تعیین سطح توسعه اقتصادی استان های ایران و رابطه آن با سطح باروری با مدل سلسله‌مراتبی دلفی فازی( (FDAHP

الموضوعات : فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای

حمید شایان ¹ , حمدالله سجاسی قیداری ² , سودابه احمدی ³

1 -
2 - دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 - دانش اموخته دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

تاريخ الإرسال : 22 الثلاثاء , جمادى الثانية, 1443 تاريخ التأكيد : 07 الإثنين , ربيع الأول, 1444 تاريخ الإصدار : 28 السبت , ذو القعدة, 1444

الکلمات المفتاحية: توسعه اقتصادی, میزان باروری, مدل سلسله-مراتبیِ دلفی فازی, استان های ایران,

ملخص المقالة :

توسعه اقتصادی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جهان بوده و خواهد بود و این سطح توسعه بر ابعاد مختلف زندگی از جمله میزان باروری جمعیت کشورها تأثیر می‌گذارد. بر همین اساس، مطالعه حاضر با هدف بررسی سطح توسعه اقتصادی استان‌های ایران و ارتباط آن با سطح باروری انجام شده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با گردآوری داده‌های اسنادی و استفاده از دیدگاه نخبگان طراحی شده است. ابتدا ۲۰ شاخص مؤثر بر توسعه اقتصادی با نظر ۱۵ استاد اقتصاد شناسایی و وزن‌دهی آنها با مدل FDAHP انجام شد. سپس با مدل ویکور، استان‌ها از نظر سطح توسعه اقتصادی بر اساس داده‌های رسمی مرکز آمار ایران رتبه‌بندی شدند. در گام نهایی، پس از آزمون نرمال‌بودن داده‌ها، ارتباط بین سطح توسعه اقتصادی و نرخ باروری با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن در نرم‌افزار SPSS تحلیل شد. نتایج نشان داد استان‌های بوشهر، یزد و تهران بالاترین سطح توسعه اقتصادی و کرمانشاه و لرستان پایین‌ترین سطح را دارند. اگرچه رابطه معناداری میان توسعه اقتصادی و باروری در سطح استانی مشاهده نشد، اما تنگناهای اقتصادی نقش مهمی در کاهش کلی میزان باروری داشته‌اند. بنابراین باروری تنها وابسته به توسعه اقتصادی نیست و افزایش آن به بیش از سطح جایگزینی در سطح ملی بسیار بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا سیاست‌های تشویقی و تبلیغاتی در این زمینه صرفاً بر بخشی از جامعه اثرگذار خواهند بود.

المصادر:

Abbasi Shavazi, M.J., & Khani, S. (2014). Economic Insecurity and Fertility: Case Study of Married Women in Sanandaj District Letter of the Iranian Demographic Association 9(17), 37-76. https://doi:20.1001.1.1735000.1393.9.17.2.8 [In Persian].
Abbasi-Shavazi, M. J. (2002). Recent changes and the future of fertility in Iran. In united nation’s population division, completing the fertility transition, New york, 425-439.
Abbasi-Shavazi, M. J., & McDonald, P. (2006). Fertility Decline in the Islamic republic of Iran: 1972–2000. Asian Population Studies, 2(3), 217-237. https://doi:10.1080/17441730601073789
Afshari, Z., & Torkzaban, M. (2015). Economic Development and Demographic Transition in the Selected Countries Using DOLS Technique. Al-Zahra University Economic Development Policy Quarterly 3(2), 9-27. https:// 10.22051/edp.2016.2457 [In Persian].
Ataiee, M. (2015). Fuzzy Multi-Criteria Decision Making, Shahroud University Press, Second Edition, 2015, Shahroud. [In Persian].
Bani Hashemi, F., & Mohammadi, M. (2011). Analysis of Economic Participation Rates in Iran, Journal of Official Statistics of Iran, 2 (22), 137-146. [In Persian].
Cheng, H., Luo, W., Si, Sh., Xin, X., Peng, Z.H., Zhou, H., Liu, H., Yu, Y. (2022). Global trends in total fertility rate and its relation to national wealth; life expectancy and female education. BMC Public Health, 22, 1-13. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13656-1
Daliri, H. (2018). The Impact of Economic Variables on Fertility Rate in Iran’s Provinces. Economics and Regional Development Journal of Faculty of Economic and Administrative Sciences, 25(15), 67-95. https://doi: 10.22067/erd.v25i15.64057 [In Persian].
Ebrahimpoor, M., & Ebadi, S. (2014). Generational Differences and Preferences in Childbearing in the City of Sari (Opinions and Attitudes). Letter of the Iranian Demographic Association, 8(16), 55-78. https://doi: 20.1001.1.1735000.1392.8.16.3.0 [In Persian].
Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province. (2022). Bushehr Province Management and Planning Organization, Publication details: Tehran: Planning and Budget Organization, 2022, ISBN: 6-146-203-622-978. [In Persian].
Fox, J., Klüsener, S., & Myrskylä, M. (2019). Is a Positive Relationship Between Fertility and Economic Development Emerging at the Sub-National Regional Level? Theoretical Considerations and Evidence from Europe. Public health in the Progressive Era, 35(3), 487–518. https://doi: 10.1007/s10680-018-9485-1
Hami, M., & Taghavi Jelodar, M. (2016). Effect of Economic Growth on Total Fertility Rate in Iran (1984-2013). Iranian Journal of Obstetrics and Gynecology, 19(14), 20-28. https://doi: 10.22038/ijogi.2016.7382 [In Persian].
Husain, H. (2022). The dynamics of asymmetry among fertility, income inequality and financial development in Bangladesh. World Development Sustainability, 1, 2022, 100014 1-9. https://doi.org/10.1016/j.wds.2022.100014
Jemna, D. (2015). Causality Relationship between Economic Development and Fertility in Romania on Regional Level. Procedia Economics and Finance, 20, 334-341. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(15)00081-7
Karra, M., Cannin, D., & Wilde, J. (2017). The Effect of Fertility Decline on Economic Growth in Africa: A Macrosimulation Model. Review, the Population Council, Inc, 43, 237-263. https://doi.org/10.1111/padr.12009
Lacalle-Calderon, M., Perez-Trujillo, M., & Neira, I. (2016). Fertility and Economic Development: Quantile Regression Evidence on the Inverse J-shaped Pattern. European Journal of Population, 13, 33(1), 1–31. https://doi: 10.1007/s10680-016-9382-4
Lee, R., & Mason, A. (2010). Fertility, Human Capital, and Economic Growth over the Demographic Transition, Springer. European Journal of Population, 26(2), 159-182. https://doi.org/10.1007/s10680-009-9186-x
Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan. (2015). Available at: https://lorestan.mporg.ir/848a73a2-f5eb-48f1-af33-b7e530e8860f/wid/a1e57918-3ab2-425c-abd6-2baebacf2fcf/id/aa247f8b-bcd8-4c30-a9c5-2f25c3132a87/. [In Persian].
Mahmoudi, M.J., Ahrari, M., & NikooNesbati, A. (2015). Economy and Fertility (Theory and Critiques). Women and Family’s Socio ـ Cultural Council Quarterly 18(69), 213-245. https://doi.20.1001.1.20082827.1394.18.0.15.3
Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, (2017). Management Summary of Provincial Studies of Business Development and Sustainable Employment Plan (Takapoo) in Kermanshah Province. [In Persian].
Miri N, Maddah M, & Raghfar H. (2019). Aging and Economic Growth. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 13 (5), 626-637. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1695-en.html [In Persian].
Mirzaie M, Darabi S. Population Aging in Iran and Rising Health Care Costs. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 12 (2), 156-169. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1226-en.html [In Persian].
Moeeni, M., Pourreza, A.G., Torabi, F., Heydari, H., & Mahmoodi, M. (2014). Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach. International Journal of Health Policy and Management, 3(3), 135–144. https://doi.10.15171/ijhpm.2014.78
Nagarajan, N. R., Teixeira, A. A. C., & Silva, S. T. (2016). The impact of an ageing population on economic growth: an exploratory review of the main mechanisms. Análise Social, 51(218), 4–35. https://doi.org/10.31447/AS00032573.2016218.01
Neizi, M., Torenjipoor, F., Noroozi, M., & Asgarikaviri, A. (2017). Meta-analysis of social factors affecting fertility in Iran. Welfare and Social Development Planning, 7(29), 69-119. https://doi.org/10.22054/qjsd.2016.7886 [In Persian].
Pan, J-N., & Yang, Y-J. (2020). the impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan. The North American Journal of Economics and Finance, 54(2), 101090, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.najef.2019.101090
Pourahmad, A., Shahbazpoor, A., & Khaleiji, M.A. (2015). Utilizing Multi-Criteria Decision Making Models in Evaluating Tourism Potential (Case study: Semnan Province). Geographical studies of arid regions, 6(21), 50-66. https://sid.ir/paper/190668/en [In Persian].
Rashidah Idris, A., Shah Habibullah, M., & Haji Din, B. (2018). Does Financial Development Contribute To Fertility Decline in Malayaia? An Empirical Investigation. Jurnal Ekonomi Malaysia, 52(1), 209 - 221. http://dx.doi.org/10.17576/JEM-2018-5201-16
Sabermahani, A., Goudarzi, R., & Nasiri, S. (2017). Factors Affecting Fertility Rate in Iran (Panel Data 1966-2013): A Survey Study. Journal of Family and Reproductive Health, 11(3), 138-145. [In Persian]. https://sid.ir/paper/9983/fa
Statistics Center of Iran, Development Indicators, Economic, Social and Cultural Status of the Provinces of the Country, (2015-2016). [In Persian]. https://www.amar.org.ir
Statistics Center of Iran, fertility rate National, (2016). Statistics Portal of Iran, Statistical Yearbook, (2016). https://www.amar.org.ir. [In Persian].
Wang, Q., & Sun, X., (2016). The Role of Socio-political and Economic Factors in Fertility Decline: A Cross-country Analysis. World Development. 87, 360-370. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2016.07.004
Wang, SH., & Zhong, SH. (2022). Economic Uncertainty, Cultural and Ideational Transition, and Low Fertility. Sustainability, 14(14), 8344, https://doi.org/10.3390/su14148344
Yavari, K., Baskha, M., Sadeghi, H.,& Naseri, A.R. (2014). A Look at the Economic Impact of the Aging Phenomenon, Elderly Journal, 10(1), 92-105. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-702-fa.html[In Persian].

نص كامل:



journal of Regional Planning Spring 2025. Vol 15. Issue 57 ISSN (Print): 2251-6735 - ISSN (Online): 2423-7051 https://sanad.iau.ir/journal/jzpm

 

Research Paper 

Determining The Level of Economic Development of Iranian Provinces And Its Relationship With Fertility Level With Fuzzy Delphi Hierarchical Model (FDAHP)

 

Hamid Shayan¹: Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

Hamdollah Sojasi Qeidari: Associate Professor, Department of Geography, faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

Soodabeh Ahmadi: PhD in Geography and Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

 

 

Abstract

A R T I C L E I N F O

Economic development has always been, and will continue to be, one of the world’s most important concerns, and its level affects various aspects of life, including the fertility rate of a country’s population. Accordingly, the present study was conducted to examine the level of economic development across Iran’s provinces and its relationship with fertility levels. This research was designed using a descriptive-analytical method, based on documentary data collection and expert opinions. First, twenty key indicators influencing economic development were identified through consultation with fifteen economics professors, and their weights were determined using the FDAHP model. Next, the VIKOR model was employed to rank the provinces in terms of their level of economic development based on official data from the Statistical Center of Iran. In the final stage, after testing the normality of the data, the relationship between economic development and fertility rate was analyzed using Spearman’s correlation coefficient in SPSS software. The results showed that Bushehr, Yazd, and Tehran have the highest levels of economic development, while Kermanshah and Lorestan have the lowest. Although no significant relationship was found between economic development and fertility at the provincial level, economic constraints have clearly played an important role in the overall decline in fertility rates. Therefore, fertility is not solely dependent on economic development, and increasing it above the replacement level at the national scale appears highly unlikely, as incentives and promotional policies in this area are likely to be effective only among a limited segment of society.

Received: 2022/01/25 Accepted: 2022/10/03 PP: 11-24        Use your device to scan and read the article online           Keywords:     Economic Development, Fertility Rate, Fuzzy Delphi Hierarchical Model, Provinces of Iran.

 

Citation: Shayan, H., Sojasi Qeidari, H., & Ahmadi, S. (2025).  Determining The Level of Economic Development of Iranian Provinces And Its Relationship With Fertility Level With Fuzzy Delphi Hierarchical Model (FDAHP),  Journal of Regional Planning, 15(57), 11-24. DOI:10.30495/jzpm.2022.29839.4050

 

---

[1]  Corresponding author: Hamid Shayan, Email: [e-mail], Tel: [phone]

Extended Abstract

 

Introduction

Fertility phenomenon is one of the most important natural events of the population and one of the important elements of population growth, and to increase it, some countries apply incentive policies and others apply punitive policies. In this regard, fertility, as one of the main components of population growth, is a subject that has always been given attention, and extensive and wide-ranging research has been conducted in the field of knowing the factors affecting it and its relationship with other economic variables in Iran and outside Iran. In this sense, the relationship between the fertility rate and other development variables in each society is not only necessary in population forecasts, which are the basis and infrastructure of economic, social and demographic planning for development, but also In the evaluation of the economic and social conditions of the studied society, it is considered one of the macro and important indicators. In fact, new statistics show that the fertility rate has an inextricable link with economic development. Based on this, the issue of the relationship between fertility rate and economic development has always been the focus of researchers, especially in developing countries. Therefore, the purpose of this study is the level of economic development and its relationship with fertility rate as an important and effective demographic factor on population growth in the scale of Iranian provinces. Therefore, this study seeks to answer this key question: Is there a relationship between the variable of economic development and the fertility rate of the population in the provinces of the country?

 

Methodology

According to the purpose, the method of this research is descriptive-analytical based on the country's official data. In the descriptive part, the tool for collecting information is documentary and library sources, especially the data of Iran Statistics Center in 2014 and 2015. The geographical scale of the current research is all 31 provinces of Iran, and the necessary information related to 20 selected indicators has been extracted from the website of Iran Statistics Center. In the next step, indicators were designed and provided to the professors of the economics department to assign weight to them based on their opinions. Then the weight of each index was calculated using the FDAHP model based on Excel program and the provinces were stratified according to the level of economic development using the Vicor model. In order to investigate the relationship between the level of economic development and fertility, Spearman's correlation test was used according to the SPSS software program. Finally, GIS software has been used to draw the shapes.

 

Results and Discussion 

In this section, 15 experts have assigned a score between 1 and 9 to each index, where the numbers 1 and 9 respectively mean the lowest and highest degree of importance of the index in determining the level of economic development according to Iran's conditions. The most important indicator of the unemployment rate in the population of 20 to 29 years old was obtained with a final weight of 0.645 and the least important indicator was the average level of household rainfall (with a final weight of 0.187). According to the decision matrix, the values ​​of the 20 indicators of the provinces were ranked along with their final weight in the Vicor model, based on the value of Q in terms of development indicators, Bushehr, Yazd and Tehran provinces with the lowest value are at the high level. Bushehr and Yazd, especially due to the high percentage of workers in the industry, the added value of the industry sector, and the gross production per capita, which had a very high weight according to experts, have been ranked higher, and the condition of two models is established for them. Also, Bushehr province has the highest rate of economic participation with 76.03%. The negative correlation coefficient of 0.035 shows that there is no significant relationship between economic development and fertility. This result is in line with the research results that failed to find a relationship between fertility and the level of economic development based on regional data.

 

Conclusion

In the last few decades, Iranian society has experienced significant demographic changes, so that the population structure is indicative of these changes. For the first time, the present research has examined the relationship between the fertility rate and the level of economic development of the provinces based on the data of 2014 and 2015. Although on the scale of the countries of the world it is possible to observe an inverse relationship between the two mentioned variables, but on the scale of 31 provinces of Iran, such a relationship was not obtained except in a few provinces. Therefore, it should be noted that population policies are not limited to population growth, but different aspects of the population, including the quality of the population, should be included. It should also be emphasized that an economic theory cannot explain all changes in fertility. It is necessary to consider socio-economic processes resulting from economic development, and family planning policies that affect people's motivations should be formulated. Therefore, it is suggested to pay attention to the multilateralism approach in the analysis in the study of the fertility rate of the population at the geographical level of the country. Fertility rate growth cannot be achieved only through economic transformation and development, but it has various cultural and social roots and many other influencing factors that need to be taken into consideration in the future study.

 

 

.

 

 

مقاله پژوهشی

تعیین سطح توسعه اقتصادی استان­های ایران و رابطه آن با سطح باروری با مدل سلسله­مراتبی دلفی فازی( (FDAHP

 

حمید شایان ¹:  استاد گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

حمدالله سجاسی قیداری : دانشیار گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران 

سودابه احمدی : دانش اموخته دکتری، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

 

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:05/11/1400 تاریخ پذیرش:11/07/1401 شماره صفحات:24-11   از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید   واژه­های کلیدی: توسعه اقتصادی، میزان باروری، مدل سلسله­مراتبیِ دلفی فازی، استان­های ایران.

توسعه اقتصادی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جهان بوده و خواهد بود و این سطح توسعه بر ابعاد مختلف زندگی از جمله میزان باروری جمعیت کشورها تأثیر می‌گذارد. بر همین اساس، مطالعه حاضر با هدف بررسی سطح توسعه اقتصادی استان‌های ایران و ارتباط آن با سطح باروری انجام شده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با گردآوری داده‌های اسنادی و استفاده از دیدگاه نخبگان طراحی شده است. ابتدا ۲۰ شاخص مؤثر بر توسعه اقتصادی با نظر ۱۵ استاد اقتصاد شناسایی و وزن‌دهی آنها با مدل FDAHP انجام شد. سپس با مدل ویکور، استان‌ها از نظر سطح توسعه اقتصادی بر اساس داده‌های رسمی مرکز آمار ایران رتبه‌بندی شدند. در گام نهایی، پس از آزمون نرمال‌بودن داده‌ها، ارتباط بین سطح توسعه اقتصادی و نرخ باروری با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن در نرم‌افزار SPSS تحلیل شد. نتایج نشان داد استان‌های بوشهر، یزد و تهران بالاترین سطح توسعه اقتصادی و کرمانشاه و لرستان پایین‌ترین سطح را دارند. اگرچه رابطه معناداری میان توسعه اقتصادی و باروری در سطح استانی مشاهده نشد، اما تنگناهای اقتصادی نقش مهمی در کاهش کلی میزان باروری داشته‌اند. بنابراین باروری تنها وابسته به توسعه اقتصادی نیست و افزایش آن به بیش از سطح جایگزینی در سطح ملی بسیار بعید به نظر می‌رسد؛ زیرا سیاست‌های تشویقی و تبلیغاتی در این زمینه صرفاً بر بخشی از جامعه اثرگذار خواهند بود.

استناد: شایان، حمید؛ سجاسی قیداری، حمدالله و احمدی، سودابه (1403). تعیین سطح توسعه اقتصادی استان­های ایران و رابطه آن با سطح باروری با مدل سلسله­مراتبی دلفی فازی ( FDAH)، فصلنامه برنامه­ریزی منطقه­ای، 15(57)، 11-24.   DOI: 10.30495/jzpm.2022.29839.4050

 

---

[1]   نویسنده مسئول: حمید شایان، پست الکترونیکی: [e-mail]، تلفن: [phone]

 

 

 

 

 

 

مقدمه

یکی از مسائل مهمی که در سال­هاي اخیر نظر اقتصاددانان را به خود مشغول کرده، فرآیند توسعه اقتصادی به همراه پیشرفت­های حوزه سلامت است که منجر به بهبود استانداردهای زندگی شد و حاصل آن را به راحتی می­توان در افزایش طول عمر و امید به زندگی افراد در مناطق مختلف جهان مشاهده نمود. به این موضوع باید کاهش نرخ باروری زنان را نیز اضافه نمود؛ که پس از «انفجار زاد و ولد» در جهان جاری بوده و هر ساله از نرخ آن در کشورهای مختلف کاسته شده است (yavari et al, 2014: 93). پدیده باروری یکی از مهمترین رویدادهای طبیعی جمعیت و یکی از عناصر مهم رشد جمعیت است و برای افزایش آن، برخی از کشورها سیاست­های تشویقی و برخی دیگر سیاست­های تنبیهی اعمال می­کنند. شناخت پویایی باروری و عوامل تأثیرگذار بر آن، که مهمترین مؤلفۀ جمعیت در دنیای امروز را تشکیل می­دهند، از ضروریات اجتناب­ناپذیر در برنامه­های توسعه است. این امر به ویژه برای کشورهای در حال توسعه که بیشتر نگران توسعه و رشد هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران به عنوان یک کشور درحال­توسعه، طی دهه گذشته با کاهش سریع باروری روبرو شده است. اگرچه نگرش رایج این است که کاهش باروری در سال­های اخیر نتیجه فشارهای اقتصادی است و پس از غلبه بر مشکلات اقتصادی، انتظار برای افزایش دوباره باروری وجود دارد. اما عواملی مانند شهرنشینی، سن ازدواج، بهبود آموزش به ویژه در بین زنان، سیاست­های عمومی تنظیم خانواده و فرهنگ جهانی قطعاً منجر به کاهش باروری بیشتر در دهه آینده خواهد شد و انتظار می­رود که اگر خانواده­ها از اقتصاد بهتر برخوردار شوند آنها بیشتر به کیفیت فرزندان خود اهمیت خواهند داد و به تعداد آنها فکر نخواهند کرد Sabermahani et al, 2017: 139)). از این رو، زمینه­ها و شــرایط اقتصــادی جامعــه به طور کلــی و خانواده­هــا به طــور خــاص، همواره یکی از تعیین­کننده­های مهم باروری بوده است و مسائل اقتصادی سهمی در تحولات باروری ایران داشته و حتی از آن به عنوان یکی از دلایل تداوم روند کاهشــی باروری نام برده شــده است (Abbasi Shavazi & Khani, 2014:34) بنابراین کشورها برای دستیابی به توسعه، ابتدا باید عوامل مؤثر برای دستیابی به توسعه را شناسایی کنند. که برخی از این عوامل، به عامل اصلی توسعه اقتصادی نزدیک­تر و مؤثر­تر هستند. از جمله این عوامل، گذارجمعیتی است (Afshari & Torkzaban, 2015: 10). در این ­راستا تحقیقات گسترده و دامنه­داري در زمینه شناخت عوامل موثر بر باروري به عنوان یکی از اجزاي اصلی رشد جمعیت و رابطه آن با دیگر متغیرهاي اقتصادي در ایران و خارج از ایران صورت گرفته است. بدین لحاظ رابطه میزان باروري با دیگر متغیرهاي توسعه در هر جامعه، نه تنها در پیش­بینی­هاي جمعیتی که اساس و زیر بناي برنامه­ریزي­هاي اقتصادي، اجتماعی و جمعیتی براي امر توسعه لازم است، بلکه در ارزیابی شرایط اقتصادي و اجتماعی جامعه مورد مطالعه نیز از شاخص­هاي کلان و مهم به شمار می­آید. در حقیقت آمارهاي تازه نشان می­دهد که نرخ باروري با توسعه اقتصادي پیوندي ناگسستنی دارد (Mahmoudi et al, 2015: 236).

بررسی­ها در رابطه با ایران نشان می­دهد که در طی دهه 1970 کاهش قابل­توجهی در باروری و به دنبال آن افزایش باروری در دوره 1976-1984 را تجربه کرده است که بخشی از آن به دلیل تعلیق برنامه تنظیم خانواده توسط دولت بود. از اواسط دهه 1980 باروری کل رو به زوال بود. یعنی از 7 در سال 1980 به حدود 3/6 در سال 1986 و به حدود 5/5 در سال 1988 کاهش یافت که تقریباً در طی هشت سال 50 درصد کاهش داشت. این کاهش در تمام استانها و مناطق شهری و روستایی کشور با وجود سطوح مختلف توسعه اقتصادی - اجتماعی مشاهده شده است و چند استان و مناطق شهری و روستایی کشور باروری زیر سطح جایگزینی را تجربه کرده­اند (Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006: 220). طبق گزارش ¹IDHS، بالاترین نرخ باروری کل در ایران برای استان سیستان و بلوچستان (69/4) ثبت شده است، در حالی که استان گیلان در دوره ۱۹۹۸-۲۰۰۰ نرخ باروری کل 67/1را تجربه کرده است. بسیار محتمل است که استان‌های با باروری بالا به استان‌های با باروری پایین بپیوندند، بنابراین شکاف بین استان‌های با باروری بالا و پایین بیشتر کاهش خواهد یافت. این امر باروری را در سطح ملی پایین‌تر می‌آورد. باروری کمتر از حد جایگزینی توسط اکثر استان‌های ایران، حتی اگر ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی مشابه سطح ملی نشود، حاصل خواهد شد (Abbasi-Shavazi, 2002:430). به این معنی که ساختار سنی جمعیت کشور از جوانی به پیری تبدیل می­شود. از این رو در سال­های اخیر، کاهش نرخ باروری یکی از مهمترین نگرانی­های سیاست­های اجتماعی در ایران بوده است. در این راستا، یکی از دلایل اصلی آن از ساختار اقتصادی کشور سرچشمه می­گیرد. جمعیت ایران در نیمه دوم قرن بیستم به طرز چشمگیری افزایش یافت و در سال 2016 به حدود 80 میلیون نفر رسید. با این حال، در سالهای اخیر، میزان زاد و ولد ایران به میزان قابل­توجهی کاهش یافته است. پروژه­های مطالعاتی نشان می­دهد که سرعت رشد جمعیت ایران تا زمانی که تا سال 2050 به بالای 100 میلیون نفر نرسد، کند خواهد شد (Daliri, 2018: 13). طبق آمارهای منتشرشده توسط سازمانهای بین­المللی و همچنین سرشماریهای انجام­شده توسط مرکز آمار ایران، ساختار سنی جمعیت کشور به سوی سالمندی پیش می­رود و ایران، ازجمله كشـورهای در حـال توسـعه­ای است كه به شدت با مسئله پیری دست به گریبان است(Miri et al., 2019:629) . یکی از بخشهایی که بیشترین اثرپذیری از ساختار جمعیتی جوامع را دارد، بخش اقتصادی است. ساختار جمعیتی می­تواند بر سرمایه­گذاری، پس­انداز، مصرف و درنهایت، رشد اقتصادی اثرگذار باشد. سالمندی جمعیت می­تواند موجب کاهش جمعیت فعال شود و به تبع آن، عرضه نیروی کار را کاهش دهد. کاهش در عرضه نیروی کار بر رشد اقتصادی و رفاه کشور تأثیرگذار است. بنابراین، سالمندی جمعیت در سالهای اخیر نگرانی­هایی را در میان سیاستگذاران حوزه­های مختلف ایجاد کرده است (Mirzaie et al., 2017:160). از این رو، تبیین ارتباط بین نرخ باروري به عنوان پایۀ سرمایه انسانی در اقتصاد و توسعه اقتصادي ضروري بوده است.

بر این اساس هدف از این مطالعه سطح توسعه اقتصادی و رابطه آن با نرخ باروری به عنوان یک عامل جمعیت شناختی مهم و مؤثر بر رشد جمعیت در مقیاس استانهای ایران می­باشد. لذا این مطالعه به دنبال پاسخگویی به این سوال کلیدی می باشد که، آیا بین متغیر توسعه اقتصادی با نرخ باروری جمعیت در استان­های کشور رابطه­ای وجود دارد؟

 

پیشینه تحقیق و مبانی نظری

در طول 60 سال گذشته، ارتباط منفی بین توسعه اقتصادی و باروری یکی از محکم­ترین نظریه­های تجربی پذیرفته شده در علوم اقتصادی و اجتماعی بوده است. در این مطالعات سعی شده است این ارتباط منفی- معروف به انتقال جمعیتی ­را از انواع دیدگاه­های نظری، عقیدتی و انضباطی از جمله زیست­شناسی، جامعه­شناسی و اقتصاد توضیح دهد. در ادبیات اقتصادی، دو نوع تئوری اساسی برای تبیین کاهش باروری ایجاد شده است: نظریه­های فرهنگی و ساختاری. اولی شامل تئوری­های دیفوفیونیست² و نوآوری است که بر ظهور و گسترش ایده­ها، ارزش­ها و تکنیک­های جدید برای محدود­کردن باروری تمرکز دارد. دومی شامل تئوری­های اقتصادی و تقاضا است، که بر تغییر شرایط اجتماعی و اقتصادی تمرکز دارند و باعث می­شوند زوج­ها برای محدود­کردن باروری خود از جمله افزایش درآمد، سطح تحصیلات عالی و مشارکت روزافزون زنان در بازار کار متمرکز شوند (Lacalle-Calderon et al, 2016: 3).

همچنین براى تبیین تحولات بارورى نیز، دیدگاه­هاى متفاوتى در کشورهاى مختلف جهان ارائه شده است که بسیاري از این نظریه­ها بر پایه نظریات اقتصادي بنا شده­اند و به تدریج دامنه و رویکردهاي فکري آن گسترش یافته است. از جمله نظریه مایکل تودارو³ در تبیین اقتصادي باروري مبتنی بر این فرض است که در جوامع توسعه­یافته کودك از طرف والدین خود نوعی کالاي سرمایه­اي و در جوامع درحال­توسعه نوعی کالاي مصرفی تلقی می­شود (Neizi et al, 2017: 83) مطابق نظریه لیبنشــتاین⁴ و بکر و ایتســرلین، اینکه افراد فرزند را منافع و ســرمایه تلقی کنند یــا آنکــه فرزنــد را هزینه تلقی کننــد، نگرش باروری آنها شــکل می­گیرد. بدین ترتیــب هنگامی که افراد فرزند را سرمایه تلقی کنند یعنی فرزند را بعنوان نیروی کار و یا عصای دوران کهولت بدانند نگرش آنها نسبت به فرزند مثبت خواهد بود و اما هنگامی که افراد فرزندان را دارای هزینه­هایی چون خوراک، تعلیم و تربیت در نظر بگیرند، تلقی منفی از فرزند خواهند داشت. در نتیجه در نظریه­های مذکور بین تلقی از فرزند بعنوان هزینه یا بعنوان ســرمایه، و نگرش آنها نســبت بــه فرزند رابطه وجود دارد (Ebrahimpoor & Ebadi, 2014: 63). یکى دیگر از مهمترین و بنیادى­ترین نظریه­هاى حوزه بارورى، نظریه انتقال جمعیتی است. نظریۀ انتقال جمعیت رابطه رشد زادوولد و رفاه اقتصادی را توضیح می­دهد و کاهش باروری را ناشی از فرآیند صنعتی­شدن، شهرنشینی و به طور کامل توسعه اقتصادی می­داند. شواهدی وجود دارد که نشان می­دهد کاهش باروری، که همراه با آخرین مراحل انتقال جمعیتی است، پتانسیل سود سهم جمعیتی و دریچه فرصت رشد اقتصادی را ایجاد می­کند (Karra et al, 2017:237). غالبا در گذشته، انتقال جمعیتی به عنوان تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی در نظر گرفته می­شد، زیرا نسبت گروه سنی فعال بیشتر از گروه غیرفعال بود Lee & Mason, 2010: 160)). با این حال، اخیرا بسیاری از نویسندگان از جمله لوپز و آلبوکرک⁵  (2014) نشان می­دهند که پیرشدن جمعیت با ناهمگنی منطقه­ای قابل­توجهی، ساختار سنی نیروی کار را تغییر می­دهد و بیشتر ادبیات استدلال می­کنند که بین پیری جمعیت و رشد اقتصادی رابطه منفی وجود دارد (Nagarajan et al, 2016: 7-8). در مورد انتقال باروری در ایران باید گفت که از سال 1972 تا 2000 مراحل مختلفی را طی کرده است. در اوایل دهه 1970 بین مناطق روستایی و شهری از نظر باروری فاصله زیادی وجود داشت. باروری در مناطق روستایی و شهری دو سال قبل از انقلاب افزایش می­یابد و در سالهای 1980- 1979 به اوج خود می­رسد و سپس در اواسط دهه 1980 رو به زوال است. این کاهش پس از سال 1989 سرعت گرفت. نتیجه بررسی جمعیت شناختی و سلامت ایران  نشان داد که باروری تا اواسط دهه 1990 همچنان رو به کاهش است، گرچه اخیراً این روند در مناطق روستایی و شهری کند شده است. شکاف زیاد بین نرخ باروری کل در مناطق روستایی و شهری بطور قابل­توجهی کاهش یافته است. نرخ باروری کل در مناطق شهری تا سال 1996 به زیر باروری جایگزین رسیده است. در سال 2000، نرخ باروری در مناطق شهری و روستایی ایران به ترتیب در حدود 9/1 و 4/2 بود. باروری برای ایران بر اساس نظرسنجی جمعیتی و سلامت ایران در سال 2000 نشان می­دهد که بیشتر کاهش یافته و در دوره 1998-2000 به سطح جایگزینی (26/2) رسید. یک احتمال قوی وجود دارد که مشکلات اقتصادی نسبت به آرمانهای مادی از اواسط دهه 1980 سقوط باروری در ایران را تسریع کرد. فشار اقتصادی عامل اصلی به تعویق انداختن ازدواج و سن ازدواج اول بوده است. زیرا ایران بعد از انقلاب، به ویژه دهه پس از جنگ، دچار مشکلات اقتصادی شده است. هزینه­های زندگی طی سالهای اخیر به طرز چشمگیری افزایش یافته است. جوانان تمایل دارند ازدواج خود را به تأخیر بیندازند تا شغل با حقوق بگیرند تا بتوانند از پس هزینه­های بالای زندگی برآیند. افزایش هزینه­های تربیت فرزندان، به ویژه هزینه تحصیل، یکی دیگر از عوامل مهم در تصمیم­گیری خانواده است. در دهه اخیر همگرایی رفتارهای باروری در ایران وجود داشته است، یعنی زنان چه شهری و چه روستایی و همچنین از طبقه­های مختلف اجتماعی، فقیر و ثروتمند، بی سواد و باسواد، کم و بیش رفتار باروری مشابه دارند (Abbasi-Shavazi, 2002: 425-429). تا جایی که در سال 1399 میزان باروری کل در ایران به رقم شگفت­انگیز 6/1 یعنی کمتر از میزان باروری 8/1 امریکا رسید. باید اذعان کرد که پویایی انتقال باروری به طور اولیه در یک چارچوب اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. حتی اگر رویکرد مدرن به باروری، هم از یک مدل رشد مالتوسی و هم از مدل نئوکلاسیک، منجر به ایجاد روابط بسیار متمایز بین رشد اقتصادی و رشد جمعیت شود، هر دو از این نظر که بین رشد اقتصادی و روند باروری رابطه وجود دارد، حمایت می­کنند Wang & Sun, 2016: 1)).

به جهت اهمیت مطالعه، تاکنون تحقیقات متعددی در ارتباط با توسعه اقتصادی و رابطه آن با باروری به اشکال مختلف در سطح ملّی و جهانی انجام شده است، که از جمله آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد.

 تحقیق حامی و تقوی جلودار (1395) با عنوان اثر نرخ رشد اقتصادی در نرخ باروری کل در ایران (1363-1392)، نشان داد که طی این سالها 1% افزایش در نرخ رشد اقتصادی در ایران باعث 01/0 % کاهش در نرخ باروری کل در یک دوره بعد و 01/0 درصد کاهش در نرخ باروری کل در دو دوره بعد شده است. نتایج مطالعۀ جمنا⁶ (2015) با عنوان رابطه علّی بین توسعه­اقتصادی و باروری نشان داد که بین باروری و رشد اقتصادی یک رابطۀ علّی دو بعدی وجود دارد و افزایش هر متغیر تأثیر طولانی­مدت بر روی دیگری دارد. نتایج تحلیل عوامل تعیین­کننده اقتصادی باروری در ایران توسط معینی و همکاران⁷(2014) نشان می­دهد، زندگی در استانهایی که دارای مقدار متوسط بیشتری از ارزش­افزوده مؤسسات تولیدی است یا متوسط نرخ اجاره مسکن پایین­تر است، احتمال داشتن فرزندان بیشتر بالاتراست. عوامل تعیین­کننده اقتصادی در سطح خرد و کلان، توزیع قدرت چانه­زنی درون خانوار بین همسران و متغیرهای جمعیتی، رفتار باروری خانوارهای ایرانی را تعیین می­کند. فاکس و همکاران⁸ (2019) در مطالعۀ خود با عنوان آیا رابطه مثبتی بین باروری و توسعه اقتصادی در سطح منطقه‌ای در حال ظهور است، بر اساس داده­های مربوط به 20 کشور اروپایی و 256 منطقه، رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان می­دهند و بیان می­کنند که تفاوت قابل­توجهی در باروری و سطح توسعه اقتصادی در این کشورها وجود دارد. رشیدا ادریس و همکاران⁹ (2018) در یک تحقیق تجربی با عنوان ارتباط بین توسعه مالی با کاهش باروری در مالزی، رابطه بلندمدت بین نرخ باروری، توسعه اقتصادی، درآمد و مصرف خانوار در مالزی برای دوره 1975 تا 2013 را بررسی کرده که نتایج حاکی از ارتباط منفی بین توسعه مالی و هزینه­های مصرفی خانوار با باروری است. پن و یانگ¹⁰ (2020) تأثیر عدم اطمینان اقتصادی بر تصمیم باروری در تایوان را مطالعه کرده و یافته­های آنها نشان داد که بی­ثباتی بیشتر درآمد خانوار و عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیم­گیری­های مربوط به کاهش باروری در تایوان باشد. نتایج تحقیق حسین¹¹ (2022) حاکی از آن است که اثرات شوک­های مثبت و منفی در توسعه مالی، تاثیر منفی و معناداری بر نرخ باروری در بلندمدت دارد. وانگ و ژونگ¹²(2022) دریافتند که، عدم قطعیت اقتصادی به طور قابل­توجهی نرخ باروری را مهار می­کند و اینکه رفتار باروری تحت تأثیر عدم اطمینان اقتصادی و گذار فرهنگی و فکری است. 

 

 

شکل1- مدل مفهومی تحقیق، منبع: یافته­های پژوهش، 1402

 

مواد و روش تحقیق

با توجه به هدف، روش این تحقیق توصيفي- تحليلي بر مبنای داده­های رسمی کشور است. در بخش توصيفي ابزار گردآوری اطلاعات منابع اسنادي و کتابخانه­اي به ویژه داده­های مرکز آمار ایران در سالهای 1394 و 1395 است. در مرحله بعد، شاخص­هایی طراحی و در اختیار اساتید گروه اقتصاد قرار داده شد تا بر اساس نظرات خود بدانها وزن اختصاص دهند. سپس وزن هر یک از شاخص­ها با استفاده از مدل FDAHP بر اساس برنامه Excel محاسبه شد و سطح­بندی استان­ها به لحاظ سطح توسعه اقتصادی با استفاده از مدل ویکور انجام گردید. جهت بررسی رابطه بین سطح توسعه اقتصادی با باروری از آزمون همبستگی اسپیرمن طبق برنامه نرم­افزاریSPSS  استفاده شده است. در نهایت برای ترسیم شکل­ها از نرم­افزار GIS بهره گرفته شده است.

 

شاخص­های تحقیق

مباحث اقتصاد منطقه­ای از مهم­ترین موضوعات مرتبط با توسعه اقتصادي یک کشور محسوب می­شود. حسابهاي منطقه­ای مجموعه­ای از اطلاعات آماري است که بصورت جامع و هدفمند، مطالعه کمّی و منظم فعالیتهاي اقتصادي یک منطقه مشخص را براي یک دوره زمانی معین که معمولا یک سال است امکانپذیر می­سازد. بر این اساس، در جدول زیر به شاخص­های توسعه اقتصادی منتخب از سوی 15 استاد اقتصاد و مورد استفاده در تحقیق حاضر اشاره شده است.

 

جدول1- شاخص های توسعه اقتصادی بر اساس نظر اساتید اقتصاد

سرانه ارزش تولیدات کارگاه­های صنعتی	سرانه تولید ناخالص داخلی (با نفت)
سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت)	نسبت هزینه­های خوراکی به کل هزینه­ها
سرانه تولید ناخالص	متوسط درآمد سالانه خانوار
سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی	متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار
سرانه ارزش افزوده بخش صنعت	متوسط زمین دیم خانوار
سرانه ارزش افزوده بخش خدمات	متوسط زمین آبی خانوار
سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان	نرخ مشارکت اقتصادی
درصد شاغلان بخش صنعت	نرخ بیکاری در جمعیت 29- 20 سال
متوسط هزینه­های غیر خوراکی	ضریب جینی توزیع درآمد
متوسط هزینه­های خوراکی و دخانی	سرانه مالیات بر ارزش­افزوده

منبع: سایت مرکز آمار ایران، سال­های 1393-1394

 

محدوده مورد مطالعه

مقیاس جغرافیایی تحقیق حاضر همه 31 استان­ ایران است که اطلاعات لازم مرتبط با 20 شاخص منتخب از سایت مرکز آمار ایران استخراج گردیده است. البته، دو شاخص درصد بیکاری در جمعیت 29-20 سال و نرخ مشارکت اقتصادی توسط نویسندگان محاسبه شده­اند. اولی، نسبت تعداد بیکاران در جمعیت 29-20 سال به تعداد جمعیت فعال( شاغلان + بیکاران) همان گروه سنی است که براین اساس استان­های کرمانشاه (5/48 درصد) و چهارمحال و بختیاری (11/44 درصد) بالاترین میزان بیکاری را به خود اختصاص داده­اند. سابقه محاسبه نرخ مشارکت اقتصادی در کشور به اجرای اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1335 باز می­گردد. همچنین مرکز آمار ایران از سال 1376 طرح آمارگیری اشتغال و بیکاری و نیز از سال 1384 با اعمال تغییراتی طرح آمارگیری نیروی کار را ویژه‌ی محاسبه ی شاخص‌های اصلی بازار کار منطبق بر استانداردهای بین المللی طراحی و اجرا می‌نماید. نرخ مشارکت اقتصادی، درصد جمعیت فعال به جمعیت هدف می­باشد. جمعیت فعال به تمام افرادی گفته می­شود که در زمان مرجع شاغل یا بیکار (بر اساس تعاریف بین­المللی) باشند و جمعیت هدف به افراد در سن کار گفته می­شود که در هر کشوری می­تواند متفاوت باشد. برای محاسبه نرخ مشارکت در ایران از جمعیت 10 ساله و بیشتر و گاهی 15 ساله و بیشتر استفاده می­گردد2011:139)  Bani Hashemi & Mohammadi,). بنابراین، نرخ مشارکت اقتصادی عبارت است از نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) 10 ساله و بیشتر به جمعیت در سن کار 10 ساله و بیشتر. در این تحقیق، بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی متعلق به استان بوشهر با 03/76 درصد به دست آمده است.

 

مدل سلسله­مراتبی دلفی­فازی

روش دلفی­فازی در سال 1988 توسط کوفمان و گوپتا ارائه شده است. در روش دلفی، پیش­بینی­های ارائه شده توسط افراد خبره در قالب اعداد قطعی بیان می­شوند؛ در حالی که استفاده از اعداد قطعی برای پیش­بینی­های بلند­مدت، نتیجه­ی پیش­بینی را از واقعیت دور می­سازد. از طرفی افراد خبره از شایستگی­ها و توانایی­های ذهنی خود برای پیش­بینی استفاده می­کنند و این نشان می­دهد که عدم قطعیت حاکم بر این شرایط از نوع امکانی است نه احتمالی. امکانی بودن عدم قطعیت با مجموعه­های فازی سازگاری دارد و بنابراین بهتر است با استفاده از مجموعه­های فازی به پیش­بینی بلند­مدت و تصمیم­گیری در دنیای واقعی پرداختAtaiee, 2015: 195) ). ادغام روش سلسله­مراتبی در مدل­های دلفی فازی در بخش یافته­های تحقیق بیان شده است.

 

مدل ویکور

یکي از روش­هاي تصمیم­گيري چندمعياره براي حل یک مسئله تصمیم­گيري گسسته با معيارهاي نامتناسب واحدهاي اندازه­گيري مختلف و متعارض، روش ویکور است که توسط اپروکویک و تيزنگ ایجاد شده است.این روش، یک مجموعه­ي رتبه­بندي شده ازگزینه­هاي موجود را با توجّه به شاخص­هاي متضاد تعيين مي­کند. به­طوريکه رتبه­بندي گزینه­ها براساس این هدف صورت مي­گيرد. این جواب سازشي یک شاخص رتبه­بندي چند معياره بر اساس نزدیکي به جواب ایده­آل را مطرح می­سازد. روش ویکور قادر است تصمیم­گيرندگان را براي دستيابي به یک تصمیم نهایي یاري دهد. در اینجا جواب سازشي، نزدیکترین جواب موجه به جواب ایده­آل است (Pourahmad et al, 2015: 55).

 

بحث و یافته­های تحقیق

در این بخش به نظرات 15 نفر از خبرگان با توجه به نتایج بدست­آمده از روش دلفی فازی می­پردازیم که در جدول 2 ارائه شده است. در این مرحله هر خبره امتیازی بین 1 تا 9 به هر شاخص تخصیص داده است که 1 و 9 به ترتیب به معنای کمترین و بیشترین درجه اهمیت شاخص در تعیین سطح توسعه اقتصادی با توجه به شرایط ایران تعریف شده است (جدول2).

 

جدول 2- نتایج کلی نظرسنجی از خبرگان اقتصادی

شاخص	متخصص 1	متخصص 2	متخصص 3	متخصص 4	متخصص 5	متخصص 6	متخصص 7	متخصص 8	متخصص 9	متخصص 10	متخصص 11	متخصص 12	متخصص 13	متخصص 14	متخصص 15
a1	7	3	9	7	7	7	7	7	5	5	7	9	7	9	7
a2	7	3	9	7	7	9	7	9	9	5	9	9	7	9	9
a3	7	5	9	9	5	9	9	9	7	9	9	9	7	9	9
a4	9	7	7	7	9	5	7	7	7	7	5	9	5	7	9
a5	9	7	7	7	9	7	7	7	9	7	9	9	5	7	9
a6	9	7	7	7	9	7	7	7	5	7	9	9	5	7	9
a7	5	7	7	7	7	7	7	5	7	7	5	9	5	7	9
a8	7	9	9	9	7	7	9	7	7	5	7	9	7	9	9
a9	7	7	7	9	9	7	9	7	7	5	7	9	7	7	9
a10	7	7	7	7	3	5	9	3	7	5	5	9	5	9	9
a11	7	7	7	7	5	7	9	3	9	5	5	9	5	9	3
a12	5	9	5	7	7	5	9	3	9	5	5	9	5	7	5
a13	9	7	7	9	7	9	7	7	9	9	9	5	7	7	9
a14	5	9	7	5	7	7	5	5	7	7	5	9	7	5	1
a15	5	1	5	5	3	1	3	3	7	3	1	9	3	3	1
a16	5	1	5	5	3	3	3	3	7	3	1	9	3	3	1
a17	7	5	7	7	9	5	7	7	7	5	9	9	5	7	1
a18	9	7	7	9	9	7	7	7	9	9	9	9	7	9	7
a19	9	9	7	7	7	9	7	3	9	9	9	9	9	7	5
a20	9	9	7	9	9	7	9	5	9	9	9	9	9	9	5

منبع: داده­های بدست آمده از پرسشنامه خبرگان

  سپس با اعمال منطق فازی در قالب الگوی مثلثی، حداقل، میانگین و حداکثر امتیازات ارائه شده به هر شاخص محاسبه و نتایج نهایی در جدول 4 قابل مشاهده است. نحوه محاسبه به این گونه است که در مرحله نخست، نسبت برتری درجه اهمیت هر شاخص با سایر شاخص­ها مقایسه زوجی شده است و 15 جدول که هر کدام مبیّن نظر یک خبره است، تهیه شد. این جداول 15 گانه در مرحله دوم به یک جدول شامل کمترین، بیشترین و میانگین هندسی نسبت برتری هر شاخص در مقایسه با سایر شاخص­ها تبدیل شد. بر اساس این جدول، ارقام سه­گانه ذکر شده برای هر شاخص در هم ضرب و نتیجه در جدول 3، سه ستون سمت چپ، ارائه گردید. البته، به دلیل حجم بالا از ارائه 16 جدول مزبور پرهیز شده است. در جدول 3، سه ستون سمت راست به ترتیب، میانگین­های هندسی سه گانه مرحله قبل هستند. بزرگترین این مقادیر سه­گانه( 51/2، 25/1 و 85/0) مربوط به نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال (a18) می­باشند. تبدیل این سه مقدار فازی به وزن نهایی به این صورت بوده است که حد بالای داده فازی( 51/2 ) بر مجموع حداقل ها( 59/10)، حد متوسط (25/1 ) بر مجموع متوسط­ها ( 67/20) و حد پایین ( 25/1) بر مجموع حداکثرها (81/43) تقسیم شده­اند و سپس میانگین هندسی حاصل تقسیم­های سه­گانه مزبور برابر با 645 0/0 محاسبه شده است که در واقع وزن نهایی یا غیرفازی شده ی نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال می­باشد( جدول 4). شاخص­های سرانه ارزش­افزوده بخش صنعت، درصد شاغلان بخش صنعت، ضریب­جینی توزیع درآمد دارای بالاترین درجه یا وزن و سرانه زمین دیم و آبی کمترین درجه اهمیت را برای تعیین سطح توسعه اقتصادی در ایران شده­اند.

 

جدول3- تبدیل درجه اهمیت شاخصها به اعداد فازی سه­گانه

z	Min.	Ave.	Max.	zi	Min.	Ave.	Max
a1	00000/0	17/2	29/1594516	a1	46/0	04/1	04/2
a2	00000/0	12/18	31/75297328	a2	49/0	16/1	48/2
a3	00021/0	97/69	49/147582763	a3	65/0	24/1	56/2
a4	00041/0	98/5	09/64824367	a4	68/0	09/1	46/2
a5	00984/0	69/28	69/150022106	a5	79/0	18/1	56/2
a6	00022/0	10/13	83/83345614	a6	66/0	14/1	49/2
a7	00029/0	95/1	79/18150822	a7	67/0	03/1	31/2
a8	00280/0	10/40	83/83345614	a8	75/0	20/1	49/2
a9	00169/0	52/20	09/64824367	a9	73/0	16/1	46/2
a10	00000/0	40/0	82/8435228	a10	44/0	96/0	22/2
a11	00000/0	40/0	89/174992	a11	46/0	96/0	83/1
a12	00000/0	32/0	45/2400611	a12	52/0	94/0	08/2
a13	00001/0	10/40	76/116683860	a13	57/0	20/1	53/2
a14	00000/0	06/0	57/444611	a14	20/0	87/0	92/1
a15	00000/0	00/0	53/3	a15	13/0	44/0	07/1
a16	00000/0	00/0	58/10	a16	14/0	47/0	13/1
a17	00000/0	20/0	68/524978	a17	20/0	92/0	93/1
a18	01793/0	81/87	28/98821146	a18	82/0	25/1	51/2
a19	00000/0	12/18	44/25099109	a19	53/0	16/1	24/2
a20	00079/0	83/97	06/41831849	a20	70/0	26/1	40/2
				مجموع z.i	59/10	67/20	81/43

منبع: یافته­های پژوهش

 

بر اساس جدول 4 مهم­ترین شاخص نرخ بیکاری در جمعیت 20 تا 29 سال با وزن نهایی با غیرفازی شده 645 0/0 و کم اهمیت­ترین شاخص، متوسط سطح دیم خانوار( با وزن نهایی187 0/0 ) است. بدیهی است با توجه به اثر منفی شاخص­های ضریب جینی، میزان بیکاری، نسبت هزینه­های خوراکی به کل هزینه­ها، وزن آنها با ضریب منفی در تعیین سطح توسعه لحاظ شده است.

 

جدول 4- وزن نهایی یا غیرفازی شده شاخص­های تحقیق

شاخص ها	وزن نهایی	شاخص ها	وزن نهایی
نرخ بیکاری در جمعیت 20-29 سال	0645/0	سرانه مالیات بر ارزش افزوده	0533/0
سرانه ارزش افزوده بخش صنعت	0631/0	سرانه تولید ناخالص داخلی (بدون نفت)	0527/0
درصد شاغلان بخش صنعت	0615/0	نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه­ها	0475/0
ضریب جینی توزیع درآمد	0604/0	سرانه تولید ناخالص داخلی(با نفت)	0467/0
سرانه ارزش تولیدات کارگاه های صنعتی	0601/0	متوسط هزینه های غیرخوراکی	0461/0
سرانه تولید ناخالص	0600/0	متوسط هزینه های خوراکی و دخانی	0436/0
سرانه ارزش افزوده بخش خدمات	0579/0	نرخ مشارکت اقتصادی	0333/0
سرانه ارزش افزوده بخش کشاورزی	0575/0	متوسط سطح زیربنای مسکن خانوار	0325/0
متوسط درآمد سالانه خانوار	0566/0	متوسط زمین آبی خانوار	0199/0
سرانه ارزش افزوده بخش ساختمان	0549/0	متوسط سطح دیم خانوار	0187/0

منبع: یافته­های پژوهش

 

رتبه­بندی سطح توسعه اقتصادی استان­ها

جهت رتبه­بندي استان­های کشور در مرحله­ اوّل با استفاده از مدل FDAHP، وزن نهایی شاخص ها بر اساس نظر 15 استاد رشته اقتصاد محاسبه شد. در مرحله دوم طبق ماتریس تصمیم­گيري، مقادیر شاخص های 20 گانه استانها همراه با وزن نهایی آنها در مدل ویکور قرار داده شد و میزان توسعه­یافتگی هر استان محاسبه گردید. رتبه­بندي بر اساس ارزش Q صورت گرفته به گونه­اي که کمترین ارزش، بالاترین اوّلویت را به خود اختصاص داده است. برای تحلیل یک سیستم چند معیاره باید عناصر آن را به خوبی شناخت و آن‌ها را به‌طور دقیق تعریف کرد و سپس به مدلسازی و تجزیه و تحلیل آن پرداخت. به‌طور کلی می‌توان گفت مسائل تصمیم‌گیری چند معیاره MCDM  شامل ۶ مؤلفه می‌باشند:

۱. یک هدف یا مجموعه‌ای از اهداف 

۲. تصمیم­گیرنده (DM) یا گروهی از تصمیم­گیران 

۳. مجموعه‌ای از معیارهای ارزیابی

۴. مجموعه‌ای از گزینه‌های تصمیم 

۵. مجموعه‌ای از متغیرهای مجهول یا متغیرهای تصمیم

۶. مجموعه‌ای از نتایج حاصل شده از هر زوج گزینه – معیار

شرط یک ویکور: اگر گزینه A1 و A2 در میان m گزینه رتبه اول و دوم را داشته باشند، باید رابطه ۶ برقرار باشد.

شرط دو ویکور: گزینه A1 باید حداقل در یکی از گروه‌های R و S به عنوان رتبه برتر شناخته شود.

 

جدول5- رتبه­بندی استان­ها بر اساس شاخص­های توسعه اقتصادی

استان	Q	S	R	رتبه	استان	Q	S	R	رتبه
بوشهر	557/0	567/0	061/0	1	خراسان شمالی	775/0	712/0	061/0	17
یزد	607/0	573/0	060/0	2	گلستان	766/0	705/0	063/0	18
تهران	623/0	586/0	058/0	3	ایلام	776/0	713/0	062/0	19
مرکزی	629/0	591/0	059/0	4	سیستان و بلوچستان	778/0	715/0	063/0	20
سمنان	659/0	616/0	060/0	5	اردبیل	782/0	718/0	062/0	21
قزوین	663/0	619/0	059/0	6	خراسان جنوبی	790/0	725/0	062/0	22
کرمان	664/0	620/0	060/0	7	قم	799/0	732/0	060/0	23
خوزستان	692/0	643/0	059/0	8	کهگیلویه و بویر احمد	802/0	734/0	061/0	24
هرمزگان	769/0	648/0	061/0	9	گیلان	804/0	736/0	061/0	25
اصفهان	700/0	650/0	056/0	10	البرز	807/0	738/0	060/0	26
زنجان	733/0	677/0	060/0	11	آذربایجان غربی	813/0	743/0	062/0	27
فارس	736/0	680/0	060/0	12	کردستان	818/0	748/0	063/0	28
خراسان رضوی	748/0	690/0	061/0	13	چهارمحال محال و بختیاری	821/0	750/0	062/0	29
همدان	753/0	693/0	063/0	14	لرستان	826/0	754/0	063/0	30
آذربایجان شرقی	763/0	702/0	059/0	15	کرمانشاه	857/0	780/0	064/0	31
مازندران	764/0	703/0	061/0	16

 منبع: یافته­های پژوهش

 

بر اساس مقدار Q از نظر شاخص­های توسعه، استان­های بوشهر، یزد و تهران با کمترین مقدار در سطح بالایی قرار گرفته­اند. بوشهر و یزد به ویژه به دلیل درصد بالای شاغل در صنعت، ارزش افزوده بخش صنعت و سرانه تولید ناخالص که وزن بسیار بالایی از نظر خبرگان نیز داشته­اند دارای رتبه­های برتر شده­اند و شرط دو مدل برای آنها برقرار است. میزان شاخص باروری این استان­ها در سال 1395 (33/2، 48/2، 56/1) در رتبه های 8، 5 و 28 قرار دارند که نشان از آن دارد که میزان باروری در یزد و بوشهر با سطح توسعه اقتصادی آنها رابطه مستقیم دارد، از سوی دیگر استان­های کرمانشاه، گیلان، البرز، آذربایجان غربی و کردستان، باروری پایین­تر از سطح جایگزینی همراه با سطح توسعه اقتصادی پایین داشته­اند. سایر استانها فاقد چنین انطباقی هستند و به همین دلیل وجود همبستگی بین دو متغیر قابل تصور نیست. البته، در رابطه با استان بوشهر باید اشاره شود که تولید ناخالص داخلی آن در سال­ 93، 446125975 میلیون ریال (9/3 درصد کشور) با سهم جمعیتی فقط 4/1 درصد بوده است که به علت فعالیت­های نفت و گاز بوده که منافع آن عمدتا وارد خزانه ملی می­شود. چنانچه ارزش­افزوده فعالیت­های نفت و گاز را از تولید ناخالص داخلی کم کنیم سهم استان از کشور به 2/1 درصد می­رسدکه کمتر از سهم جمعیتی آن است (Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province,  2022:82) همچنین، استان بوشهر بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی با میزان 03/76 درصد را به خود اختصاص داده است. در مجموع، اگر چه این استان از نظر توسعه اقتصادی طبق شاخص­های 20 گانه در رتبه اول قرار گرفته است، اما با توجه به دلایل ذکر شده به معنای ذینفع بودن آحاد جمعیت آن نبوده است. موضوعی که باید توسط سیاست­گذاران به ویژه برای مناطق دارای ذخایر نفت و گاز مورد ملاحظه واقع شود.    تحلیل­های مطالعات استان کرمانشاه نشان می­دهد به دلیل عدم توسعه­یافتگی بخش­های مختلف اقتصادی، بخش عمده­ای از مشاغل بصورت غیررسمی و در قالب شبکه­های نامتعارف و بعضاً مضرّ اقتصادی شکل گرفته است (Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, 2017).در این تحقیق نشان داده شد که این استان بالاترین نرخ بیکاری در گروه سنی مهم 20-29 سال را دارد و در نهایت، توسعه­نیافته­ترین استان به لحاظ شاخص­های مورد بررسی است. در گزارش توسعه اقتصادی-اجتماعی استان لرستان 1394، نکته قابل توجه، اختلاف شدید تولید سرانه استان با کشور با نسبت 55/0است و استان از نظر این شاخص رتبه 25 و در تولید ناخالص داخلی در رتبه 21 می­باشد (Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan, 2015).

 

 

شکل2- طبقه­بندی استا­ن­ها به لحاظ توسعه اقتصادی، منبع: یافته­های پژوهش، 1402

 

جدول 6- میزان باروری و رتبه استان­ها

استان ها	باروری کل	رتبه	استان ها	باروری کل	رتبه
سیستان و بلوچستان	96/3	1	کردستان	03/2	17
خراسان جنوبی	85/2	2	اردبیل	99/1	18
خراسان شمالی	84/2	3	آذربایجان غربی	98/1	19
هرمزگان	64/2	4	ایلام	98/1	19
یزد	48/2	5	همدان	97/1	20
خراسان رضوی	41/2	6	قزوین	91/1	21
گلستان	38/2	7	سمنان	88/1	22
بوشهر	33/2	8	فارس	83/1	23
کرمان	32/2	9	مرکزی	81/1	24
کهگیلویه و بویر احمد	29/2	10	کرمانشاه	75/1	25
خوزستان	28/2	11	اصفهان	74/1	26
چهارمحال محال و بختیاری	27/2	12	البرز	61/1	27
قم	23/2	13	تهران	56/1	28
آذربایجان شرقی	22/1	14	مازندران	51/1	29
زنجان	11/2	15	گیلان	38/1	30
لرستان	10/2	16

 منبع: مرکز آمار ایران، نرخ باروری کل

 

رابطه سطح توسعه اقتصادی و میزان باروری استان­ها

 آزمون کلموگروف – اسمیرنف، نرمال بودن شاخص­های توسعه را بر خلاف میزان باروری تأیید نکرده است. به عبارتی، استان­های ایران از نظر باروری دارای توزیع نرمال هستند ولی از نظر سطح توسعه اقتصادی دارای توزیع غیرنرمال هستند. طبق جدول 7 در سال 1395 از 31 استان 16 استان میزان باروری کل بالای سطح جایگزینی داشته­اند و لذا در کل ایران نیز باروری نزدیک به همین سطح بوده است. به طور قطع، با رسیدن میزان باروری کل به عدد 6/1 در سال 1399، همگونی استانها از این نظر به حداکثر سطح ممکن نزدیک شده است. انتظار می­رود این همگونی در زمینه سطح توسعه اقتصادی با اعمال سیاست­های غیرمتمرکز با تمرکز بر استانهای آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، لرستان، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان هر چه زودتر تحقق یابد. 

 

جدول 7- آزمون نرمال بودن دو متغیر توسعه و باروری

سطح معناداری	S-K	انحراف معیار	میانگین	تعداد
۰2/0	۱67/0	11/0	735/0	31	توسعه
۱۴/0	۱۳۷/0	49/0	14/2	31	باروری

منبع: یافته­های پژوهش

 

با توجه به غیرنرمال بودن متغیر سطح توسعه از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن برای بررسی رابطه بین دو متغیر توسعه­ و باروری استفاده شده است. ضریب همبستگی منفی 035/0 نشان از این دارد که بین توسعه اقتصادی و باروری رابطه معناداری وجود ندارد. این نتیجه در راستای نتایج تحقیقاتی است که نتوانسته­اند بین باروری و سطح توسعه اقتصادی بر اساس داده­های منطقه­ای رابطه­ای ملاحظه نمایند. با این وجود با توجه به تداوم فشارهای اقتصادی در دهه اخیر و به تبع آن، تقویت باور عمومی بر اولویّت تقدم معیارهای کیفی بر کمّی، کاهش باروری در میان اقشار و مناطق مختلف کشور بیشتر و همگون­تر شده است. حتی اگر داده­های جدیدتری منطبق با سال 1400 در دسترس می­بود، باز هم رابطه بین دو متغیر حاصل نمی­شد زیرا واقعیات اقتصادی با داده­های رسمی آشکار نمی­شوند. برای نمونه، شاخص­هایی مانند درصد بیکاری جوانان، درصد اشتغال صنعتی، ضریب جینی توزیع درآمد برای تعیین سطح توسعه اقتصادی معتبرند ولی رفتارهای باروری بیشتر تابع ادراکاتی است که با ارزیابی تناسب هزینه­ها با درآمدها، تصور از آینده، تحقق­پذیری آرزوها، سطح تورم و.... بر تصمیم­گیری افراد تأثیرگذارند. ضمن این که ارقامی مانند درصد بیکاری، درصد اشتغال صنعتی و ضریب جینی نمی­توانند ماهیت واقعی اشتغال با درآمد مکفی و اطمینان از تأمین حداقل نیازهای نسل آینده را منعکس نمایند.

 

جدول8- همبستگی بین سطح توسعه اقتصادی و باروری

همبستگی اسپیرمن
		باروری	توسعه
باروری	همبستگی اسپیرمن	1	035/0-
	سطح معناداری		853/0
	N	31	31

منبع: یافته­های پژوهش

نتيجه­گيري و ارائه پيشنهادها

مطالب ارائه شده در این تحقیق حاصل یک رویکرد بین رشته­ای و توجه به باروری و عوامل اقتصادی است که نتایج زیر از آن استنتاج می­شود: در چند دهه اخیر جامعه ایران تحولات جمعیتی چشمگیری را تجربه کرده است به طوری که ساختار جمعیت گویای این تغییرات است. عوامل اقتصادی می­تواند به عنوان یکی از مفروض­های مهم و اساسی در مطالعات باروری مطرح باشد.

يافته­ها نشان مي­دهد كه در سطح جهان بین زادو ولد و برخورداری یا محرومیت از­ درجه رفاه و توسعه، رابطه وجود دارد؛ يعني در مناطق محروم، زاد­­ ولد و ميزان باروري بالاست و به موازات دسترسي به رفاه و توسعه مورد نظر، از ميزان باروري كاسته می­شود. تحقیق حاضر برای نخستین بار بر مبنای داده­های سال­های 1394 و 1395 رابطه میزان باروری با سطح توسعه اقتصادی استانها را بررسی کرده است. اگر چه در مقیاس کشورهای جهان می­توان رابطه معکوسی بین دو متغیر مزبور را ملاحظه کرد ولی در مقیاس 31 استان ایران چنین رابطه­ای به جز در حد چند استان به دست نیامد.

همسویی نتایج تحقیق حاضر با نتایج سایر مطالعات بررسی گردید و نشان داد که نتایج مطالعه حاضر با مطالعه چنگ و همکاران (2022) در زمینۀ وجود همبستگی ضعیف بین توسعه اقتصادی و باروری هم­راستا است.

  همچنین نتایج تحقیق حاضر با مطالعه پن و یانگ(2020) همسو می­باشد. به عبارتی، نتایج این گزاره را تأیید می­کند که عدم قطعیت اقتصادی ممکن است یک عامل مهم در تصمیم­گیری­های مربوط به باروری باشد. به نظر می­رسد این عدم قطعیت بیش از این که با داده­های اقتصاد منطقه­ای منطبق باشد با سطح تورم، تحلیل درآمد- هزینه، ارزش پول ملی و.... در ارتباط است. نتایج مطالعه فاکس و همکاران (2019) رابطه منفی بین باروری و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و رابطه مثبت این دو متغیر را در میان برخی کشورها نشان داده است. این مورد نیز در مقیاس کشورها صدق کرده است و لذا نتیجه­ای متفاوت از تحقیق حاضر به جز در استان سیستان و بلوچستان و تا حدی خراسان جنوبی و گلستان به صورت رابطه منفی دارد. لذا رشد نرخ باروری جمعیت در ایران، در دوراهی مهمی قرار گرفته است. زیرا از یک طرف فشارهای اقتصادی، انگیزه­های باوری جمعیت را کاهش داده است و از طرف دیگر توسعه اقتصادی در استان­های کشور نیز نتوانسته زمینه­ساز افزایش نرخ باروری جمعیت گردد. زیرا در استان­هایی که از درآمد مناسب بهره‌مند هستند، میزان فرزند آوری آنها کمتر است و این موضوع ثابت می‌کند که اقتصاد عامل اصلی در تمایل به باروری نبوده و باید به دنبال ریشه‌های فرهنگی در ارتقا نرخ باروری جمعیت استانها بود. زیرا به نظر می­رسد، افزایش توسعه اقتصادی، نشان دهنده رفاه­طلبی بیشتر خانوارها و سطح اشتغال بالا بخصوص اشتغال زنان انگیزه باروری را کاهش می­دهد. همچنین بر اساس نظریه انتقال جمعیتی بلاکر، کاهش نرخ باروری در استانهای ایران و عدم رابطه آن با توسعه اقتصادی از طریق رشد نرخ شهرنشینی در ایران و صنعتی­شدن جامعه ایران قابل تبیین است. خلاصه کلام این که ایران طی سه دهه گذشته تغییرات عمده فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی را تجربه کرده است. سه دهه پس از سرشماری 1966 بسیار مهم است زیرا تغییرات جمعیتی ناشی از سیاست­های مختلف جمعیت در ایران را نشان می­دهد Abbasi-Shavazi, McDonald, 2006: 222)). بررسی­های گوناگون نشان داده­اند که این سیاست­ها نقش مهمی در باروری دارند، این در حالی است که تحلیل­های اقتصادی از این مسئله غافل­اند. بنابراین لازم است اندیشمندان اقتصادی در نظریه­های تحلیل نرخ باروری، به نقشی که سیاست­ها در شاخص­های توسعه و به تبع آن تصمیم به باروری دارند، بیشتر توجه کنند. همچنین باید توجه داشت که سیاست­های جمعیتی صرفاً در افزایش جمعیت خلاصه نمی­شود، بلکه جنبه­های مختلف جمعیت از جمله کیفیت جمعیت را باید شامل ­شود. همچنین باید تأکید کرد که یک نظریه اقتصادی نمی­تواند همه تغییرات باروری را توضیح ­دهد. لازم است فرآيندهاي اقتصادي-اجتماعي حاصل از توسعه اقتصادي در نظر گرفته شود و سیاست­های تنظیم خانواده که بر انگیزه­های افراد تأثیر می­گذارد باید تدوین شود. لذا پیشنهاد می­گردد در مطالعه نرخ باروری جمعیت در سطح جغرافیای کشور، به رویکرد چندجانبه­گرایی در تحلیل­ها توجه کرد. رشد نرخ باروی تنها نمی­تواند از طریق تحول و توسعه اقتصادی حاصل شود، بلکه ریشه­های فرهنگی و اجتماعی گوناگونی داشته و عوامل متعدد دیگری تاثیرگذار است که در مطالعه آینده لازم است مورد توجه قرار گیرد.

 

 

References

Abbasi Shavazi, M.J., & Khani, S. (2014). Economic Insecurity and Fertility: Case Study of Married Women in Sanandaj District Letter of the Iranian Demographic Association 9(17), 37-76. https://doi:20.1001.1.1735000.1393.9.17.2.8 [In Persian].

Abbasi-Shavazi, M. J. (2002). Recent changes and the future of fertility in Iran. In united nation’s population division, completing the fertility transition, New york, 425-439.  

Abbasi-Shavazi, M. J., & McDonald, P. (2006). Fertility Decline in the Islamic republic of Iran: 1972–2000. Asian Population Studies, 2(3), 217-237. https://doi:10.1080/17441730601073789

Afshari, Z., & Torkzaban, M. (2015). Economic Development and Demographic Transition in the Selected Countries Using DOLS Technique. Al-Zahra University Economic Development Policy Quarterly 3(2), 9-27. https:// 10.22051/edp.2016.2457 [In Persian].

Ataiee, M. (2015). Fuzzy Multi-Criteria Decision Making, Shahroud University Press, Second Edition, 2015, Shahroud. [In Persian].

 Bani Hashemi, F., & Mohammadi, M. (2011). Analysis of Economic Participation Rates in Iran, Journal of Official Statistics of Iran, 2 (22), 137-146. [In Persian].

Cheng, H., Luo, W., Si, Sh., Xin, X., Peng, Z.H., Zhou, H., Liu, H., Yu, Y. (2022). Global trends in total fertility rate and its relation to national wealth; life expectancy and female education. BMC Public Health, 22, 1-13. https://doi.org/10.1186/s12889-022-13656-1 

Daliri, H. (2018). The Impact of Economic Variables on Fertility Rate in Iran’s Provinces. Economics and Regional Development Journal of Faculty of Economic and Administrative Sciences, 25(15), 67-95. https://doi: 10.22067/erd.v25i15.64057 [In Persian].

Ebrahimpoor, M., & Ebadi, S. (2014). Generational Differences and Preferences in Childbearing in the City of Sari (Opinions and Attitudes). Letter of the Iranian Demographic Association, 8(16), 55-78. https://doi: 20.1001.1.1735000.1392.8.16.3.0 [In Persian].

Economic, Social and Cultural Report of Bushehr Province. (2022). Bushehr Province Management and Planning Organization, Publication details: Tehran: Planning and Budget Organization, 2022, ISBN: 6-146-203-622-978. [In Persian].

Fox, J., Klüsener, S., & Myrskylä, M. (2019). Is a Positive Relationship Between Fertility and Economic Development Emerging at the Sub-National Regional Level? Theoretical Considerations and Evidence from Europe. Public health in the Progressive Era, 35(3), 487–518. https://doi: 10.1007/s10680-018-9485-1

Hami, M., & Taghavi Jelodar, M. (2016). Effect of Economic Growth on Total Fertility Rate in Iran (1984-2013). Iranian Journal of Obstetrics and Gynecology, 19(14), 20-28. https://doi: 10.22038/ijogi.2016.7382 [In Persian].

 Husain, H. (2022). The dynamics of asymmetry among fertility, income inequality and financial development in Bangladesh. World Development Sustainability, 1, 2022, 100014 1-9. https://doi.org/10.1016/j.wds.2022.100014

Jemna, D.  (2015). Causality Relationship between Economic Development and Fertility in Romania on Regional Level. Procedia Economics and Finance, 20, 334-341. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(15)00081-7

Karra, M., Cannin, D., & Wilde, J. (2017). The Effect of Fertility Decline on Economic Growth in Africa: A Macrosimulation Model. Review, the Population Council, Inc, 43, 237-263.  https://doi.org/10.1111/padr.12009 

Lacalle-Calderon, M.,  Perez-Trujillo, M., & Neira, I. (2016). Fertility and Economic Development: Quantile Regression Evidence on the Inverse J-shaped Pattern. European Journal of Population, 13, 33(1), 1–31. https://doi: 10.1007/s10680-016-9382-4

Lee, R., & Mason, A. (2010). Fertility, Human Capital, and Economic Growth over the Demographic Transition, Springer. European Journal of Population, 26(2), 159-182. https://doi.org/10.1007/s10680-009-9186-x 

Lorestan Province Economic Development Report in the Fifth Development Plan. (2015). Available at: https://lorestan.mporg.ir/848a73a2-f5eb-48f1-af33-b7e530e8860f/wid/a1e57918-3ab2-425c-abd6-2baebacf2fcf/id/aa247f8b-bcd8-4c30-a9c5-2f25c3132a87/. [In Persian].

Mahmoudi, M.J., Ahrari, M., & NikooNesbati, A. (2015). Economy and Fertility (Theory and Critiques). Women and Family’s Socio ـ Cultural Council Quarterly 18(69), 213-245. https://doi.20.1001.1.20082827.1394.18.0.15.3  

Ministry of Cooperatives, Labor and Social Welfare, (2017). Management Summary of Provincial Studies of Business Development and Sustainable Employment Plan (Takapoo) in Kermanshah Province. [In Persian].

Miri N, Maddah M, & Raghfar H. (2019). Aging and Economic Growth. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 13 (5), 626-637. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1695-en.html  [In Persian].

Mirzaie M, Darabi S. Population Aging in Iran and Rising Health Care Costs. Salmand: Iranian Journal of Ageing, 12 (2), 156-169. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-1226-en.html [In Persian].

Moeeni, M., Pourreza, A.G., Torabi, F., Heydari, H., & Mahmoodi, M. (2014). Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach. International Journal of Health Policy and Management, 3(3), 135–144. https://doi.10.15171/ijhpm.2014.78

Nagarajan, N. R., Teixeira, A. A. C., & Silva, S. T. (2016). The impact of an ageing population on economic growth: an exploratory review of the main mechanisms. Análise Social, 51(218), 4–35. https://doi.org/10.31447/AS00032573.2016218.01   

Neizi, M., Torenjipoor, F., Noroozi, M., & Asgarikaviri, A. (2017). Meta-analysis of social factors affecting fertility in Iran. Welfare and Social Development Planning, 7(29), 69-119. https://doi.org/10.22054/qjsd.2016.7886 [In Persian].

Pan, J-N., & Yang, Y-J. (2020). the impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan. The North American Journal of Economics and Finance, 54(2), 101090, 1-9. https://doi.org/10.1016/j.najef.2019.101090

Pourahmad, A., Shahbazpoor, A., & Khaleiji, M.A. (2015). Utilizing Multi-Criteria Decision Making Models in Evaluating Tourism Potential (Case study: Semnan Province). Geographical studies of arid regions, 6(21), 50-66. https://sid.ir/paper/190668/en [In Persian].

Rashidah Idris, A., Shah Habibullah, M., & Haji Din, B. (2018). Does Financial Development Contribute To Fertility Decline in Malayaia? An Empirical Investigation. Jurnal Ekonomi Malaysia, 52(1), 209 - 221. http://dx.doi.org/10.17576/JEM-2018-5201-16

Sabermahani, A., Goudarzi, R., & Nasiri, S. (2017). Factors Affecting Fertility Rate in Iran (Panel Data 1966-2013): A Survey Study. Journal of Family and Reproductive Health, 11(3), 138-145. [In Persian]. https://sid.ir/paper/9983/fa

Statistics Center of Iran, Development Indicators, Economic, Social and Cultural Status of the Provinces of the Country, (2015-2016). [In Persian]. https://www.amar.org.ir

Statistics Center of Iran, fertility rate National, (2016). Statistics Portal of Iran, Statistical Yearbook, (2016). https://www.amar.org.ir. [In Persian].

Wang, Q., & Sun, X., (2016). The Role of Socio-political and Economic Factors in Fertility Decline: A Cross-country Analysis. World Development. 87, 360-370. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2016.07.004

Wang, SH., & Zhong, SH. (2022). Economic Uncertainty, Cultural and Ideational Transition, and Low Fertility. Sustainability, 14(14), 8344,  https://doi.org/10.3390/su14148344

Yavari, K., Baskha, M., Sadeghi, H.,& Naseri, A.R. (2014). A Look at the Economic Impact of the Aging Phenomenon, Elderly Journal, 10(1), 92-105. http://salmandj.uswr.ac.ir/article-1-702-fa.html [In Persian].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Iran Demographic and Health Survey

[2]  Diffusionist

[3]  Michael Todaro

[4]  Leibenstein

[5]  Lopes and Albuquerque

[6]  Gemna

[7]  Moeeni & etal

[8]  Fox

[9]  Rashidah Idris

[10]  Pan & Yang

[11]  Husain

[12]  Wang & Zhong