مادری وبازتعریف هویت"زنان همسر ازدست داده" مطالعه ای در منطقه عباس آباد و افسریه تهران

الموضوعات :

مژگان بلوری ¹

1 - دبیر جامعه شناسی شهر تهران

تاريخ الإرسال : 02 الثلاثاء , صفر, 1446 تاريخ التأكيد : 06 الأربعاء , ربيع الثاني, 1446 تاريخ الإصدار : 23 السبت , ربيع الثاني, 1446

الکلمات المفتاحية: مادری, زن همسر از دست داده, زن بیوه, بازتعریف هویت جنسیتی,

ملخص المقالة :

دراین پژوهش در پی آن هستیم که دریابیم مادر بودن چگونه بر باز تعریف هویت زنان فاقد همسر تاثیر می­گذارد. با افزایش تعداد زنان فاقد همسر در دهه اخیر با گروهی از زنان در جامعه مواجه هستیم که مادران فاقد همسر یا مادران مجرد هستند. در این پژوهش با بهره­گیری از تجربیات زیسته زنان فاقد همسر به روند بازتعریف هویت زنانه و نقش مادری در بین زنان فاقد همسر ساکن در دو محله افسریه و عباس­آباد، پرداخته­ایم. روش این پژوهش کیفی است و با استفاده از رهیافت نظریه داده­بنیاد انجام شده­است. ابزار پژوهش مصاحبه نیمه ساخت­مند ومشاهده است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که زنان پس از قرارگرفتن در موقعیت زن فاقد همسر و گذراندن دوران سوگواری و اندوه ناشی از فقدان همسر، در موقعیت زن فاقد همسر قرار می­گیرند. مقولات شناسایی شده در باره زنان فاقد همسر در  سه گروه بیوه­های شاد، بیوه­های غمگین و بیوه­های سرگردان قابل دسته بندی است. البته بیوه­های شاد خود به زیرمقوله­های زنان حمایت­طلب، زنان مستقل و زنان مقاوم قابل دسته­بندی است. زنان فاقد همسر با قرار گرفتن در موقعیت جدید به بازتعریف هویت مادرانه خود می­پردازند. در خلال فرآیند بازتعریف هویت،  زنان فاقد همسر در پنج پارادایم زن فناشده، زن حمایت­طلب، زن سرگردان، زن مقاوم و زن مستقل قرار می­گیرند. تعمق و تدقیق در روند بازتعریف زنان فاقد همسر حاکی از این است که هویت مادرانه امری صرفا فردی و وابسته به جسم زنان نیست بلکه نوعی برساخت اجتماعی است و تحت تاثیر موقعیتی که فرد در آن زندگی می­کند، بازتعریف می­شود..

المصادر:

ابوت پاملا و کلر والاس (1398) «جامعه شناسی زنان» منیژه نجم عراقی، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
جنکینز، ریچارد (1396) «هویت اجتماعی»، مترجم: نازنین میرزابیگی، چاپ اول، تهران: نشرمرکز.
خسروان،شهلا و همکاران(1392)«تجربه زنان بیوه سرپرست خانواده از تغییر نقش»،مجله تحقیقات کیفی در سلامت، سال دوم، شماره1.
دوبوار، سیمون (1402) «جنس دوم»، مترجم: قاسم صنعوی، چاپ دهم، تهران: انتشارات توس.
ذکایی،محمدسعید وقاراخانی،معصومه(1386)«دختران جوان وتجربه زنانگی(مطالعه موردی در میان دختران دبیرستانی شهر تهران)»،مجله زن در توسعه وسیاست،شماره 17.
علیرضانژاد، سهیلا (1396) «اصول اخلاقی در پژوهش‌های اجتماعی» چاپ اول، گرمسار: دانشگاه آزاد اسلامی.
غیاثوند،احمد و عرب¬خراسانی،سمیه(1396)«درک معنا و تجربه مادرانه از جدایی»،فصلنامه علوم اجتماعی،سال 27،شماره80.
فریدان، بتی(1394) «رازوری زنانه»، مترجم: فاطمه صادقی و دیگران، چاپ دوم، تهران: نشر نگاه معاصر.
کاستلز، مانوئل(1402)«عصر اطلاعات(قدرت هویت)» مترجم: احمدعلیقلیان، چاپ ششم، تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو.
کرمانی،مهدی وهمکاران(1392)«عوامل موثر بر توانمندی زنان سرپرست خانوار»، مجله جامعه¬شناسی ایران،دوره چهاردهم،شماره 3.
گیدنز، آنتونی(1400) «جامعه‌شناسی»، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشر نی.
گیدنز، آنتونی(1394)، «تجدد و تشخص(جامعه و هویت شخصی در عصر جدید)»، ناصر موفقیان،چاپ هفتم، تهران: نشرنی.
همتی،رضا وکریمی،معصومه(1397)«زنان مطلقه و تجربه سرپرستی خانوار(نمونه موردی زنان مطلقه سرپرست خانوار شهر فارسان)»، پژوهش¬نامه زنان،سال نهم ،شماره دوم :پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
-Chakravarti, Uma(2013).Gender, Caste And Labour: Economic And Political Weekly.
-Cheng Sim,Hew(2003).Women Workers,Migration And Family In Sarawak: Routledge Curzon.
-Evans,Martin(2011). Single Mothers In Malaysia,social Protection As An Exercise Of Definition In Search Of Solution: Institute Of Development Studies.
-Ghosh,shuvo(2015). Developmental and Behavioral Articles.
-Kotwal, Nidhi & Prabhaker,Bharti(2009).Problems Faced By Single Mothers,social science journal:Kamla raj.
-Martin,C.L. & Dinella,L.(2001). International Encylopedia Of The Social & Behavioral sciences.
-Van de wall,dominique(2011).Lasting Welfare Effects Of Widowhood in Mali, Washington:World Bank.

نص كامل:



پژوهش‌های جامعه شناختی، سال هجدهم/شماره سوم / پاییز ۱۴۰۳

Journal of Sociological Researches, 2024 (Autumn), Vol.18, N.3

  .............................................................................23

 

 

DOI: 10.71854/soc.2024-1128416

 

Motherhood and Redefining Women Without a Spouse’s Gender Identity: a Study in Abbasabad And Afsaria District

Mozhgan Boolouri¹

Ph.D. and High School Teacher inSociology, Tehran, Iran

0009-0000-6386-1826 

 

Abstract:

In this research, we try to realize how women without spouses redefine their gender identity; we would like to know how motherhood plays a role in the new gender identity. In modern Iran, there is a group of mothers without a spouse. I conducted research in the two neighborhoods of Afsaria and Abbasabad in Tehran. The research method is a grounded theory approach. Semi-structured interviews gathered data and also observation. Findings show that women who lost their spouses go through a period of grief and mourning. I categorized them into three groups: happy widows, sad widows, and wonders widows. Happy widows categorize dependent women, persistent women, and independent women. Women without spouses redefine their identity in a new position. How they redefine their maternal identity is influenced by the socioeconomic and cultural resources at their disposal. Based on this, women without a husband could be understood into five paradigms: perished woman, dependent woman, Wandering woman, persistent woman, and independent woman. The process of redefining the gender identity of women without a spouse suggests that maternal identity is not an individual and physical matter, but it is a kind of social construct and is influenced by the situation in which the individual lives.

Key Words: Motherhood, Divorcees, Widows, Redefine gender Identity.

 

 

 

 

مادری و باز تعریف هویت «زنان همسر از دست داده»: مطالعه­ای در منطقه عباس آباد و افسریه تهران

مژگان بلوری²

دکتری بررسی مسایل اجتماعی و دبیر جامعه­شناسی شهر تهران، ایران 

تاریخ ارسال: ۱۶/۵/۱۴۰۳ تاریخ پذیرش: ۱۸/۷/۱۴۰۳

چکیده

دراین پژوهش در پی آن هستیم که دریابیم مادر بودن چگونه بر باز تعریف هویت زنان فاقد همسر تاثیر می­گذارد. با افزایش تعداد زنان فاقد همسر در دهه اخیر با گروهی از زنان در جامعه مواجه هستیم که مادران فاقد همسر یا مادران مجرد هستند. در این پژوهش با بهره­گیری از تجربیات زیسته زنان فاقد همسر به روند بازتعریف هویت زنانه و نقش مادری در بین زنان فاقد همسر ساکن در دو محله افسریه و عباس­آباد، پرداخته­ایم. روش این پژوهش کیفی است و با استفاده از رهیافت نظریه داده­بنیاد انجام شده­است. ابزار پژوهش مصاحبه نیمه ساخت­مند ومشاهده است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که زنان پس از قرارگرفتن در موقعیت زن فاقد همسر و گذراندن دوران سوگواری و اندوه ناشی از فقدان همسر، در موقعیت زن فاقد همسر قرار می­گیرند. مقولات شناسایی شده در باره زنان فاقد همسر در سه گروه بیوه­های شاد، بیوه­های غمگین و بیوه­های سرگردان قابل دسته بندی است. البته بیوه­های شاد خود به زیرمقوله­های زنان حمایت­طلب، زنان مستقل و زنان مقاوم قابل دسته­بندی است. زنان فاقد همسر با قرار گرفتن در موقعیت جدید به بازتعریف هویت مادرانه خود می­پردازند. در خلال فرآیند بازتعریف هویت،  زنان فاقد همسر در پنج پارادایم زن فناشده، زن حمایت­طلب، زن سرگردان، زن مقاوم و زن مستقل قرار می­گیرند. تعمق و تدقیق در روند بازتعریف زنان فاقد همسر حاکی از این است که هویت مادرانه امری صرفا فردی و وابسته به جسم زنان نیست بلکه نوعی برساخت اجتماعی است و تحت تاثیر موقعیتی که فرد در آن زندگی می­کند، بازتعریف می­شود..

واژگان کلیدی: مادری، زن همسر از دست داده، زن بیوه، بازتعریف هویت جنسیتی

 

 

 

 

 

مقدمه 

در پی بروز تغییرات در ساختار فرهنگی و اجتماعی کشور، در سال­های اخیر شاهد روند صعودی جمعیت زنان «همسر از دست داده» در جامعه هستیم. داده­های آماری نشان می­دهد که در فاصله سال­های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵  جمعیت این گروه از زنان از ۴/۷% به ۵/۹% افزایش یافته­است. براساس تعریف مرکز آمار ایران «زنان فاقد همسر» به دو گروه ۱)بی­همسر بر اثر فوت و ۲)بی­همسر در اثر طلاق، تقسیم می­شوند. زنان «بی­همسر در اثر فوت»، همسران خود را به دلایل مختلفی از قبیل کهولت سن، بیماری، حوادث و غیره از دست داده­اند. این زنان مجدداً ازدواج نکرده­اند. زنان «بی­همسر در اثر طلاق» کسانی هستند که حداقل یک­بار تجربه­ی ازدواج و زندگی مشترک داشتند. آنان به هر دلیلی از همسر خود جدا شده­اند و هم اکنون فاقد همسر هستند. زنان فاقد همسر پس از مواجهه با پدیده فقدان همسر، با چالش­های متعددی روبرو ­می­شوند؛ زیرا زن بودن معمولاً در خانواده و جامعه از طریق نقش‌های همسری و مادری تعریف می‌شود. (کرمانی،۱۳۹۲: ۱۱۶). برای زن فاقد همسر، مادری هم یکی از عناصر اصلی هویت و هم یکی از چالش‌های عمده زندگی محسوب می‌شود، زیرا مادر بودن جنبه­ مهمی از زندگی زنان است و زایش و پرورش فرزند، محور اصلی زندگی زن در نظر گرفته می­شود (ابوت و والاس،۱۳۹۸: ۱۳۱). اصطلاح «مادران فاقد همسر» یا «مادران مجرد» به زنان بسیاری اشاره دارد، از جمله مادرانی که همسرانشان فوت کرده‌اند، مجرد هستند یا از همسرانشان طلاق گرفته‌اند. (Cheng Sim,2003:95-96 ). البته لازم به ذکر است که ما در ایران، آمار صحیحی از مادرانی که اصطلاحاً مجرد خوانده می­شوند و فرزندشان که حاصل ازدواج رسمی نیست، نداریم درنتیجه در این پژوهش این گروه از زنان جامعه هدف ما نیستند. اگرچه «مادری» عنصر مرکزی در تعریف هویت بخش بزرگی از زنان است اما زنان فاقد همسر در عین برعهده داشتن نقش مادری، با موقعیت «زن فاقد همسر» نیز مواجه هستند. انتظار می­رود که قرارگرفتن در این موقعیت، آنان را در معرض تجربیات تازه­ای در باره «مادری» و نقش­های مرتبط با آن قرار دهد.

     کاستلز معتقد است که برای هر فرد، چه بسا چندین هویت وجود داشته باشد، این کثرت برای بازنمایی خود و کنش اجتماعی، سرچشمه‌ تناقض است. باید «خود» را از آنچه نقش و مجموعه‌ی نقش‌ها نامیده‌اند، متمایز ساخت. او معتقد است که هویت منبع معنا برای «خود»کنشگر است و به­دست خود آن‌ها، از رهگذر فردیت بخشیدن ساخته می‌شود. اگرچه ممکن است هویت‌ها از نهادهای مسلط نیز ناشی شوند، اما این در صورتی است که کنشگران اجتماعی آن‌ها را درونی کنند. گاهی تعاریف «خود» با نقش‌های اجتماعی مطابقت دارد؛ مثل وقتی که مادر بودن از نظر کنشگر مهمترین «خودتعریف» باشد. اما هویت در مقایسه با نقش، منبع معنایی نیرومندتری است. زیرا در برگیرنده‌ی فرآیندهای ساختن خویش و فردیت یافتن است. به بیان ساده، هویت سازمان‌دهنده‌ی معنا است ولی نقش، سازمان‌دهنده‌ کارکردها است (کاستلز،۱۴۰۳: ۲۳).

    در مقایسه با گذشته، در دوران کنونی انسان­ها به دلیل مواجهه با بحران­های متعدد زندگی شخصی، امکان بیشتری برای بازیابی و بازتعریف خود دارند (گیدنز، ۱۴۰۰: ۵۷). از نظر گیدنز هویت شخصی، نوعی خصیصه­ متمایز یا مجموعه ای از«خود»های متمایز نیست که در اختیار فرد باشد. هویت شخصی در حقیقت همان «خود» است که، شخص آن را مورد تأمل قرار می­دهد و به­منزله‌ی بازتابی از زندگی­نامه‌اش می‌پذیرد. هویت به معنای تداوم فرد در زمان و مکان است. هویت شخصی عبارت است از همین تداوم، اما به­صورت بازتاب تفسیری که شخص از آن به­عمل آورده­است (گیدنز، ۱۴۰۰: ۸۲-۸۱). به تعبیرگیدنز نحوه­ی زندگی افراد و تغییراتی که در جریان زندگی خود تجربه می‌کنند، باعث شکل‌گیری تفسیرهای جدید از«خود» برای انسان می‌شود. انتظار می­رود که زنان فاقد همسر در جریان مواجهه با پدیده فقدان همسر، با احساسات و تجربیات جدیدی در ارتباط با هویت مادری خود مواجه شوند و این امر بر چگونگی بازتعریف هویت جنسیتی آنان تأثیرگذار باشد. براین اساس مهم است که بدانیم وجه مادری زنان فاقد همسر(بر اثر فوت یا طلاق) چگونه بر بازتعریف هویت جنسیتی آنان تأثیر می‌گذارد.

پیشینه پژوهش

پژوهش­هایی که تاکنون درباره مادری زنان فاقد همسر انجام شده­است، عموماً با رویکرد رفاه اقتصادی و چگونگی حمایت دولت­ها از زنان فاقد همسر دارای فرزند، انجام شده­است. در این پژوهش­ها کمتر به بحث هویت و نحوه شکل­بندی هویت مادران فاقد همسر پرداخته شده­است. نیدهی کوتوال³ وبارتی پراب هاکر⁴ (۲۰۱۹) مشکلات اقتصادی را مهم­ترین فشار روانی و عامل کاهش توان مدیریت مسئولیت و برنامه­ریزی برای زندگی آینده فرزندان­ مادران فاقد همسر می­نامند. مارتین ایوانز⁵ (۲۰۱۶) به موضوع حمایت اجتماعی از مادران مجرد پرداخته­است. او مشکلاتی را که مادران مجرد با آن مواجه هستند، بدین شرح طبقه­بندی می­کند: ۱) سرپرستی فرزندان، ۲) درآمد پایین، ۳) مشکلات تحصیلی فرزندان. یوما چاکراوارتی⁶ (۲۰۱۳) به مشکلات زنان فاقد همسر در عرصه اشتغال پرداخته و نتیجه­گرفته­است که  هنجارهای اجتماعی تأیید­کننده رفتار زنان فاقد همسر، تحت­تأثیر اعتقادات و مادر بودن آنان است. این هنجارهای اجتماعی از نظام فرهنگی پدر سالارانه حاکم برجامعه تأثیر می­پذیرد. دومنیک ون دوال(۲۰۱۱) ⁷، به تأثیرات رفاه اقتصادی بر زنانی که شوک بیوه شدن را متحمل شده­اند و بر فرزندان­ آنان در کشور مالی پرداخته­است. دوال معتقد است که «زنان بیوه دارای فرزند» از منظر اقتصادی و حمایت­های اجتماعی چندان مورد توجه نیستند. رضا همتی و معصومه کریمی(۱۳۹۷) عمده­ترین مشکلات زنان مطلقه را سرپرستی فرزندان بدون بهره­مندی از حمایت همسر می­دانند. احمد غیاثوند و سمیه عرب خراسانی(۱۳۹۷) معتقدند که وجود فرزندان در درک زنان از جدایی و کنش عملی در این مسیر تأثیرگذار است. شهلا خسروان و همکاران (۱۳۹۲) تصمیم زنان فاقد همسر برای سرپرستی از فرزندان را نوعی تصمیم­گیری برای داشتن هویت «از خودگذشتگی» یا «اجتماع­گرا» نامیدند.

مروری بر مفاهیم و نظریات

این پژوهش با روش کیفی و براساس نظریه داده­بنیاد انجام شده­است، در نتیجه در این پژوهش حساسیت نظری مطرح است و در ادامه مروری بر نظریات مرتبط با بحث، انجام خواهد شد.

الف) مادری

در باره مادری دیدگاه­های  متفاوتی وجود دارد که می­توان آن­ها را به دو گروه کلی طبقه­بندی کرد: ۱)گروه اول مادری را امری ذاتی می­دانند و آن را تحت­تاثیر فیزیولوژی جسمی زنان تعریف می­کنند. به نظر می­رسد عمدتاً اندیشمندان کلاسیک از افلاطون تا ریو  این رویکرد را به نمایش می­گذارند. آنان معتقدند که نقش­های اجتماعی و همچنین خانوادگی اموری هستند که از طبیعت زندگی بشری سرچشمه می­گیرند و خدشه ناپذیر هستند. براین اساس از منظر این اندیشمندان حضور مرد در عرصه­های اجتماعی و فرزندآوری و نقش­ و احساسات مادرانه، امری ذاتی وطبیعی است (ذکایی،۱۳۸۶: ۷۶). ۲)گروه دوم احساسات مادری را تنها محدود به فیزیولوژی زن نمی­دانند و آن را نوعی برساخت اجتماعی تلقی می­کنند. این گروه از اندیشمندان از ابعاد متفاوتی به مادری می­نگرند. برخی از مهم­ترین این رویکردها عبارتند از:    

·       مادری به مثابه حصارتن: گروهی از اندیشمندان،  «مادری» را نوعی محدودیت جسمی برای زن تلقی می­کنند  و مادر شدن را اسارت ناشی از فیزیولوژی می­دانند. دوبوار معتقد است که «غریزه مادری» وجود ندارد. رفتار مادر از طریق مجموعه شرایط و نحوه پذیرش این شرایط توجیه می‌شود. این شرایط بسیار متغیر است (دوبوار، ۱۴۰۰: ۳۸۳). دوبوار در مورد رفتار مادران با فرزندان می‌گوید رفتار نسبتا رایجی که مادران در قبال فرزندان از خود بروز می‌دهند، از خودگذشتگی مازوخیستی است. برخی از مادران برای جبران خلاء قلبی و مجازات خود بابت مخاصمتی که نمی‌خواهند به زبان بیاورند، برده فرزندانشان می‌شوند. آنان قادر به تحمل دوری فرزند نیستند. از هرگونه لذت، از هرگونه زندگی شخصی، چشم می‌پوشند. این امر به آنان اجازه می‌دهد که سیمای قربانی به خود بگیرند و از این فداکاری‌ها، این حق را کسب می‌کنند که به انکار استقلال فرزند بپردازند (دوبوار، ۱۴۰۰: ۳۹۰).

·       مادری به مثابه رسیدن به کمال: در این رویکرد، مادری به عنوان یکی از راه­های رسیدن زن به کمال تلقی می­شود. دویچ از مادری تعبیری متفاوت از دوبوار ارائه می­کند. او به تمایل زن به مادر شدن اهمیت زیادی داده‌است. دویچ اعتقاد دارد که زن از طریق مادری به بهترین نحو کمال می‌پذیرد، اما مشروط به آن­که این وظیفه را آزادانه به عهده گرفته باشند (همان: ۳۹۹). مادر بودن مشغله­ای تمام وقت برای زنان به شمار می­آید و تصور می­شود که زنان به طور طبیعی از عهده آن برمی­آیند و از انجامش لذت وافر می­برند و زنان را مسئول تربیت و نظارت بر فرزندان می­دانند(ابوت،۱۳۹۸: ۱۳۱).

·       مادری به مثابه مانعی برای حضور زن در عرصه‌های اجتماعی: نگاه فریدان به مادری و روابط مادر با فرزندان تحت تأثیر نگاه او به اشتغال زنان و حضور آنان در عرصه­های عمومی جامعه است. او از حضور دائمی زنان در خانه تعبیر «مشکل بی‌نام» دارد و این حضور در کنار فرزندان را «هم‌زیستی» می‌نامد. او این هم­زیستی را مخرب  تلقی می­کند که به جزیی از «رازوری زنانه» بدل شده و فرآیندی تدریجی است. رازوری زنانه به دختران اجازه می‌دهد از برخورد با واقعیت و تعهدهای جدی در مدرسه و جهان بگریزند ونیز به آن‌ها مژده می‌دهد که از طریق ازدواج می‌توانند به کامروایی جادویی دست یابند. بدین ترتیب زنان فاقد هویت شخصی بوده و درک ضعیفی از خود دارند (فریدان، ۱۳۹۴: ۲۷۷-۲۷۸). براین اساس مادری و همسری هویت زنانه را می­سازد و احتمالا «زن همسر از دست داده» با چالش هویتی جدی مواجه است.

·       مادری به مثابه بازتولید روابط خانوادگی در جامعه: چودروف هویت مادری زنان را ناشی از نوعی بازتولید می‌داند که در خانواده شکل می‌گیرد. به اعتقاد چودروف زنان در مقام مادران، دخترانی بار می‌آورند که دارای توانایی‌های مادری و میل به مادر شدن هستند. این توانایی‌ها و نیازها در نفس رابطة مادرـ دختری ساخته می‌شود و رشد می­کند. در مقابل، زنان در مقام مادران (و مردان در مقام غیرمادر) پسرانی بار می‌آورند که توانایی‌ها و نیازهای آنان به تغذیه و تربیت و بزرگ­کردن کودکان به‌طور منظم محدود می‌شود. تقسیم کار خانوادگی و جنسی که در آن زنان مادرند و بیش از مردان درگیر روابط بین شخصی و عاطفی هستند، در پسران و دختران باعث ایجاد تقسیم توانایی‌های روانشناختی می‌شود که آنان را به سمت بازتولید این تقسیم کار جنسی و خانوادگی هدایت می‌کند. زنان کم و بیش خواهان مادری هستند و با مادر بودن ارضا می‌شوند؛ و با همة تضادها وتعارض‌ها در مادر بودن موفق بوده‌اند (کاستلز، ۱۴۰۳: ۲۷۶).

       بدین ترتیب مادری هویت و موقعیتی زنانه است که در خانواده رخ می دهد. همسر به­طور مستقیم با آن در ارتباط نیست اما ازدواج و حضور مرد برای محقق شدن آن ضروری است. بدین ترتیب زنان بدون همسر، در عین مواجهه با پیامدهای موقعیت مادری، عملا از حضور مرد بی­بهره هستند. شاید برخی از «زنان همسر از دست داده» در این شرایط خود را دارای توانایی­های لازم برای ایفای این نقش ندانند. همچنین شاید برخی از زنان براین باور باشند که برای ایفای نقش مادری به حضور همسر نیاز ضروری ندارند.

ب) هویت جنسیتی  

هویت جنسیتی احساس فرد نسبت به خود به عنوان مرد یا زن (در مواردی محدودی هردو) است. هویت جنسیتی مغهومی فراتر از جنبه آناتومیک فرد را در می­گیرد و شامل آگاهی درونی و تعابیر بیرونی فرد از جنس خود است. دیدگاه­های جدیدتر معتقدند که هویت جنسیتی در ارتباط با واکنش­های اجتماعی دربرابر فرد، ساختار اجتماعی و انتظارات فرهنگی از ایفای نقش فرد در جامعه شکل می­گیرد (Martin & Dinella,2001:602). هویت جنسیتی به معنای درک شخصی فرد از مرد یا زن بودن، است. این جنبه از هویت به شدت در ارتباط با نقش­های جنسیتی است که به عنوان هنجارهای مشخص در جامعه برای فرد تعریف می­شود .(Ghosh,2015:1)

      دیدگاه‌های متفاوتی در باره نحوه شکل‌گیری هویت جنسیتی وجود دارد که برخی از مهمترین این دیدگاه‌ها در ذیل مورد بحث قرار می­گیرد. از نظر جنکینز جنسیت یکی از پایدارترین و فراگیرترین مضمون‌های تعیین هویت در تاریخ انسان است. جنسیت هم فردی و هم جمعی است و از این بابت می‌تواند متمایز باشد. اگرچه تمامی هویت‌های انسان، اعم از فردی یا جمعی، قطعا تعاملی‌اند. هر جنسیت عبارت است از محل برخورد یک نسبت پایه از تفاوت و یک نسبت پایه از شباهت. در ساخت نهادی جهان انسان و پاداش‌ها و جزاهای آن، جنسیت افراد به دلیل عضویت آن‌ها در یک مقولة جمعی از لحاظ تعاملی تا حد زیادی واقعی می‌شود. از طرف دیگر، جنسیت (که ریشه در تفاوت‌های جنسی دارد)، در مرکز دیدگاه جسمانی از خویشتن و وجه درونی دیالکتیک تعیین هویت فردی قرار دارد. از نظر جمعی اشتراک در تجربیات یکسان زندگی، که ممکن است قویاً جسمانی باشند، نیز این امکان را برای جنسیت فراهم می‌آورد که اصلی از شکل‌گیری گروهی باشد. این وجه درونی تعیین هویت جمعی است (جنکینز، ۱۳۹۶ :۹۸). تعیین هویت‌های اولیه خویشتن و جنسیت از دیگر هویت‌ها خیلی مقاوم‌ترند. اگر چه نمی­توان انسان بودن را به جنسیت تقلیل داد و این دو هویت از هم متمایزند اما هویت جنسیتی بسیار زود کسب می‌شود؛ بسیار مهم و در حد زیادی جسمانی است که با خویشتن انسانی فرد در پیوندی متقابل قرار می­گیرد (جنکینز، ۱۳۹۸:۱۰۲). سیمون دوبوار نگاه نسبتاً متفاو‌تی به شناخت زن از خود دارد. او می­گوید: «همانقدر که کافی نیست که گفته شود زن ماده است، او را با شناختی هم که خودش از زنانگی‌اش دارد، نمی‌توان تعریف کرد. زن در بطن اجتماعی که خود عضو آن است بر زنانگی خود شناخت پیدا می‌کند. فرد از طریق گزینش خود در دنیا خود را تعریف می‌کند.» (دوبوار، ۱۴۰۰: ۹۴) گیلیگان معتقد است که زنان در شیوه نگرش، وضعیت سنتی­تری نسبت به مردان دارند که، این امر او را بیشتر پای­بند به روابط مراقبت­کنندگی می­­کند. بینش­های زنان درباره خودشان برپایه برآوردن موفقیت­آمیز نیازهای دیگران است و نه بالیدن به موفقیت­ها و پیشرفت­های فردی (گیدنز،۱۴۰۰: ۱۸۷).

ج)بازتعریف هویت

جنکینز تعبیر وان­گنپ⁸ را در زمینة باز تعریف هویت می‌پذیرد. براساس ایده‌های وان­گنپ (۱۹۶۵) امروز یک اجماع نسبتاً جاافتاده وجود دارد که انسان‌ها زندگی را به­صورت گذار از یک هویت به هویت‌های دیگر سپری می­کنند. این گذارها کمابیش تشریفاتی‌ هستند و یک صورت تقریباً سه بخشی دارند (لیچ، ۱۹۷۶: ۷۹-۷۷؛ موریس ۱۹۸۷: ۲۴۶-۲۶۳ به نقل از جنکینز، ۱۳۹۶). آن صورت سه بخشی یک پدیده عمومی ساختاری نیست، بلکه صرفاً از لحاظ منطقی و موقعیتی بامعنا است. این صورت سه بخشی را بدین شرح می‌توان توضیح داد:

1.       نخست جدایی از حالت یا هویت کنونی؛

2.       گذار (یا حالتی از برزخ که می‌تواند مبتنی بر یک مجموعة نمادین مربوط به مرگ باشد)؛

3.       در نهایت ادغام در اجتماع با حالت یا هویت جدید (جنکینز، ۱۳۹۶: ۲۲۸).

اما گیدنز بازتعریف هویت را به­گونه متفاوتی ارائه می‌کند. به زعم او بازتابندگی «خود» مداوم و همه‌گیراست و در هر لحظه، یا دست کم در فواصل زمانی منظم، فرد باید برحسب اتفاقاتی که رخ داده­‌است، به نوعی بازپرسی از خود، مبادرت ورزد. با شکل‌گیری یک رشته پرسش‌های آگاهانه، فرد عادت می‌کند که از خود بپرسد چگونه می‌توانم از لحظه‌ی کنونی برای دگرگونی خویشتن استفاده کنم؟ تحقق یافتن خویشتن را به تعادل بین فرصت جویی و خطرکردن تعبیر می‌کنند. رها کردن گذشته و به یاری تکنیک‌های گوناگون از قید عادات عاطفی آزار دهنده خلاص شدن، فرصت‌های متنوعی برای توسعه‌ی شخصیت پدید می‌آورد (گیدنز، ۱۳۹۴: ۱۱۴-۱۱۲).

به تعبیر گیدنز، جریان زندگی متشکل از یک رشته «گذرگاه»ها است. فرد قاعدتاً باید این گذرگاه­ها را پشت سر بگذارد ولی این عبور لزوماً همراه با آئین­های رسمی نهادینه شده نیست. این­گونه نقل و انتقال‌ها باخت‌هایی را در بردارد (و همچنین بعضی بردهای بالقوه) و اینگونه باخت‌ها را - مثلاً در مورد طلاق- باید سوگوارانه پذیرفت. به­خصوص اگر قرار باشد که تحقق یافتن خویشتن را در طول زندگی همچنان ادامه دهیم. گذرگاه‌های زندگی، برجستگی و ضرورت بیشتری به کنش‌های متقابل بین خطرهای احتمالی و فرصت‌های جدید می‌بخشند. خاصه هنگامی که این تغییر و تبدیل‌ها به دست همان شخصی صورت گرفته­باشد که باید پیامدهای آن را تحمل کند. اقدام به نوعی نقل و انتقال یا تغییر مهم در زندگی، ترک خانه، انتخاب یک شغل جدید، مواجهه با بیکاری، ایجاد نوعی ارتباط یا خویشاوندی جدید، همه و همه به معنای پذیرفتن آگاهانه‌ی خطرهای احتمالی به قصد دستیابی به فرصت‌های تازه‌ای است که بحران‌های شخصی در برابر انسان قرار می‌دهند (گیدنز، ۱۳۹۴: ۱۱۷).

به نظر می­رسد که زنان در جریان قرارگرفتن در موقعیت «زن همسر از دست داده» براساس شرایطی که در آن قرار دارند، با چالش­ها و تجربیات جدیدی مواجه می­شوند که موجب بازتعریف هویت زنانه و مادرانه آنان می­شود. با مرور مبانی نظری و تعمق در یافته­های پژوهش برای پاسخ­گویی به پرسش آغازین سوالات زیر مطرح شد: نحوه مواجهه زنان فاقد همسر با فقدان همسر چگونه بر هویت مادری زن فاقد همسر تأثیر می­گذارد؟ منابع در دسترس زنان فاقد همسرچگونه بربازتعریف هویت مادری آنان تأثیر می­گذارد؟   

روش پژوهش

برای پاسخ­گویی به پرسش آغازین در این پژوهش، از رهیافت نظریه داده بنیاد استفاده شده­است. ابزار پژوهش مصاحبه نیمه ساخت­مند ومشاهده بود. مشارکت کنندگان در این پژوهش، بیست ویک نفر از زنان فاقد همسر ساکن در دو محله افسریه (منطقه۱۵ شهرتهران) و عباس آباد (منطقه ۶ شهر تهران ) هستند. پژوهش با استفاده از روش نمونه­گیری هدفمند آغاز شده و به تدریج با مشخص شدن مقولات و شکل­گیری پاردایم­ها، به نمونه­گیری تئوریک تبدیل شد. مشارکت­کنندگان شامل زنان همسر ازدست داده در گروه­های مختلف سنی، شغلی، تحصیلی است. زنان بیوه و مطلقه مشارکت­کننده، از نظر تعداد به­طور مساوی در دو محله عباس­آباد و افسریه حضور دارند.                           

جدول۱: مشخصات جمعیت شناختی مشارکت‌کنندگان تحقیق به ترتیب مصاحبه

علت فقدان همسر	محل سکونت	تعداد فرزند	شغل	تحصیلات	سن	نام	ردیف
طلاق	عباس‌آباد	۱ فرزند	پرستار سالمند	سیکل	۳۹	معصومه	۱
فوت	افسریه	۳ فرزند	خدمتگزار مدرسه	ششم ابتدایی	۶۱	بتول	۲
طلاق	عباس‌آباد	۲ فرزند	مالک آموزشگاه آرایشگری	کارشناسی	۴۶	مرجان	۳
طلاق	عباس‌آباد	۲فرزند	آرایشگر	دیپلم	۴۸	منیژه	۴
فوت	افسریه	۳ فرزند	خانه‌دار	ابتدایی	۴۵	فاطمه	۵
طلاق	افسریه	۱ فرزند	طراح طلا وجواهر	دیپلم	۳۹	مریم	۶
فوت	افسریه	۲ فرزند	خانه‌دار	سیکل	۳۵	فرشته	۷
فوت	افسریه	۵ فرزند	خانه‌دار	ششم ابتدایی	۵۹	رقیه	۸
طلاق	عباس‌آباد	۱ فرزند	خانه‌دار	دانشجوی کارشناسی	۴۰	لیلا	۹
طلاق	عباس‌آباد	فاقد فرزند	خانه‌دار	کارشناسی ارشد	۳۷	سارا	۱۰
فوت	افسریه	۴ فرزند	خانه‌دار	بیسواد	۷۰	اکرم	۱۱
طلاق	عباس‌آباد	۲ فرزند	مالک آتلیه عکاسی و فیلمبرداری	کارشناسی	۳۹	رویا	۱۲
طلاق	عباس‌آباد	۱ فرزند	کارمند	کارشناسی	۳۷	الهام	۱۳
طلاق	افسریه	فاقد فرزند	کارمند	دیپلم	۲۹	زهرا	۱۴
طلاق	افسریه	۲ فرزند	بازنشسته	کارشناسی	۵۳	اشرف	۱۵
فوت	عباس‌آباد	۱ فرزند	بازنشسته	کارشناسی	۶۰	پروین	۱۶
طلاق	افسریه	فاقد فرزند	خانه‌دار	کارشناسی	۴۴	صدیقه	۱۷
فوت	افسریه	۲ فرزند	خانه‌دار	سیکل	۴۲	ناهید	۱۸
طلاق	عباس‌آباد	۱ فرزند	کارمند	دانشجوی دکتری	۴۰	آزاده	۱۹
فوت	افسریه	۱ فرزند	خانه‌دار	زیر دیپلم	۳۵	نسرین	۲۰
طلاق	عباس‌آباد	فاقد فرزند	کارمند	دانشجوی کتری	۴۰	شمیم	۲۱

 

بنیان شکل‌گیری مفاهیم، مقولات، پارادایم‌ها ودر نهایت، گزاره‌های تئوریک به‌دست آمده در این پژوهش حاصل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی است. نمونه­ای از کدگذاری در جدول زیر آمده­است.

جدول ۲: نمونه کدگذاری باز و محوری

مفهوم	زیر مقوله	مقوله	نوع مقوله
معرفی خود در جامعه با هویت زن مطلقه	پذیرش هویت در موقعیت زن فاقد همسر	عدم انکار هویت زن فاقد همسر	استراتژی
داشتن شغل مناسب	تأثیر اشتغال	اشتغال	عوامل علّی
داشتن مدرک تحصیلی دانشگاهی	تحصیلات بالا	سرمایه فرهنگی
شرایط اقتصادی مناسب	پایگاه اقتصادی نسبتاً فرادست	سرمایه
داشتن حمایت خانواده نخستین	روابط خانوادگی	برخورداری از حمایت خانواده	عوامل زمینه ای
داشتن شبکه دوستانه با روابط عمیق	روابط دوستانه عمیق	شبکه ارتباط دوستانه عمیق	عوامل مداخله­گر
عدم انکار هویت مادری و تلقی وجه مادری به مثابه قدرت	وجه مادری	بازتعریف هویت مادر مجرد	پیامد

 

   برای رسیدن به اعتمادپذیری و اطمینان، از مراجعه مکرر به مشارکت­کنندگان، برای تأیید صحت داده­های به­دست­آمده از مصاحبه­ها استفاده شد. همچنین با صاحب نظران و کارشناسان این حوزه، گفت­وگوهایی برای  کسب اطمینان از یافته­ها به­عمل آمد. شایان ذکر است، اگرچه این پژوهش ادعایی بر تعمیم‌پذیری یافته‌ها ندارد، اما تلاش کرده‌است تا به معیارهای انتقال‌پذیری در روش کیفی نزدیک شود. از آنجا که رعایت اصول اخلاقی در پژوهش برای پژوهشگر یک وظیفه است، تلاش شده است برای رعایت اصول اخلاقی، نهایت دقت به­عمل آید و در انجام تمام مصاحبه‌ها، میل و رغبت مشارکت‌کننده در نظر گرفته شود. رضایت آگاهانه، حوزه‌ای از رویه‌ها را در برمی‌گیرد که در هنگام مطالعه جوامع انسانی، لازم است اجرا شود. افرادی که در یک مطالعه مشارکت می‌کنند، لازم است از طبیعت پروژه پژوهشی آگاه شوند و پژوهشگر ناگزیر است رضایت آنان را پیش از مشارکت در پژوهش، به­دست آورد (علیرضانژاد، ۱۳۹۶: ۱۵۵). همچنین در جریان تحلیل داده­ها کوشش شده تا از هرگونه دخل وتصرف در یافته­های پژوهش پرهیز شود.   

 یافته­های پژوهش

نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که، زنان متأهل با از دست دادن همسر مرحله اندوه وسوگواری را پشت سر می­گذارند و گذراندن این مرحله، وجه اشتراک تمام آنان است؛ اما آنچه که زنان فاقد همسر را از هم متمایز می­کند، مکانیسم جایگزینی آنان در موقعیت «زن همسر از دست داده» است. این امر تحت­تأثیر موقعیت اجتماعی، شرایط خانوادگی، و دسترسی و کنترل منابع مادی و غیرمادی که در اختیار زن قرار دارد و نیز وجه مادری آنان است.

منابع اقتصادی

منابع فرهنگی

شرایط خانوادگی

داشتن فرزند

موقعیت اجتماعی

تصویر۱:       روند جایگزین شدن زن متأهل در موقعیت زن فاقد همسر

  

        براین اساس می­توان «زنان همسر از دست داده» را در گروه­های زیر طبقه بندی کرد:

۱ . بیوه­های شاد (راضی)

گروهی از زنان فاقد همسر از قرارگرفتن در موقعیت «زن فاقد همسر» ناراضی نیستند و احساس رضایت از «خود» و زندگی  دارند. در بین بیوه­های شاد وجوه اشتراک و تفاوت­هایی مشاهده می­شود. بیوه­های شاد را می­توان به شرح زیر طبقه­بندی کرد.

الف. بیوه­های شاد­حمایت طلب

این گروه از زنان عمدتا به لحاظ اقتصادی واجتماعی زنان مستقلی نیستند و با بهره‌گیری از حمایت‌های همه‌جانبه اطرافیان (اغلب پدر و مادر) زندگی خود را می‌گذرانند. زنان حمایت‌طلب از عدم استقلال ناراضی نیستند و امکان برخورداری از حمایت خانواده را به­مثابه فرصت تلقی می‌کنند. شایان ذکر است که استفاده از مفهوم حمایت‌طلب تنها معطوف به حمایت اقتصادی نمی‌شود. نکته مهم این است که زنان حمایت‌طلب علاوه بر بهره بردن از حمایت اقتصادی، از حمایت‌های اجتماعی و عاطفی خانواده نیز برخوردارند. بیوه­های شاد حمایت‌طلبی که در این پژوهش با آنان مواجه شدیم، همگی دارای فرزند بودند. به­گونه‌ای که به­نظر می‌رسد یکی از ویژگی‌های این گروه از زنان، مادر بودن آنان است. در بین زنان مشارکت­کننده که در گروه زنان حمایت‌طلب قرار می‌گرفتند، زن فاقد فرزند مشاهده نشد. به نظر می‌رسد که مادر بودن به زندگی آنان معنای خاصی داده و تداوم زندگی برای آنان با محوریت فرزند معنا می‌شود. در ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­جریان مصاحبه­ها، بیوه­های حمایت طلب، عمدتاً اشاره می­کردند که، داشتن فرزند و مادر بودن برای آنان به­مثابه هدف و امید  برای تداوم زندگی است. آنان به­رغم این­که عموماً فرزندان را حامی خود می­دانستند، حضورآن­ها را به­مثابه توجیهی برای دریافت حمایت از خانواده نخستین عنوان می­کردند. از این­رو عجیب نیست که این گروه از زنان فاقد همسر را «حمایت­طلب» نامیده­اند؛ زیرا آنان برای برطرف کردن نیازهای فرزندان، از خانواده حمایت می­گیرند و درعین پشتیبانی از فرزندان، از حمایت آنان نیز برخوردار می­شوند. دریافت حمایت از فرزندان برای بیوه­های شاد حمایت طلبی که در رده­های پایین­تر سنی قرار داشتند، غالباً به معنای حمایت عاطفی بود. اما برای زنانی که در رده­های سنی بالاتری قرارداشتند مفهوم حمایت اقتصادی را هم در بر می­گرفت. مریم در این زمینه می­گوید:« فرزندم دلیلی برای ادامه زندگی است و بیشتر از این که من مراقب دخترم باشم او مراقب من است.» بیوه­های شاد حمایت­طلب، در حالی­که تمایل به بازگشت به دوران تجرد و عضویت در خانواده نخستین و برخورداری از امکانات خانواده دارند، ا مادر بودن خود را انکار نمی­کنند. به­نظر می­رسد که فرزند برای آنان به­مثابه رهاوردی از دوران تأاهل است. مشارکت­کنندگانی که در این پژوهش درگروه بیوه­های شاد حمایت­طلب طبقه­بندی شدند، تمایل چندانی به ازدواج مجدد نداشتند و برخورداری از حمایت عاطفی و اقتصادی خانواده نخستین و فرزندان را برای ادامه زندگی خود کافی می­دانستند. لازم به ذکر است که در این پژوهش زنان فاقد همسری که در گروه بیوه­های شاد حمایت طلب طبقه­بندی شدند، همه ساکن محله افسریه بودند.  در برسی ساختار سنی بیوه­های حمایت­طلب، رده­های سنی مختلفی مشاهده­شد.

ب.بیوه­های شاد استقلال­طلب

گروه دیگری از زنان فاقد ‌همسرکه پس از فوت همسر یا جدایی از او، به­طور نسبی به ثبات و رضایت دست یافتند، «بیوه‌های شاد استقلال­طلب» هستند. این گروه پس از خروج از موقعیت زن متأهل و سپری کردن دوران اندوه وسوگواری ناشی از فقدان همسر، معمولا به دلیل در اختیار داشتن سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نسبتاً بالا، به موقعیت پایداری رسیده‌اند. آنان در شرایط جدید اجتماعی، توان ادامه زندگی وگذران زیست روزمره خود و فرزندانشان را دارند، این امر  عامل نیل به استقلال در زندگی آنان شده­است.

      تلقی زنان استقلال‌طلب از مادری، صرف‌نظر از مسئولیت‌هایی که این نقش به همراه دارد، مانند یک افتخار است. آنان از مادربودن رضایت کامل دارند. در مطالعه تجربیات زیسته بیوه‌های استقلال طلب، مشاهده شد که آنان به‌طور معمول در زندگی، تجربه انکار مادری را نداشتند. آنان همواره مسئولیت مادری را پذیرفته و از مادر بودن خود راضی هستند. بیوه­­­­­­­­­­­­­­های شاد استقلال­طلب عموماً مادربودن را برای خود به­عنوان یک فرصت تلقی می‌کنند. آزاده که خود را با هویت مادر مجرد معرفی می­کند، اعتقاد دارد که برای او مادر مجرد بودن یک استراتژی برای زندگی در جامعه است. او علی­رغم این­که مشکلات سرپرستی از فرزند را بدیهی می­داند ولی هرگز به انکار مادری فکر نکرده­است و مادر بودن را برای خود یک نقطه قوت می­داند. بیوه­های شاد استقلال­طلب در عین رضایت از مادری و ایفای نقش مادرانه، برای آینده خود و فرزندان­شان برنامه­ریزی و چشم­انداز مشخصی دارند. آنان توان مدیریت روابط خود با همسر سابق و یا خویشاوندان او، برای حفظ منافع فرزندان­شان را دارند. آنان آینده خود را تنها در هویت مادری خود نمی­بینند و روابط و موقعیت اجتماعی خود را درکنار مسئولیت مادری در نظر دارند. ذکر این نکته ضرورت دارد که مشارکت­­کنندگانی که در گروه بیوه­های استقلال­طلب طبقه­بندی شدند، همگی ساکن منطقه عباس­آباد بودند.

ج. بیوه­های شاد مقاوم

«بیوه­های شاد مقاوم» در موقعیت زن فاقد همسر تثبیت شده­اند و به­دلیل دسترسی به منابع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از موقعیتی که در آن قرار دارند، راضی هستند. آنان عمدتاً هویت خود را با فعالیت در عرصه­های اقتصادی و اجتماعی تعریف می­کنند. بیوه­های شاد مقاوم تمایل زیادی به کسب درآمد و دسترسی هرچه بیشتر به منابع اقتصادی دارند. بیوه‌های مقاوم عموماً به­دلیل فشار ناشی از تحمل مسئولیت زندگی ، در دوره­هایی از زندگی خود، از داشتن فرزند احساس پشیمانی داشتند یا به­نوعی این حس را تجربه کرده‌بودند. پروین معتقد است که"،اگر فرزندم را به­دنیا نمی‌آوردم برای خود او هم بهتر بود ودرگیر مشکلات زندگی نمی‌شد. شایان ذکر است که این نوع از احساسات به­معنای عدم علاقه به فرزند یا دلزدگی از او نیست، بلکه بیشتر نشان­گر گرانباری مسئولیت زنان مقاوم است. به­نظر می‌رسد بیوه‌های مقاومی که دارای فرزند نیستند، از این بابت نگران نبوده و داشتن فرزند اولویت زندگی آنان نیست. شمیم در این زمینه می­گوید که، «نداشتن فرزند برایم مهم نیست.» در مجموع می‌توان گفت که داشتن فرزند نقش چندانی در هویت این زنان و احساس موفقیت آنان ندارد. این زنان غالباً به­دلیل احساس مسئولیت در برابر فرزند و حفظ امنیت و آرامش او تمایلی به ازدواج مجدد نداشتند. این امر دربین زنانی که فرزند دختر داشتند، بیشتر مشهود بود. این گروه از مشارکت­کنندگان در پژوهش، همگی ساکن منطقه عباس آباد بودند.

۲. بیوه­های غمگین (ناراضی)

 این گروه از زنان فاقد همسر، به­نوعی در نقطه مقابل بیوه‌های شاد قرار می‌گیرند و متشکل از زنانی هستند که پس از فقدان همسر در شرایط عزاداری و اندوه از دست دادن او (براثر طلاق یا فوت) باقی مانده‌اند. آنان از مرحله عزاداری و اندوه گذر نکرده‌اند یا گمان می‌کنند باید در این مرحله باقی بمانند. بیوه‌های غمگین هویت خود را در سوگواری و باقی ماندن در اندوه ناشی از فقدان همسر یا احساس برجاماندگی ناشی از طلاق بازتعریف می‌کنند. مشارکت کنندگانی که در این پژوهش، در گروه بیوه­های غمگین طبقه­بندی شدند، در مجموع دسترسی کمتری به منابع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشتند و در رده­های سنی بالاتری قرار داشتند. عمدتاً زنانی که در این پژوهش در گروه بیوه­های غمگین طبقه­بندی شدند، ساکن منطقه افسریه بودند.

   بیوه‌های غمگین خود را درنقش زن و مادر قربانی شده، می‌بینند. آنان عمده‌ترین تعابیری که از خود دارند را در شرح فداکاری‌ها و از جان‌گذشتگی‌های خود برای فرزندان و همسرشان ارائه می‌کنند. آنان براین باورند که این فداکاری‌ها موجب عدم توجه و نادیده گرفتن خواسته‌های شخصی‌شان شده­است. آنان در بیان تاریخچه زندگی خود، عموماً تعبیر «عمر ازدست رفته» را ارائه می‌کنند. آنچه دربین این گروه از زنان مشهود است، احساس عدم دریافت نتیجه از فداکاری‌ها و ازخودگذشتگی‌هایشان در زندگی نسبت به همسر و فرزندان­شان است. بتول معتقد است: «من همه زندگیم رو گذاشتم برای بزرگ کردن بچه­ها اما نتونستم بچه­هام رو به جایی برسونم چون سوادم کم بود. درآمدم کم بود، نتونستم.» اشرف که از همسر خود طلاق گرفته، می­گوید: «من یک حسرت و افسوسی نسبت به عمری که تباه شد، دارم. من همیشه خودم رو رزمنده‌ای تصور کردم که از میدان برگشتم سر و لباسم پاره و خاکیه با غنیمت‌های شکسته». بیوه­های غمگین به­دلیل عدم برخورداری از حمایت خانواده نخستین و نیز عدم دسترسی به منابع اقتصادی و فرهنگی، توان برنامه­ریزی چندانی برای آینده خود و فرزندان­شان ندارند. نگاه آنان به آینده خود و فرزندان­شان بیشتر جبرگرایانه و تقدیرگرایانه است. بیوه­های غمگینی که در رده­های سنی بالاتر قرار دارند، عمدتا از موقعیت فرزندان خود در زندگی رضایت ندارند. تلقی بیوه­های غمگین از ازدواج مجدد بیشتر نوعی جفا و نامهربانی در حق فرزندان و همسر سابق آنان است. فاطمه در مورد ازدواج می­گوید: «من اصلا تو این مدت به ازدواج فکر نکردم. خدا یکی شوهر یکی. از فکر کردنش هم خوشم نمیاد. دوست ندارم بچه­هامو با ازدواجم اذیت کنم. اگر قسمتم بود شوهر داشته باشم اولی زنده می­موند».

۳. بیوه­های سرگردان

این گروه از زنان فاقد همسر را زنانی تشکیل می‌دهند که بعد از خروج از موقعیت زن متأهل و سپری کردن دوران اندوه و سوگواری ناشی از فقدان همسر، در موقعیت زن فاقد همسر، به ثبات هویت دست نیافته‌اند. آنان همچنان سرگردانی و بی­ثباتی ناشی از تغییر موقعیت را تجربه می­کنند. شاید در این گروه بیش از هر گروه دیگری بتوان هویت زن همسر از دست داده را در مقام یک هویت موقعیتی مشاهده کرد. بیوه‌های سرگردان پس از سپری کردن دوران اندوه و سوگواری ناشی از فقدان همسر و جایگزین شدن در موقعیت زن فاقد همسر،  بسته به موقعیتی که در آن قرار می‌گیرند، با ویژگی مادری به نحو متفاوتی برخورد می­کنند. زمانی به­شدت درگیر احساس مادرانه می‌شوند و زمانی آن­ را انکار می‌کنند. آنان به نوعی درگیر تعارض در باره «مادر بودن» هستند و غالباً در حالی که نسبت به فرزندانشان احساس مادری دارند، مادر بودن را انکار می­کنند و فرزندشان را ترک می­گویند. در بسیاری از موارد آنان سرپرستی فرزند را به پدر واگذار می‌کنند. آنان نسبت به  فرزند، رفتارهای دوگانه‌ای از خود بروز می‌دهند. برای مدتی فرزند را تحت سرپرستی خود می‌گیرند، سپس او را به پدر بازمی‌گردانند و دوباره با احساس گناه برای پس گرفتن فرزند، با همسر سابق خود می‌جنگند. بسیاری از آنان از انکار مادری خشنود نیستند و معمولا از احساس گناه ناشی از ترک فرزند رنج می­کشند. در مواردی ادامه زندگی با این احساس گناه برای آنان میسر نیست و پس از مدتی مجدد سرپرستی فرزند را برعهده می‌گیرند. همچنین در بین این گروه از زنان دیده می­شود که در همان حال که سرپرستی فرزند را برعهده دارند، گمان می‌برند که حضور او مانع ازدواج مجدد آنان است و از این بابت احساس ناخرسندی دارند. الهام در این مورد می­گوید: «یک خلایی دارم. جلوی دخترم همیشه شرمنده­ام. دوست دارم درون خودم رو پر کنم چون من تنهاش گذاشتم. من نمی­تونستم با شوهرم ادامه بدم. اگر ادامه می­دادم خودکشی می­کردم. احساس می­کنم بچه­ام زمانی که می­رفته مدرسه زن بابا داشته. زن باباش هیچ وقت بهش صبحونه نداده. ناهار نداده. احساس می­کنم نبودم تو زندگیش. الان می­خوام خیلی باشم.» بیوه­های سرگردان تمایل زیادی به مهاجرت خود و فرزندان­شان از کشور دارند. به­نظر می­رسد مهاجرت برای بیوه­های سرگردان، نوعی تلاش برای دست­یابی به هویت جدید است. شایان ذکر است که بیوه­های سرگردان در هردو منطقه عباس­آباد و افسریه مشاهده شدند. در بین بیوه­های سرگردان ساکن در محله افسریه، تمایل زیادی به تغییر محل زندگی وسکونت در محله­های مرفه­تر دیده شد. بیوه­های سرگردان عموماً تمایل به ازدواج مجدد دارند. بیوه­هایی که در این پژوهش در گروه بیوه­های سرگردان طبقه­بندی شدند، در رده­های سنی پایین­­تری نسبت به سایر زنان فاقد همسر مشارکت­کننده در پژوهش قرار داشتند.

پاردایم­ها

در تجزیه و تحلیل تجارب زیسته‌ی زنان «همسر از دست داده» و با توجه به مقوله­ها و زیرمقوله­های ذکر شده، پنج پاردایم هویتی شناسایی شد که می‌توان آن را در شکل زیر به نمایش گذاشت. در یک سوی نمودار ، پاردایم «مادر قربانی» با عدم توانایی در بازتعریف هویت مادرانه جدید براساس موقعیت زن فاقد همسر و در سوی دیگر، مادر مستقل با توان بالا برای رسیدن به ثبات هویتی و بازتعریف هویت مادرانه جدید براساس موقعیت زن فاقد همسر، جای گرفته­است. در این طیف تغییر در عاملیت و امکان دسترسی به منابع اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی قابل مشاهده است. 

تصویر۲: طیف نحوه بازتعریف هویت در زنان فاقد همسر

 

 

 

تصویر ۳               پارادایم­های شناسایی شده در بازتعریف هویت زنان فاقد همسر و ویژگی­های آنان

 

 

       

 

پارادایم۱ . مادر قربانی 

این دسته از زنان «همسر از دست داده»، به­دلیل عدم دسترسی به منابع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دراختیار نداشتن حمایت از جانب خانواده نخستین، هویت خود را در فناشدن برای فرزندان بازتعریف می­کنند. آنان به­دنبال دستیابی به پشتوانه حمایتی فرزندان در آینده بوده و در نقش قربانی باقی می­مانند. تلقی مادر قربانی از هویت مادری، عمدتاً در قالب وظایف سنتی مادر است. او در شرایط فقدان همسر، توان بازتعریف هویت جدید مادر بدون همسر (مادر مجرد) را برای خود ندارد و در هویت مادری که همچنان در اندوه از دست دادن پدر خانواده سوگواری می­کند، باقی می­ماند. مادر قربانی  ازدواج مجدد را به­دلیل احساس دلسوزی برای فرزندان و همسر فوت شده، انکار می­کند و این امر نوعی استراتژی برای رسیدن به هویت قربانی است.

پارادایم ۲. مادر حمایت­طلب

این دسته از زنان «همسر از دست داده» موقعیت مادر فاقد همسر را پذیرفته­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­اند ولی به­دلیل عدم دسترسی به منابع فرهنگی و اقتصادی، برای حمایت از فرزندان و گذران زندگی روزمره خود و فرزندانشان به­دنبال کسب حمایت از خانواده نخستین خود هستند. این هویت در پی بلوغ فرزندان، در حمایت­طلبی از آنان هم تداوم می­یابد. «مادر حمایت­طلب» هویت مادری خود را در کنار تمایل به عضویت مجدد در خانواده نخستین و برخورداری از مزایای این عضویت، حفظ می­کند. این گرایش، نوعی استراتژی برای دریافت حمایت بی­قیدو­شرط از جانب خانواده نخستین است. مادران حمایت­طلب عمدتاً تمایلی به ازدواج مجدد ندارند و برخورداری از حمایت خانواده و فرزندان را برای ادامه زندگی خود کافی تلقی می­کنند. فرزندان در زندگی این زنان از چنان اهمیتی برخوردارند.

پارادایم ۳. مادر سرگردان

این دسته از زنان در موقعیت «زن همسر از دست داده» تثبیت نشده و براساس موقعیتی که در آن قرار می­گیرند، هویت مادرانه خود را می­پذیرند و یا آن را انکار می­کنند. «مادر سرگردان» در جریان انکار و پذیرش هویت مادرانه، درگیر احساس گناه می­شود. هویت «مادر سرگردان» در واقع هویتی موقعیتی است . این دسته از زنان در تلاش برای دستیابی به هویت تثبیت شده به اقداماتی از قبیل ادامه تحصیل، تلاش برای ازدواج مجدد و مهاجرت در داخل و یا به خارج از کشور، اقدام می­کنند.

پارادایم ۴. مادر مقاوم 

این گروه از زنان، موقعیت «زن همسر از دست داده» را پذیرفته و هویت مادرانه خود را انکار نمی­کنند. اما نکته مهم آن است که مادری برای این زنان، مسئولیتی در کنار سایر مسئولیت­های اجتماعی و اقتصادی است و از اولویت برخوردار نیست. برای مادر مقاوم، پس از فقدان یا ترک همسر، مادر بودن الویت اول نیست بلکه دستیابی به پیشرفت­های اقتصادی و اجتماعی و نیز تثبیت شدن در موقعیت «زن موفق» در عرصه­های اجتماعی اقتصادی از اولویت بیشتری برخوردار است. بدان دلیل که «مادر مقاوم» تمایلی به دریافت حمایت از خانواده نخستین ندارد و حتی در مواردی نقش حامی برای خانواده نخستین را هم ایفا می­کند، در نتیجه او بیشتر از ایفای نقش­های مادری در قالب زن مقاوم و سخت­کوشی که ممکن است یکی از نقش­های او مادری باشد، ظاهر می­شود. این دسته از زنان ممکن است به ازدواج مجدد بیاندیشند اما این امر هم برای آنان از اولویت برخوردار نیست. اگر آن­ها سرپرستی فرزند خود را به پدر، واگذارند به دلیل تمایل به غرق شدن هر چه بیشتر در نقش­های اجتماعی و اقتصادی است.

پارادایم ۵. مادر مستقل

در این پژوهش، «زنان مستقل» در کنار «زنان مقاوم» از نظر در اختیار داشتن منابع اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در بالاترین رده­هایی که زنان می­توانند به آن برسند، قرار دارند. «زنان مستقل» برخلاف «زنان مقاوم» کاملا در موقعیت مادر فاقد همسر (مادر مجرد) تثبیت شده­اند. آنان هویت خود را به­عنوان مادر مجرد بازتعریف می­کنند. این گروه همچنین برخلاف «زنان مقاوم» از حمایت مادی و غیرمادی خانواده نخستین خود برخوردارند. در عین حال «زنان مستقل» همانند «زنان مقاوم» شخصاً به منابع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناسبی دسترسی دارند. نکته مهم آن است که برای این زنان، «مادر بودن» همانند قدرت تلقی می­شود و می­توان گفت که معمولا حتی از ایفای نقش­های اجتماعی، مهم­تر است. حمایت خانواده نخستین به آنان اجازه می­دهد که برای ارتقای شرایط خود و فرزند/فرزندان برنامه­ریزی کنند. مادری برای آنان به تعبیر دوبوار، حصار تن تلقی نمی­شود. این گروه از زنان ،علی­رغم دریافت توجه از سوی مردان، معمولا در پی ازدواج مجدد نیستند. اگر آنان به ازدواج بیندیشند، احتمالاً به دلیل تمایل به داشتن فرزند است.

      براساس کدگذاری گزینشی، می­توان گفت که مقوله هسته «هویت پذیرفته شده مادرانه» مشارکت کنندگان در این پژوهش است. همچنین باید گفت که هیچ یک از این پنج پارادایم در هر دو منطقه مسلط نیست. با توجه به سن و منطقه محل زندگی زنان مشارکت­کننده، می­توان گفت در بین زنان ساکن محله افسریه در محدوده سنی بالای ۶۵ سال، هویت «مادر قربانی» مسلط است اما زنان جوان­تر معمولا در قالب هویت «مادرحمایت­طلب» و «مادر سرگردان» به طور توأمان مشاهده می­شوند. در محله عباس آباد در بین زنان مسن­تر، هویت «مادر حمایت­طلب» مسلط بود اما با جوان­تر شدن زنان و افزایش تحصیلات و دسترسی آنان به جامعه، هویت­های «مادر مقاوم» و «مادرمستقل» قابل مشاهده است. 

جمع­بندی و نتیجه­گیری

با تعمق در الگوواره­های این پژوهش، می­توان نتیجه گرفت، هویت مادری برای «زنان فاقد همسر» به­زعم جامعه­شناسان کلاسیک صرفا در برگیرنده ابعاد فیزیولوژیک و جسمانی نیست که پس از فوت همسر همچنان با رویه سابق ادامه یابد؛ بلکه یک برساخت اجتماعی است که تحت تأثیر شرایط اجتماعیـ اقتصادی زنان است. به تعبیر گیدنز، فرد با قرارگرفتن در شرایط مختلف و در موقعیت حوادث و اتفاقات ناگوار زندگی توان بازتعریف هویت خود را دارد. در واقع هویت فرد، بازتابی از زندگی­نامه او است. زنان مشارکت­کننده در این پژوهش، در جریان زندگی خود و تحت­تأثیر منابع و امکاناتی که در اختیار داشتند و تجربیات زیسته­ای که از سرگذرانده­بودند، به باز تعریف هویت زنانه ـ مادرانه خود پرداختند. یافته­های این پژوهش، نتایج تحقیقات نیدهی و بارتی پراب هاکر(۲۰۱۹)را، که نشان می­دهد، مشکلات اقتصادی مهم­ترین فشار روانی و عامل کاهش توان مدیریت مسئولیت و برنامه­ریزی برای زندگی آینده فرزندان مادران فاقد همسر است­، تأیید می­کند. همه این زنان مادر نبودند اما آنان به مادری اندیشیده و در این باره تصمیم گرفته بودند. در واقع هویت مادرانه «زنان همسر از دست داده»، تحت تأثیر موقعیتی که در آن قرار می­گیرند، بازتولید می­شود. هیچیک از زنان مشارکت­کننده در این پژوهش که صاحب فرزند بودند، از مادر بودن ناراضی نبودند. آنان علی­رغم مشکلات ومسئولیت­هایی که مادر بودن برای آنان به همراه داشت، از داشتن فرزند خشنود بودند. از نظر زنان مشارکت­کننده در این پژوهش، بسته به موقعیتی که در آن قرارداشتند، مادری فرصت­هایی برای دریافت حمایت عاطفی، اقتصادی و یا حتی احساس قدرت برای حضور در عرصه­های اجتماعی به همراه داشت. تجربه زیسته مشارکت­کنندگان در این پژوهش، به­نوعی دیدگاه  دویچ را، که مادری نوعی امکان برای رسیدن به کمال برای زن است، (دوبوار،۱۴۰۲: ۹۹)، تأیید می­کند. اما یافته­های این پژوهش نشان می­دهد که کمترین توجه به مادری، در دو پارادایم «زن مقاوم» و نیز «زن سرگردان» مشاهده می­شود. در پاردایم «زن سرگردان»، برگشت به مادری دیده می­شود و در پاردایم «زن مقاوم»، مادری مهم­ترین ویژگی زنانه تلقی نمی­شود. شاید به­طور کلی بتوان گفت که مشابه ایده جنکینز، نوعی از شکل­گیری هویت جمعی مادری، حداقل در سه یا چهار پاردایم، مشاهده می­شود. جنکینز معتقد است، از نظر جمعی، اشتراک در تجربیات یکسان زندگی،که ممکن است قویاً جسمانی باشند، نیز این امکان را برای جنسیت فراهم می‌آورد که اصلی از شکل‌گیری گروهی باشد (جنکینز،۱۳۹۶: ۹۸). آنچه که در این پژوهش، «زنان همسر از دست داده» را در امکان بازتعریف هویت مادری از یکدیگر متمایز می­سازد، میزان دسترسی آنان به منابع اقتصادی و نیز عناصر مدرن تحصیلات و اشتغال است.  

منابع

ابوت پاملا و کلر والاس (1398) «جامعه شناسی زنان» منیژه نجم عراقی، چاپ سوم، تهران: نشر نی.

جنکینز، ریچارد (1396) «هویت اجتماعی»، مترجم: نازنین میرزابیگی، چاپ اول، تهران: نشرمرکز.

خسروان،شهلا و همکاران(1392)«تجربه زنان بیوه سرپرست خانواده از تغییر نقش»،مجله تحقیقات کیفی در سلامت، سال دوم، شماره1. 

دوبوار، سیمون (1402) «جنس دوم»، مترجم: قاسم صنعوی، چاپ دهم، تهران: انتشارات توس.

ذکایی،محمدسعید وقاراخانی،معصومه(1386)«دختران جوان وتجربه زنانگی(مطالعه موردی در میان دختران دبیرستانی شهر تهران)»،مجله زن در توسعه وسیاست،شماره 17. 

علیرضانژاد، سهیلا (1396) «اصول اخلاقی در پژوهش‌های اجتماعی» چاپ اول، گرمسار: دانشگاه آزاد اسلامی.

غیاثوند،احمد و عرب­خراسانی،سمیه(1396)«درک معنا و تجربه مادرانه از جدایی»،فصلنامه علوم اجتماعی،سال 27،شماره80. 

فریدان، بتی(1394) «رازوری زنانه»، مترجم: فاطمه صادقی و دیگران، چاپ دوم، تهران: نشر نگاه معاصر.

کاستلز، مانوئل(1402)«عصر اطلاعات(قدرت هویت)» مترجم: احمدعلیقلیان، چاپ ششم، تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو.

کرمانی،مهدی وهمکاران(1392)«عوامل موثر بر توانمندی زنان سرپرست خانوار»، مجله جامعه­شناسی ایران،دوره چهاردهم،شماره 3. 

گیدنز، آنتونی(1400) «جامعه‌شناسی»، مترجم: منوچهر صبوری، چاپ دهم، تهران: نشر نی.

گیدنز، آنتونی(1394)، «تجدد و تشخص(جامعه و هویت شخصی در عصر جدید)»، ناصر موفقیان،چاپ هفتم، تهران: نشرنی.

همتی،رضا وکریمی،معصومه(1397)«زنان مطلقه و تجربه سرپرستی خانوار(نمونه موردی زنان مطلقه سرپرست خانوار شهر فارسان)»، پژوهش­نامه زنان،سال نهم ،شماره دوم :پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی                                                    

-Chakravarti, Uma(2013).Gender, Caste And Labour: Economic And Political Weekly.

-Cheng Sim,Hew(2003).Women Workers,Migration And Family In Sarawak: Routledge Curzon.

-Evans,Martin(2011). Single Mothers In Malaysia,social Protection As An Exercise Of Definition In Search Of Solution: Institute Of Development Studies.

-Ghosh,shuvo(2015). Developmental and Behavioral Articles.

-Kotwal, Nidhi & Prabhaker,Bharti(2009).Problems Faced By Single Mothers,social science journal:Kamla raj.

-Martin,C.L. & Dinella,L.(2001). International Encylopedia Of The Social & Behavioral sciences.

-Van de wall,dominique(2011).Lasting Welfare Effects Of Widowhood in Mali, Washington:World Bank.

 

 

 

 

 

---

[1]  Corresponding Author: [e-mail]

[2]  .  نویسنده مسئول: [e-mail]

[3]  -Nhdhi Kotwal

[4]  -Bharti Prabhaker

[5]  -Martin Evans

[6]  -Uma Chakravarti

[7]  -Dominique Van De Walls

[8] -Van Genp