تحلیلی بر رابطه‌ی استاد و شاگردی شیخ صدوق و شیخ مفید

الموضوعات :

سید محسن موسوی ¹ , سیده فرناز اتحاد ²

1 - استادیار دانشگاه مازندران، ایران (نویسنده مسئول).
2 - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه مازندران، ایران.

تاريخ الإرسال : 22 الإثنين , صفر, 1446 تاريخ التأكيد : 29 الإثنين , جمادى الثانية, 1446 تاريخ الإصدار : 02 الخميس , رجب, 1446

الکلمات المفتاحية: شیخ مفید, شیخ صدوق, رابطۀ استاد و شاگرد, مكتب قم, مكتب بغداد.,

ملخص المقالة :

اختلافات و مكتب فكری قم و بغداد، از مسایل مهم و بحث¬برانگیز از قرن چهارم هجری تاكنون است. شیخ صدوق و شیخ مفید به عنوان دو چهره¬ی اصلی این دو مكتب، در فعالیت¬های علمی متقابل، نقش-آفرینی ¬می¬کردند. اختلاف¬نظرهای فراوانی میان این دو عالم امامی از طرف صاحب¬نظران و محققان، گزارش شده است. سطح اختلاف¬های گزارش¬شده، گاه جزیی و گاه مهم و کلی است. مطالعه¬ی متون برجای¬مانده از این دو دانشمند شیعی، پرسش¬های فراوانی را در ذهن پ‍ژ‍وهشگر ایجاد می¬كند. از آن جمله این¬كه با توجه به شاگردی شیخ مفید برای شیخ صدوق، چرا چنین اختلاف و تقابل قابل توجّهی، بین آن¬دو وجود دارد؟ نکتۀ دیگر ادبیات حاكم بر بحث¬ها است که مملو از درشتی در خطاب¬ها و تعبیرها است تا حدّی که گاه به اتهام¬های علمی نیز می¬انجامد. به راستی اگر شیخ مفید –به معنای واقعی- شاگرد شیخ صدوق و متون برجای¬مانده، نوشتۀ او است، چرا چنین ادبیات اختلافی و تعارضی بین ایشان وجود دارد؟ پژوهش حاضر، با شیوه¬ی توصیفی – تحلیلی، به بازخوانی معنای شاگردی شیخ مفید نزد شیخ صدوق از رهگذر تحلیل متون روایت شده از شیخ صدوق توسط شیخ مفید می¬پردازد. در نتیجۀ تحلیل¬های مقالۀ پیشِ¬رو، چنین دریافت می¬گردد که مبحث شاگردی شیخ مفید برای شیخ صدوق محل تردید است و می-توان وی را یکی از چندین محدّثی به شمار آورد كه از شیخ صدوق، اجازه¬ روایت دریافت كرده بودند.

المصادر:

1.ایزدخواستی، زینب و همکاران(1400ش)، رویکرد شیخ صدوق و شیخ مفید درباره اعتبار اخبار آحاد ضعیف در حوزه اعتقادیات، پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، شماره 28.#
2.بهایی العاملی، بهاء الدین محمد(بی¬تا)، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، بصیرتی،قم.#
3.بیگ¬محمدی، مصطفی، یاوری سرتختی، محمدجواد(1401ش)، بررسی تطبیقی دیدگاه های شیخ صدوق و شیخ مفید در اخبار شهادت یا وفات امامان (ع)، تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، سال 19، شماره2.#
4.ترکمانی، حسینعلی(1377ش)، ابوهریره و نشر اسرائیلیات و احادیث موضوع، علوم حدیث، شماره 10.#
5.حریرچی، فیروز(1345ش)، پارسیان عربی¬نویس، تهران، ارژنگ.#
6.ستّار، حسین، خاتمی، عاطفه(1397ش)، بررسی و مقایسۀ میزان تاثیرگذاری ابن بابویه و ابن ولید بر شیخ صدوق، سال 10، شماره 20، دوفصلنامۀ حدیث¬پژوهی.#
7.سلمانپور، محمّد مهدی(1397ش)، بازنگری در انتساب یک کتاب به شیخ مفید؛ وداع با تصحیح الاعتقاد، آینۀ پژوهش، سال بیست و نهم، شمارۀ پنجم.#
8.شبیری، سیّد محمّد جواد(1370ش)، شیخ مفید و کتاب اختصاص، مجله نور علم، شماره 40 و 41.#
9.شریعتی، فهیمه(1386ش)، تقریب مبانی کلامی شیخ صدوق (ره) و شیخ مفید (ره)، آینه معرفت، شماره 11.#
10.شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه(1417ق) ، الأمالی، قم: موسسه بعثت #
11.--------(1414ق)، اعتقادات الامامیه، قم: کنگره شیخ مفید.#
12.-------- (1404ق)، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت: مؤسسه اعلمی.#
13.------- (1404ق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم:مؤسسّه نشر اسلامی.#
14.------- (1405ق)،کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم: دفتر انتشارات اسلامی.#
15.------- (1361ش)، معانی الاخبار، تحقیق : علی اکبر غفاری ، قم: دفتر انتشارات اسلامی.#
16.------(1418ق)، الهدایة فی الاصول والفروع، تحقیق : مؤسسّه امام هادی (ع) ، قم: مؤسسّه امام هادی (ع).#
17.-----(1362ش)، الخصال، قم: جامعه مدرسین.#
18.شیخ مفید، ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان(1403ق)، الأمالی، تحقیق:حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری ، قم: مؤسسه نشر اسلامی.#
19.------ (1414ق)(الف)، اوائل المقالات، تحقیق : ابراهیم انصاری ، بیروت: دار المفید.#
20.-------(1414ق)(ب) ، تصحیح اعتقادات الأمامیة ،تحقیق : حسین درگاهی ، بیروت: دارالمفید.#
21.-------(1414ق) (ج)، خلاصة الایجاز، تحقیق: علی¬اكبر زمانی¬نژاد، بیروت: دارالمفید.#
22.------- (1414ق)(د)، ذبائح أهل الكتاب، تحقیق: مهدی نجف ، بیروت: دارالمفید.#
23.-------(1414ق) (ه)، عدم سهو النبی ص، تحقیق: سیدمحمدرضا حسینی جلالی، بیروت: دارالمفید.#
24.-------(1414ق) (و)، المسائل السرویه، تحقیق: صائب عبدالحمید، بیروت: دارالمفید.#
25.طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن(1365ش)، تهذیب الاحکام، تحقیق : سید حسن خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.#
26.صافی گلپایگانی، لطف اللّه(1404ق)، بین العلمین الشیخ الصدوق و الشیخ المفید، در ضمن مجموعه الرسائل، قم: موسسه امام صادق(ع) و موسسه بعثت.#
27.صدر، سید حسن(بی¬تا)، نهایه الدرایه، تحقیق: ماجد الغرباوی، قم: مشعر.#
28.غفاری، علی اکبر(1369ش)، دراسات فی علم الدرایه(تلخیص مقباس الهدایه علامه مامقانی)، تهران: دانشگاه امام صادق علیه¬السلام.#
29.فضلی، عبدالهادی(1416ق)، اصول الحدیث، بیروت: ام القری.#
30.مامقانی، عبداللّه(1352ش)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، مطبعة مرتضویه.#
31.معارف، مجید(1389ش)، محدث صادق، تهران، همشهری.#
32.موسوی، سیّد محسن(1392ش)، بهره¬های یادکرد آثار در تألیفات شیخ صدوق، حدیث حوزه، سال سوم، شمارۀ ششم، پیاپی6، بهار و تابستان.#
33.موسوی، سیّد محسن، اتّحاد، سیّده فرناز(1402ش)، بررسی احتمال پیامبری حیّ بن یقظان در اندیشۀ شیخ صدوق، پژوهشنامۀ کلام، سال 10، شماره 18.#
34.موسوی جابری، سید فاضل(1430ق)، البیان السدید فی اعتقادات الصدوق والمفید، قم: پرهیزکار.#
35.نجاشی، ابوالعباس احمدبن علی(1416ق)، رجال النجاشی(فهرست اسماء مصنفی الشیعه)، قم: مؤسسه نشر اسلامی.#
36.نوری، میرزا حسین(1408ق)، خاتمة مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت (ع).#
37.نیازی، محمدعلی، محمودی سید احمد(1390ش)، بررسی روش¬شناختی تطبیقی اندیشۀ کلامی صدوق و مفید، الهیات تطبیقی، سال دوم، شمارۀ 6.#
38.هاشمی شاهرودی، محمود(1382ش)، فرهنگ فقه فارسی، قم: موسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی.#