاخص های توسعه اقتصاد منطقه ای در استان آذربایجان شرقی، انجام داده­انده که نتایج پژوهش حاکی از یک الگو مرکز- پیرامون در رابطه با برخورداری از شاخص­های توسعه اقتصادی در سطح استان بین مرکز استان و بقیه شهرستان­های استان می­باشد.

رهنما و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان شناسایی و تحلیل پپیشران های موثر بر توسعه منطقه ای استان البرز با رویکرد برنامه ریزی سناریو مبنا، نشان دهنده آن است که سناریو های مطلوب برای استان البرز شامل: همجواری با استان تهران، استفاده از ظرفیتهای جمعیتی، اقتصادی و ... به عنوان سناریو های مطلوب شناسایی شده است.

نتایج تحقیق داداش‌پور و دیگران (1390) در مقاله‌ای تحت عنوان بررسی و تحلیل روند توسعه‌یافتگی و نابرابری‌های فضایی در شهرستان‌های استان آذربایجان غربی، نشان ‌می‌دهد که طی دوره زمانی 1365 تا 1385 از میزان توسعه یافتگی شهرستان‌های استان آذربایجان غربی کاسته شده و بر تعداد شهرستان‌های محروم این استان افزوده شده است. عدم توزیع شاخص‌های آموزشی و بهداشتی از دلایل اصلی نابرابری فضایی در این استان می‌باشد.

با توجه به بررسی پیشینه پژوهش­های داخلی و خارجی صورت گرفته، هر کدام در مقاطعی از زمان و بر اساس دیدگاه­های متخصصان امر به تعیین شاخص­های توسعه و بعضا اولویت­بندی شاخص­های توسعه به صورت موردی پرداخته­اند. لذا در این پژوهش با استفاده از روش فرامطالعه و تبیین روش­های به کار گرفته شده مطالعات صورت گرفته و نیز با استفاده از نظر متخصصان که از طریقپرسشنامه و مصاحبه انجام شده، اولویت­های عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای در ایران مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.

 

مواد و روش تحقیق

جامعه آماری این پژوهش کارشناسان خبره حوزه­های برنامه­ریزی توسعه، برنامه و بودجه، مدیران میانی و ستادی کشور و استادان دانشگاه می باشند. بر اساس سوالات و اهداف پژوهش، تعداد 33 پرسشنامه توسط کارشناسان یاد شده تکمیل گردید. پس از انتخاب روش انجام کار به وسیله تحلیل سلسله مراتبی در این قسمت به تبیین الگوریتم انجام پژوهش ­پرداخته می شود: گام 1: تعیین هدف یا اهداف تحقیق، گام 2: شناسایی معیارها و شاخص ها با توجه به اهداف تحقیق و بر مبنای مطالعات پیشین، گام 3: انتخاب روش تحلیل سلسله مراتبی، گام 4: تشکیل درخت سلسله مراتب شاخص ها و معیارها، گام 5: تشکیل ماتریس مربعی بطوری که سطرها و ستون ها همان معیارهای تصمیم­گیری باشند. به منظور سهولت در انجام مقایسات زوجی از شیوه سطری به جای شیوه ماتریسی استفاده می­شود، گام 6: انجام مقایسات زوجی میان شاخص ها و معیارها بر پایه نظرات خبرگان، گام 7: تعیین اهمیت (وزن) هر یک معیارها نسبت به معیار مقابل با استفاده از بازه عددی 1 تا 9 و کسب از نظر خبرگان بایستی توجه داشت که نرخ سازگاری ماتریس مقایسه زوجی کمتر از 1/0 باشد چرا که مقایسات زوجی دچار خطا خواهد شد (شکل 1)

 

شکل 1- فرآیند پژوهش در مدل تحلیل سلسله مراتبی

با توجه به اهميت تجزيه ‌و تحليل اطلاعات و نشان دادن نتايج پژوهش، داده‌ها و اطلاعات به ‌دست‌آمده از «روش ترکيبي» استفاده شده است، که به‌ صورت دو روش كيفي و كمّي مورد تجزيه‌ و تحليل قرار مي‌گيرد. در تحقيق حاضر اطلاعاتي که از نهادها، سازمان‌ها و نخبگان گردآوري شده اند با استفاده از «منطق» و «استدلال عقلي» مورد تحليل کيفي قرار گرفته اند. پس از ارزيابي کيفي و کنترل آن‌ها با ديدگاه‌هاي صاحب‌نظران و جمع‌آوري آمار و اطلاعات در دسترس از منابع آماري رسمي کشور، اطلاعات تکميلي مورد نياز از طريق مصاحبه، جمع‌آوري‌شده و با استفاده از آزمون‌هاي آماري موجود، براي يافتن روابط و هم­بستگي داده‌ها از آمار توصيفي شامل تهيه و تنظيم جدول توزيع فراواني، ترسيم نمودار و ... استفاده شده است. سپس براي تجزيه ‌و تحليل داده‌ها و اندازه‌گيري روابط بين متغيرها از نرم‌افزارهاي رايانه‌اي مانند Excel و SPSS استفاده شده و برای جمع بندی نظریه ها و تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پژوهش های پیشین و در نهایت اولویت بندی شاخص­های توسعه منطقه­ای در ایران از روش فرامطالعه استفاده شده است.

 

 

بحث و یافته­های تحقیق

با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ابتدا معیارهای بیست و دوگانه منتخب را در قالب 7 شاخص طبقه بندی نموده و سپس با استفاده از نظرات خبرگان (پاسخ دهندگان) مقایسات زوجی میان معیارها را انجام داده در نهایت به رتبه بندی هریک از شاخص­ها و معیارهای تاثیر گذار بر توسعه منطقه­ای پرداخته شده است.

تحلیل عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای: زمانی که از روش AHP به ­عنوان ابزار ارزیابی و تصمیم­گیری استفاده می­شود، در آغاز باید یک درخت سلسله­ مراتب مناسب، که بیان کننده­ مسأله تحت مطالعه بوده و دارای سطوح مختلف می­باشد، طراحی گردد. سطح اول هر درخت بیان کننده هدف تصمیم­گیری و سطح آخر نیز بیان کننده­ گزینه­های مختلف بوده و سطوح میانی نیز نشان­دهنده­ی فاکتورهایی است که ملاک مقایسه گزینه­ها هستند Azar & Memariani, 1994)) با توجه به هدف اصلی این پژوهش که شناسایی عوامل تاثیرگذار بر توسعه منطقه ای می­باشد لذا سطح اول درخت سلسله مراتب این موضوع را در بر می­گیرد.

سطح دوم این نظام سلسله مراتب نشان­دهنده­ معیارها و مؤلفه­های اصلی­ است که بر اساس آن­ها گزینه­های مختلف با هم مقایسه می­شوند. مؤلفه­ها اصلی در هفت عامل توزیع متوازن جمعیت، توزیع متوازن زیرساخت ها، توزیع متوازن امکانات، ارتقا کارایی اقتصادی، کاهش فقر، افزایش کیفیت زندگی و کاهش نابرابری می­توان دسته بندی نمود. برای تعیین این مؤلفه­ها از منابع علمی متعدد الهام گرفته شده است.

سطح سوم درخت تصمیم نشان­گر زیرمعیارها و یا زیرمؤلفه­ها می­باشد. برای هر یک از هفت مولفه ذکر شده 3 تا 4 مولفه ارائه شده است. هر چند که ارائه تمام موارد مذکور دیدی جامع نسبت به موضوع ایجاد خواهد کرد، اما در عین حال تعدد موارد به پیچیدگی تحلیل و انجام مقایسات نیز دامن خواهد زد و احتمال خطای تصمیم را نیز به­ دنبال خواهد داشت. در نتیجه برای تعیین زیرمعیارهای اصلی سعی شده مواردی را که در بیشتر منابع هم­پوشانی داشته و البته متناسب با شرایط بوده انتخاب و ارائه شود. برخی از موارد نیز براساس نظر کارشناسان باز آفرینی از ادغام دو یا چند مورد حاصل شده است که در ادامه معرفی می­گردد. در مجموع این درخت تصمیم در نمودار 1 ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1- درخت سلسله مراتب تصمیم عوامل توسعه منطقه­ای

 

در نمودار 1 روابط بین سه سطح مدل AHP پژوهش حاضر به ­وضوح نشان داده شده است. در ادامه به معرفی سایر مراحل پرداخته می­شود.

انجام مقایسه زوجی معیارها و زیرمعیارها: جدول­های مقایسه­ای براساس درخت سلسله­ مراتب از پایین به بالا تهیه می­شوند؛ به­عبارت دیگر گزینه‌های مختلف سطح آخر باید به ­واسطه هر یک از فاکتورهای سطوح بالاتر (معیارها و درصورت وجود زیرمعیارها) مورد مقایسه دو به ­دو قرار گیرند (آذر و معماریانی، 1374: 24) و در تمام مراحل انجام مقایسه‌ها سطح اول درخت تصمیم (هدف) مدنظر خواهد بود. این مقایسه­ها با استفاده از مقیاسی که از ترجیح یکسان تا بی­اندازه مرجح، طراحی شده است. برای اطمینان از صحت مقایسات زوجی، نرخ سازگاری (CR) بایستی محاسبه نمود. اگر CR کمتر از 1/0 باشد، مقایسات زوجی قابل قبول است در غیر این صورت کلیه وزن­ها باید نرمالیزه شوند. از طریق رابطه­های زیر می‌توان شاخص و نرخ سازگاری وزن­های بدست آمده محاسبه نمود (جدول1).

(n)	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
(RI)	0	0	58/0	90/0	12/1	24/1	32/1	41/1	45/1	49/1	51/1	48/1	56/1	57/1	59/1

 

جدول 1- میانگین (RI) برای ماتریس­هایی با اندازه­های مختلف 

 

 

 

 

در این مرحله، تعداد 7 ماتریس در بخش مقایسات زوجی میان شاخص­ها تشکیل گردیده است که نتایج حاصل از تعیین اهمیت هریک از شاخص­ها در این بخش برابر با نرخ ناسازگاری با کمتر از 1/0 می­باشد که از این لحاظ مقایسات انجام شده قابل قبول می­باشد. نتایج بدست آمده در اشکال قابل مشاهده می­باشد (شکل 1 و نمودار2).

 

شکل1- مقایسه زوجی شاخص های 7 گانه	نمودار2- مقایسه زوجی شاخص های 7 گانه

 

مقایسه زوجی گزینه­ها براساس معیارها یا زیرمعیارها: پس از انجام مقایسه­های زوجی معیارها و زیرمعیارها، در این مرحله، ارجحیت هریک از گزینه­ها در ارتباط با هریک از زیرمعیارها و اگر معیاری زیرمعیار نداشته باشد مستقیماً با خود آن معیار، مورد قضاوت و داوری قرار می­گیرد. مبنای این قضاوت نیز همان مقیاس 9 کمیتی ساعتی است با این تفاوت که در مقایسه­ی گزینه­ها در ارتباط با هر یک از زیرمعیارها (یا معیارها، حسب مورد)، بحث «کدام گزینه مهم­تر است؟ » مطرح نیست، بلکه «کدام گزینه ارجح تر است؟ و چقدر؟ » مطرح است.

مقایسه زوجی معیارها براساس عامل (شاخص) توزیع متوازن جمعیت: بر اساس جدول ضریب تمامی معیارها بر اساس عامل توزیع متوازن جمعیت تعیین گردیده است. همان طور که در شکل مشاهده می­شود؛ تمامی مولفه­ها اختلاف کمی با هم دارند به طوری که مؤلفه­ «فرصت شغلی» بیشترین وزن را داشته (0.108) و پس از آن «درآمد» با درجه تاثیرگذاری (0.097) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «جنسیت» با وزن (0.013) دارد. شکل 2 و نمودار 3 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل توزیع متوازن جمعیت نمایش می­دهد.

 

 

شکل2- مقایسات زوجی معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن جمعیت

 

 

نمودار3- درجه اهمیت (تاثیرگذاری) معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن جمعیت

مقایسه زوجی معیارها براساس عامل (شاخص) توزیع متوازن زیرساخت­ها: در جدول میزان تاثیرگذاری هریک از معیارها بر اساس عامل توزیع متوازن زیرساخت ها مشخص گردیده است. بر این اساس، تمامی مولفه­ها اختلاف کمی با هم دارند به طوری که مؤلفه­ «حمل و نقل» بیشترین وزن را داشته ( 0.100 ) و پس از آن «فناوری اطلاعات» با درجه تاثیرگذاری (0.097) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «جنسیت» با وزن (0.018) دارد. شکل نمودار درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل توزیع متوازن زیرساخت ها نمایش می­دهد.

مقایسه زوجی معیارها بر اساس عامل (شاخص) توزیع متوازن امکانات: پس از انجام مقایسات زوجی معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن امکانات مطابق جدول 4-4 مشخص گردید که مؤلفه­های ­«بهداشتی- درمانی» بیشترین وزن را داشته (0.085) و پس از آن «آموزشی- فرهنگی» با درجه تاثیرگذاری (0.082) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «جنسیت» با وزن (0.019) دارد. شکل 3 و4 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل توزیع متوازن امکانات نمایش می‌دهد.

 

شکل 3- مقایسات زوجی معیاری ها بر اساس شاخص توزیع متوازن زیرساخت ها	نمودار 4- درجه اهمیت (تاثیرگذاری) معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن زیرساخت ها
شکل 4- مقایسات زوجی معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن امکانات	نمودار5- درجه اهمیت (تاثیرگذاری) معیارها بر اساس شاخص توزیع متوازن امکانات

 

مقایسه زوجی معیارها بر اساس عامل (شاخص) ارتقا کارایی اقتصادی: پس از انجام مقایسات زوجی، ضریب اهمیت و وزن معیارها بر اساس شاخص ارتقا کارایی اقتصادی مطابق جدول ، مؤلفه­ «معاملات و مبادلات» بیشترین وزن را داشته (0.073) و پس از آن «درآمد» با درجه تاثیرگذاری (0.072) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «دسترسی به غذا» با وزن (0.023) دارد. شکل 5 و نمودار 6 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل ارتقا کارایی اقتصادی نمایش می­دهد

شکل 5- مقایسات زوجی معیارها بر اساس شاخص ارتقا کارایی اقتصادی	نمودار 6- درجه اهمیت (تاثیرگذاری) معیارها بر اساس شاخص ارتقا کارایی اقتصادی
شکل 6- مقایسات زوجی معیارها بر اساس شاخص کاهش فقر	نمودار 7-        درجه اهمیت (تاثیر گذاری) معیارها بر اساس شاخص کاهش فقر

مقایسه زوجی معیارها بر اساس عامل (شاخص) کاهش فقر: پس از انجام مقایسات زوجی، ضریب اهمیت و وزن معیارها بر اساس شاخص کاهش فقر مطابق جدول ، مؤلفه­ «دسترسی به غذا» بیشترین وزن را داشته (0.095) و پس از آن «دسترسی به آب بهداشتی» با درجه تاثیرگذاری (0.083) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «شکاف اجتماعی» با وزن (0.016) دارد. شکل 6 و نمودار 7 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل کاهش فقر نمایش می­دهد.

 

شکل 7- مقایسات زوجی معیاری ها بر اساس شاخص افزایش کیفیت زندگی	نمودار 8- درجه اهمیت (تاثیر گذاری) معیارها بر اساس شاخص افزایش کیفیت زندگی
شکل 8- مقایسات زوجی معیاری ها بر اساس شاخص کاهش نابرابری	نمودار 9- درجه اهمیت (تاثیر گذاری) معیارها بر اساس شاخص کاهش نابرابری

مقایسه زوجی معیارها براساس عامل (شاخص) افزایش کیفیت زندگی: بر اساس ضریب تمامی معیارها طبق جدول که بر اساس عامل افزایش کیفیت زندگی تعیین گردیده است. مشاهده می­شود؛ تمامی مولفه­ها اختلاف کمی با هم دارند به طوری که مؤلفه­ «احساس امنیت» بیشترین وزن را داشته (0.112) و پس از آن «امید به زندگی» با درجه تاثیرگذاری (0.099) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «جنسیت» با وزن (0.012) دارد. شکل 7 و نمودار 8 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل افزایش کیفیت زندگی نمایش می­دهد.

مقایسه زوجی معیارها براساس عامل (شاخص) کاهش نابرابری: جدول میزان تاثیرگذاری هریک از معیارها را بر اساس عامل کاهش نابرابری نشان می دهد. بر اساس نتایج حاصل شده، تمامی مولفه­ها اختلاف کمی با هم دارند به طوری که مؤلفه­ «اختلاف طبقاتی» بیشترین وزن را داشته ( 0.106 ) و پس از آن «شکاف اجتماعی» با درجه تاثیرگذاری (0.104) قرار دارد و کم­ترین وزن و ضریب اهمیت را نیز مؤلفه­ «جمعیت جوان» با وزن (0.016) دارد. شکل 8 و نمودار 9 درجه تاثیرگذاری هریک از معیارها را با توجه به عامل کاهش نابرابری نمایش می­دهد. 

جدول 2- امتیاز معیارها بر اساس شاخص های 7 گانه	نمودار10- اهمیت (اوزان) معیارهای 22 گانه
نمودار 11-  تفاوت ضریب اهمیت معیارها

امتیاز نهایی معیارها: امتیازات نهایی معیارها نشان می­دهد که در مجموع «فرصت شغلی» با امتیاز نهایی (0.088) مهمترین معیار تاثیرگذار بر توسعه منطقه ای می باشد و پس از آن «درآمد» با امتیاز (0.086) قرار دارد و کم­ترین اهمیت تاثیرگذاری را نیز «نیروی کار ماهر» با امتیاز (0.021) و «جنسیت» با امتیاز (0.020) دارا می­باشند. هر چند هریک از این معیارها در چارچوب شاخص ها و عوامل اصلی امتیازات متفاوتی دریافت نموده اند اما جمع بندی نهایی حاصل از هریک از معیارها در نرم افزار اکسپرت چویس قابل مشاهده است.

نتيجه­گيري و ارائه پيشنهادها

با توجه نتایج حاصل از پژوهش حاضر مشخص گردید که توجه به همگن سازی مناطق از دیدگاه برخورداری از امکانات و شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی، موضوعی است که می‌تواند در راه نیل به اهداف کمی و کیفی، چارچوب سیاستگذاری منطقه‌ای را سازماندهی نماید. بدین منظور لازم است سازمان­دهی ساختار روابط میان انسان، فضا و فعالیت‌ها به گونه­ای صورت گیرد که بتوان در کنار توسعه پایدار اقتصادی و بهبود شاخص‌های اجتماعی، تفاوت میان مناطق را کاهش داد. شعار عدالت اجتماعی در کشور، همواره مورد نظر برنامه‌های توسعه بوده است. بنابراین شایسته است که بعد از چند برنامه توسعه، وضعیت مناطق مختلف از نظر میزان برخورداری از شاخص‌های مختلف اجتماعی ـ اقتصادی، مجددا مورد بررسی قرار گرفته و کمبود‌ها و نارسائی‌ها برای برنامه‌های بعدی در نظر گرفته شود.

نتایج حاصل از تحقیق نشان می­دهد که شاخص‌های اجتماعی ـ اقتصادی می‌توانند وضعیت محدوده‌های مختلف جغرافیایی را از دیدگاه توصیفی ـ تطبیقی نشان داده و آنها را از نظر امکانات و تنگناها رده‌بندی کرده و اولویت بخشند. بدین ترتیب با استفاده از این شاخص‌ها باید بتوانیم امکانات و توانایی‌های محدوده‌های مختلف را از دیدگاه‌های متفاوت نظیر بهره­مندی از خدمات رفاهی و شغلی ارائه دهیم و ابزار لازم برای تصمیم­گیری و تعیین هدف را فراهم کنیم. تمرکزگرایی شدید در ایران باعث عدم تعادل در توسعه اجتماعی و اقتصادی در مناطق کشور گردیده است. عدم وجود برنامه‌ریزی منطقه‌ای به شیوه علمی و جذب جریان‌های اقتصادی توسط مرکز یعنی پایتخت کشور این عدم تعادل را گسترده کرده است. بررسی مشاهده‌ای از داده‌های آماری کشور که مورد استفاده در این پژوهش بود، این مسئله را به خوبی آشکار ساخت. بنابراین، اتخاذ شیوه‌هایی جهت شناخت این تفاوت‌ها می‌تواند برنامه‌ریزان را در جهت کاهش نابرابری­های فضایی و ناهماهنگی‌های میان بخشی کمک نموده و واقعیت‌ها و وضع موجود این فرآیندها را به روشنی نشان می‌دهد.

تفاوت این پژوهش با پژوهش­های پیشین که در واقع به عنوان ارزش افزوده پژوهش نیز محسوب می­شود، استفاده از نتایج حاصل از پژوهش­های پیشین با استفاده از روش فرامطالعه و اخذ نظرات کارشناسان در حوزه­های مختلف علمی، اجرایی و تدوین مطالعات می­باشد. لذا اولویت­های عوامل موثر بر توسعه منطقه­ای ایران که هدف پژوهش است با یک دیدگاه فضایی و همه جانبه به صورت جامع و متناسب با واقعیت های اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیست محیطی و ... کشور ارائه شده است.

بر اساس نتایج حاصل از پژوهش و در راستای توسعه متوازن منطقه­ای در کشور، راهبردهای ذیل ارائه و پیشنهاد می­گردد؛

-       ظرفيت­سازي براي نقش­آفرینی کلان شهرهای سطح یک در شبکه شهرهاي جهانی و به عنوان همکار کلان شهر تهران در مناسبات جهانی

-       بهره­گيري از رویکرد «خواهرخواندگی» بين شهرهاي منتخب داخلی و بين­المللی و رویکرد دیپلماسی و ارتباط بين استانی با سایر کشورها

-       توسعه، تقویت، تجهيز و بهره برداري بهينه از شبکه مدل­هاي حمل و نقلی ملی منطبق بر گذرراه­هاي ترانزیتی منطقه­اي و جهانی و تمرکز بر ارائه خدمات رقابتی

-       استفاده از انرژي‌هاي نو و ترغيب عموم مردم به استفاده از آن.

-       افزايش دسترسي به شاخص­هاي حياتي به‌ويژه براي افراد ساکن در کلان­شهرها

-       تقويت کارآفريني و زمينه سازي تحقق پذيري توسعه خلاق شهري و منطقه­اي

-       تمرکز زدایی و پالایش عملکردي منطقه کلان­شهري تهران با حفظ و توسعه کارکرد پایتختی

-       محدود کردن رشد جمعيتی و کالبدي شهرهاي مادر در مناطق کلان­شهري کشور

-       تقویت نقش چند عملکردي شهرهاي ميانی

-       هدایت جریان­هاي مهاجرتی به سمت شهرهاي ميانی

-       سطح­بندي مراکز آموزشی، بهداشتی، علمی و فناوري متناسب با سطح­بندي خدماتی نظام سکونتگاهی

-       تقویت و احياي ارزش­هاي اصيل فرهنگی، تاریخی، قومی و بومی جامعه عشایر

-       تقویت نقش چند کارکردي مناطق عشایري و نظام مشارکت تشکل­هاي عشایري در امنيت ملی، امنيت غذایی و پایداري محيط زیستی

-       سامان­دهی و تقویت منظومه­هاي روستایی و ایجاد مناطق روستا- شهري همکار و هم پيوند

-       تقویت پيوند روستاها با شهرهاي کوچک و ميانی

-       ممانعت از تبدیل بی­رویه نقاط روستایی به شهر

-       تقویت مکان­هاي مرکزي روستایی با تأکيد بر نيمه جنوبی و شرقی کشور

-       حکم­روایی انسجام بخش و مدیریت یکپارچه سرزمينی

-       اتخاذ و اجراي اصول حکم­روایی خوب (نظير فساد ستيزي، پاسخ­گویی، شفافيت، مسئوليت­پذیري، برابري و همه­شمولی، حاکميت قانون، مشارکت، اجماع­گرایی) توسط نهادها و سازمان­هاي دولتی و حاکميتی

-       ارتقاء اميد به زندگی، تأمين سلامت، تغذیه سالم جمعيت و دسترسی به مسکن مناسب براي ساکنان همه مناطق کشور

-       رعایت تناسب­هاي قومی فرهنگی مورد نياز در استقرار فعاليت و جمعيت در سرزمين.

References

1.       Agenda. (2021). 2nd OECD Roundtable on Smart Cities and Inclusive Growth, Regional Development Policy Events, Ministry of Land, Infrastructure and Transport, Korea.

2.       Ahmad, M., Khan, Z., Anser, M. K., & Jabeen, G. (2021). Do rural-urban migration and industrial agglomeration mitigate the environmental degradation across China's regional development levels? Sustainable Production and Consumption, 27, 679-697. https://doi.org/10.1016/j.spc.2021.01.038 

3.       Alinejad, Z; Najafi, S B; Fethullahi, J & Zali, N. (2021). Identifying the drivers of realizing knowledge-based agriculture with an emphasis on technology development (case study of Kermanshah province). Iran Future Research, 6(2), 273-303. doi: 10.30479/jfs.2021.15383.1281[In Persian]. 

4.       Amin Bi Dokht, A. (2017). Ranking of Semnan Cities by level of Development, Growth of Geography Educating Journal 76, PP. 17-23. [In Persian].

5.       Arief, S., (1982). Regional disparities in Malaysia, Social Indicators Research, 11(3),pp. 259-267.

6.       Ashkevari, S H. (2006). Principles and basics of regional planning. Third edition, Tehran, Payam Publications. [In Persian].

7.       Azar, A & Memariani, A. (1994). AHP, a new technique for group decision-making, Management Science, University of Tehran, No. 27 and 28. [In Persian].

8.       Azimi, N., & Azimi, D. A. (2022). Investigating the effect of globalization on the economic complexity of countries. Regional Planning, 12(45), 19-32. doi: 10.30495/jzpm.2022.4248. [In Persian].

9.       Cristina, I. O. M., Nicoleta, C., Cătălin, D. R., & Margareta, F. (2021). Regional Development in Romania: Empirical Evidence Regarding the Factors for Measuring a Prosperous and Sustainable Economy. Sustainability, 13(7), 3942.

10.       Cziráky, D, Sambt, J, Rovan, J, & Puljiz, J. (2006). Regional development assessment: A structural equation approach, European Journal of Operational Research, 174(1) ),pp. 427-442.

11.       Dawson, J. I. (2001). Latvia's Russian minority: balancing the imperatives of regional development and environmental justice, Political geography, 20(7), pp. 787-815.

12.       Fotros, M. H. and Beheshtyfar, M. (2006). Determining the Level of Development and Inequality of Iranian Provinces during 1994 and 2004. The Journal of Economic Studies and Policies, 0(10), 101-122. [In Persian].

13.       Hosseinzadeh Dalir, K. (2006). Regional planning. First edition, Tehran: Somit Publications. [In Persian].

14.       Jalilian, L & Choghajerdi, I. (2017). Spatial distribution analysis of citizens' sense of security in Hormozgan province, Quarterly Journal of Geography and Environmental Studies, 7th year, number 26, pp. 118-105. [In Persian].

15.       Khakpour, B A. (2006). Measuring the level of development of Shirvan's villages for the purpose of regional planning. Regional Development Geography Quarterly, No. 7, pp. 145-133. https://doi.org/10.22067/geography.v4i7.4202 [In Persian].

16.       Kalantari, H; Rajabi, A; Sefahan, A & Behzad, Ordvan. (2021). Determining the indicators of regional development in Iran based on the Multimora method, research case: cities of Sistan district, regional planning scientific-research quarterly, Islamic Azad University, Maroodasht branch. 11(43), 32-46. doi: 10.30495/jzpm.2021.4333. [In Persian].

17.       Khodapanah, B; Moradi, M A; Pargar, H & Sakhdari, K. (2021). Identifying the institutional obstacles to the development of regional entrepreneurship in Iran (a critical approach to the historical system of entrepreneurship policy, Critical Research Journal of Humanities Texts and Programs, 21(4), 85-111. doi: 10.30465/crtls.2021.34210.2087[In Persian].

18.       Martić, M, & Savić, G. (2001). An application of DEA for comparative analysis and ranking of regions in Serbia with regards to social-economic development, European Journal of Operational Research, 132(2) ),pp. 343-356.

19.       Matsumoto, M. (2008). Redistribution and regional development under tax competition, Journal of Urban Economics, 64(2), pp. 480-487.

20.       Milchakov, M. V. (2021). Implementation of Regional Development Priorities Under the Conditions of the COVID-19 Pandemic. Finansovyj žhurnal-Financial Journal(2), 93-113

21.       Misra, Rameshwar Prasad. (1989). New methods of regional development. Abbas Mokhbar, first edition, Tehran: Publications of the Program and Budget Organization.

22.       Mohammadi Y, Behrouz; Cheraghi Mehdi & Yazdani Zahra. (2013). Analysis of factors affecting the spatial distribution of poverty in rural areas, with an emphasis on the socio-economic features of the case study; Mahmoud Abad District, Shahin Dej County, Geography and Urban-Regional Planning, Winter 2013, Volume 4, Number 13, pp. 83-95. [In Persian].

23.       Mosayebzadeh, A., Mozaffarinia, A., & Shabester, M. (2021). An analysis of spatial inequalities and assessment of the state of regional development in Iran's provinces. Geography and environmental studies. [In Persian].

24.       Movahed, A; Valinouri, S; Hataminejad, H; Zanganeh, A & Kamanroudi Kajouri, M. (2015). Spatial analysis of urban poverty in Tehran metropolis, Economics and Urban Management, Volume 4, Number 15, pp. 19-36. http://dorl.net/dor/20.1001.1.23452870.1395.4.15.2.7

25.       Nazmfar, H; Eshghi Chaharborj, A & Alavi, S. (2018). Monitoring the spatial distribution of poverty in the country's provinces, Majlis and Strategy Quarterly, twenty-sixth year, number one hundred, winter 2018, pp. 149-175. [In Persian].

26.       OmidAli, Esmaeil; Fanni, Zohreh & Shafiee sabet, Nasser. (2022). Explaining the role of metropolitan competitiveness in regional development (case study: Tehran metropolis), Human Geography Research, 54(1), 253-267. Doi:10.22059/jhgr.2021.317480.1008237. [In Persian].

27.       Parham, P, & Ohta, T.( 1996). Population biology of antigen presentation by MHC class I molecules, Science, 272(5258), 67-74.

28.       Purohit, B. C. (2008). Health and human development at sub-state level in India, The Journal of Socio-Economics, 37(6) ),pp. 2248-2260.

29.       Rahnama, Mohammad Rahim; Shakrami, Kian & Abbasi, Hamed. (2017). Identification and analysis of drivers affecting the regional development of Alborz province with a scenario-based planning approach, Amash Sarmeen magazine, 10th volume, spring and summer 2017, number 1, serial 18.

30.       Rezvani, Mohammad Reza & Sahneh, Bahman. (2005). Measuring the development levels of rural areas using the fuzzy logic method, Village and Development Quarterly, No. 8, pp. 1-32. [In Persian].

31.       Sadr Mousavi, Mirsatar; Abedini, Asghar & Khezrnejad, Bakhshan. (2016). Spatial analysis and ranking of the cities of West Azarbaijan Province based on urban poverty indicators, Aamish Mohit, Volume 10, Number 37, pp. 123-148. [In Persian].

32.       Salahi Esfahani, Giti; Iranshahi, Ali; Ghafari, Seyyed Ramin & Talshi, Mostafa. (2017). Spatial analysis of rural poverty in rural settlements of Pa Kodasht using spatial autocorrelation methods, Urban Management, No. 51, pp. 107-127. [In Persian].

33.       United Nations. (2018). Spatial Planning، Key Instrument for Development and Effective Governance with Special Reference to Countries in Transition, Printed at United Nations, Geneva, Switzerland.

34.       Winkler, A. (2012). Measuring regional inequality, an index of socio-economic pressure for Serbia. Zbornik radova-Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, (60)، 81-102.

35.       Yousefi, Ali; Mahdian, Shakiba & Khalaj, Sakineh. (2014). Identifying the determinants of multidimensional poverty in rural areas of Iran, Rural Research, Volume 6, Number 4, pp. 699-721. [In Persian].

36.       Yu. L, Hou. X, Gao. M, Shi. P. (2010). Assessment of coastal zone sustainable development: A case study of Yantai, China, Ecological Indicators, 10(6), pp. 1218-1225. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2010.04.003

37.       Ziari, K. (2016). Principles and methods of regional planning. 7th edition, Tehran: Tehran University Press.[In Persian].

 

---

[1]  Mikhail V. Milchakov

[2]  Cristina, I. O. M., Nicoleta, C., Cătălin, D. R., & Margareta, F.

[3]  MonirAhmad  et al