شناسایی مشکلات محله با رویکرد برنامه‌ریزی محله محور (مطالعه موردی: محله 49 منطقه 2 شهرداری زاهدان)

الموضوعات : Geography and Urban Planning

دکتر حسین ملاشاهی ¹ , محمد اسماعیل مالکی مقدم ²

1 - استادیار، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران
2 - دانشجوی دکترای جغرافیا وبرنامه‌ریزی شهری، گروه جغرافیا، واحد زاهدان، دانشگاه آزاداسلامی، زاهدان، ایران

تاريخ الإرسال : 25 الأربعاء , محرم, 1446 تاريخ التأكيد : 02 الإثنين , جمادى الأولى, 1446 تاريخ الإصدار : 22 السبت , رمضان, 1446

الکلمات المفتاحية: محله, کیفیت زندگی, رضایتمندی, شهرزاهدان,

ملخص المقالة :

درگذشته مرزهای یک محله شهری را تفاوتهای قومی، نژادی، طبقاتی، گروهی و گاه تقسیم‌بندی‌های طبیعی و تفاوت‌های ژئوموفولوژی (مثل وجود یک رودخانه، مسیل و ...)  تعیین می‌کردند. محله‌های یک شهر هر کدام دارای یک هویت فرهنگی نیز بودند و با شنیدن اسم محله بلافاصله خصوصیات ساکنان آنها به لحاظ شغل، میزان ثروت و نیز خلق و خوی غالب در محله به ذهن متبادر می‌شد. اما در شهرهای کنونی با انفجار جمعیت بوجود آمده در قرن ماضی که سبب درهم ریختن نظام‌های سنتی زیستی قدیم شد، عملا مفهوم محله دستخوش تغییر شده و تعابیر جدیدی جای آن را گرفت. شکل‌گیری محله‌ها در عصر حاضر نه بر اساس تجانس‌های قومی، نژادی مذهبی و ... بلکه براساس توان اقتصادی افراد، تجانس شغلی (کوی‌های کارمندی و ...) قرار گرفته است لذا در مطالعات میدانی در محلات جدید اخلاف عقیده و سلیقه بسیاری مشاهده می‌شود و محله‌ها از یک نوع عدم وحدت نظر در بین ساکنان خود رنج می‌برند. در تحقیق حاضر که به روش اسنادی – میدانی انجام گرفته ضمن جمع آوری اطلاعاتی در خصوص محله 49 شهر زاهدان تعداد 380 پرسشنامه بین ساکنان این محله توزیع شد و پس از جمع‌آوری آنها اطلاعات حاصل به کمک نرم افزار SPSS  و براساس آزمون رگرسیون تجزیه و تحلیل گردید. در محله مورد مطالعه علی رغم اینکه 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت داشتند اما مشکلات عدیده‌ای درون محله مشاهده شده مانند کمبود سطل‌های زباله و رها شدن زباله در سطح آسفالت، وضعیت نامناسب آسفالت، زمین‌های مخروبه که محل تجمع زباله و حشرات موذی می‌باشند. افزایش فضای سبز مهمترین مطالبه ساکنان این محله بوده و کمبود مراکز تفریحی و ورزشی، پیاده روهای نامناسب، عدم وجود شبکه حمل فاضلاب مناسب، جوی‌های مسدود شده نیز به ترتیب به عنوان بزرگترین مشکلات محله شناخته شدند.

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

محله ارزش اجتماعی خود را مرهون کارکردهایی ویژه و حیاتی است. «انسجام و یکپارچگی»، «تعلق خاطر»، «هويت برخاسته از خاطرات و علايق مشترك»، «روابط اعتماد آمیز اجتماعی»، «نشاط، شادابي و آرامش»، «نظارت اجتماعی»، «میانجی روابط خانواده، شهر و نهادهای اجتماعی»، «جایگاه گفت و گو و تعمیق روابط انسانی»، همه اینها کلیدواژه هایی از کارکردهای محله‌اند. در رویکرد فرهنگی اجتماعی مدیریت شهری، پیمایش مطالعاتی محله محور یک اصل و ضرورت است زیرا شناختی جامعه محور از شهر ارایه می کند که همراستای با مقتضیات توسعه پایدار شهری است. منتقدانی که نگاهی آسیب شناسانه به طراحی و اجرای برنامه های توسعه شهری دارند، به خوبی بر زیان ناشی از بی توجهی به رویکرد محله محور در برنامه ریزی شهری آشنایند. هم آنان به موازات سفارش بر اتخاذ رویکرد محله محور، همواره بر انجام پژوهش های محله ای به عنوان مقدمه الزامی مدیریت محله محورتاکید دارند. پژوهش های محله ای، اما کاری است نه چندان ساده، آن هم در جوامعی که از ضعف روش شناختی پژوهش های اجتماعی، همراهی نکردن دستگاه ها و سازمان های مربوط، تلقی های نادرست از جمع آوری و پردازش آماری و مانند اینها در رنج اند. بدرستی به همین دلایل است که پژوهشگران این عرصه، به موازات شناخت علمی نسبت به پیمایش های اجتماعی، اثربخش بودن تلاش پژوهشی خود را در گرو توسعه مهارت های ارتباطی و بالا بردن توانایی جستار اطلاعاتی محله ای به ویژه در ابعاد جمعیت شناختی و مردم شناختی، و همچنین ارتقاء توانمندی پردازش و راستی آزمایی داده های اطلاعاتی و آماری متناقض می دانند.

داده و روش

این پژوهش به روش اسنادی – میدانی  صورت پذیرفته است. در ابتدای امر با مراجعه به کتابخانه ها و مراکز اسناد نسبت به جمع آوری اطلاعات در خصوص مساحت، جمعیت و ... که در طرح های سرشماری و توسط شرکت ها، موسسات و ادارت مختلف جمع آوری شده، پرداخته شد و سپس نسبت به توزیع پرسشنامه بین ساکنان محله و نیز مراجعه به درب منازل و صحبت با ساکنان محل و نیز مشاهده مشکلات محله از نزدیک اقدام شد. برای انجام این پژوهش از یک پرسشنامه محقق ساخته با  30 سوال که بر اساس طیف لیکرد ( 5 گزینه ای ) و با مشورت اساتید برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان تهیه گردیده بود استفاده شد. با توجه به اینکه جمعیت این محله براساس بولتن های آماری 7644 نفر گزارش شده لذا بر اساس فرمول کوکران و با ضریب آلفای 0.05 (دقت 95 درصد) تعداد 366  پرسشنامه مورد نیاز می باشد که با احتمال وجود پرسشنامه های ناقص و غیر قابل استفاده  تعداد 380  پرسشنامه تهیه شده و به صورت تصادفی در محله توزیع شد. داده ها در محیط نرم افزاری SPSS و براساس تحلیل رگرسیون (سنجش ارتباط بین هر کدام از مشکلات مطرح شده با میزان رضایت) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

بحث و یافته ها

در شهر زاهدان، با اینکه از تاسیس آن زمان زیادی نمی گذرد اما موقعیت ویژه سیاسی و جغرافیایی آن باعث شده تا نقطه برخورد خرده فرهنگ های گوناگون ناشی از مهاجرت اقوام مذاهب و ملیتهای گوناگون باشد. اقوام گوناگون فارس، بلوچ، کرد، ترک با مذاهب سنی و شیعه و نیز حضور ملیت‌های مختلف افغانی پاکستانی، هندی و ...آمیزه‌ای ناهمگون از بافت محله های قدیم و جدید شهری را بوجود آورده است. به گونه‌ای که می توان به رغم وجود برخی اشتراکات، تفاوت های زیادی را در این محله ها مشاهده کرد. ویژگی‌های انحصاری هر کدام از محله ها را می توان بسان نماد هویت بخش هر محله شناسایی کرد. برخی از این ویژگی ها، به تاریخچه و خصوصیات مذهبی، اجتماعی و فرهنگی محله ها ارجاع می دهند و دسته ای دیگر مربوط به معماری و بافت و سیمای عمومی محله هایند. حتی می توان فضای فرهنگی و اجتماعی متفاوت محله های زاهدان  را براساس مناسبات و تعاملات، آداب و مناسک خاص مذهبی و قومی، رفتارشناسی و واکنش های محیطی از یکدیگر تشخیص داد. همین تفاوت ها، مدیران شهری را وامی دارد تا از پیچیدن نسخه واحد برای همه محله های شهر پرهیز جدی داشته باشند. گام نخست برای تجویز نسخه درست به ازای هر محله، شناخت دقیق است. کاوش ژرف نگر، نتیجه حضور و مشاهده عینی ابعاد و زوایای گسترده نهان و آشکار کالبد و روح محله، انجام گفت گوهای کیفی با آحاد و گروه های مرجع و برگزاری هم اندیشی های محله ای است. پژوهشگر محله، به اقتضای کار دشواری که برعهده دارد، نیازمند اعتماد و همکاری اجتماع محلی است تا به نتایج ارزنده دست یابد و درستی یافته هایش را از این راه تضمین نماید.

نتیجه گیری

امروزه زيست پذيري دربيشتر کشورهاي توسعه يافته به عنوان يک اصل راهنما در چارچوب گفتمان پايداري در سياست گذاري ها وبرنامه ريزي شهري گسترش پيدا کرده است. زیست‌پذیری شهری و حق به شهر مفاهیمی مرتبط با توسعه پایدار و عدالت اجتماعی در شهرها هستند و در ایجاد شهرهایی سالم، پویا و عادل تأثیرگذار هستند. هدف از انجام این پژوهش و شناسایی مشکلات محله با رویکرد محله محور و با کمک اهالی ساکن و ارائه پیشنهادات مربوطه تلاشی است برای جلب مشارکت مردمی، افزایش زیست پذیری و تلاش جهت حرکت به سمت برقراری عدالا اجتماعی در شهر. در محله مورد مطالعه علارقم اینکه 61 درصد از ساکنان محله از زندگی در این محله رضایت داشتند اما مشکلات عدیده ای درون محله مشاهده شده مانند:

1.کمبود سطل های زباله و رها شدن زباله در سطح آسفالت

2.وضعیت نامناسب آسفالت

3.زمین های مخروبه که محل تجمع زباله و حشرات موذی می باشند.

افزایش فضای سبز به عنوان مهمترین مطالبه مردم شناخته شد، کمبود مراکز تفریحی و ورزشی، پیاده روهای نامناسب، عدم وجود شبکه حمل فاضلاب مناسب، جویهای مسدود شده به عنوان بزرگترین مشکلات محله شناخته می شوند. نکته حائز اهمیت در این میان این است که گاه خواست مردم ساکن محله با پیشبینی مسئولین تفاوت دارد.

منابع

1.برك‌پور، ناصر (1389). پایداری هویت درمحله های مسكونی–گفتگو با كامران ذكاوت، مجله شهرداری‌ها، تهران، شماره 25.

2.بشارتی فر، صادق، محسنی، بهروز (1402 ). ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده با رویکرد کالبدی زیست محیطی واجتماعی – فرهنگی ( نمونه موردی بندرماهشهر )، نشريه علمي انديشه‌های نو در علوم جغرافیايي، 1(2)، 18-1.

3.تولایی، نوین (1391). فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.

4.خزایی، مصطفی و رضویان، محمدتقی (1398). بافت فرسوده؛ فرصت یا تهدید مدیریت شهری، نمونه موردی: بافت فرسوده شهر نهاوند، آمایش محیط، 12(46)، 101-125.

5.خوش‌فر، غلامرضا، خسروی، سمیه، وحسین نژاد، مجتبی (1398). مهاجرت، حاشیه‌نشینی وآسیب‌های اجتماعی، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.

6.خیرالدین، رضا و صلاحی مقدم، علیرضا (1400). توانمندسازی اسکان های غیررسمی با گذر از رویکرد نیازمبنا به دارایی مبنا(موردکاوی محله فرحزاد تهران)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(17)، 29-58.

7.داداش پور، هاشم و علیزاده، بهرام (1390). اسکان غیررسمی و امنیت تصرف زمین، انتشارات آذرخش، تهران، چاپ اول.

8.دولتشاه،صدیقه (1402 ). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها ، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي،1(1) ، 45-68.

9.شکوئی، حسین (1392). فلسفه جغرافیا. انتشارات گیتاشناسی، چاپ شانزدهم، 328 صفحه.

10.فلامكی، محمد منصور (1380). فردایی برای یك ربع قرن تجربه مرمت شهری درایران، مجله هفت شهر، شماره 3، 104-112.

11.لینچ ؛ كوین ( 1397). سیمای شهر، ترجمه منوچهرمزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، تهران.

12.مشهدی زاده دهاقانی، ناصر (1393). تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری درایران، انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران، تهران.

13.ربانی، رسول، عباس‌زاده، محمد و قاسمی، وحید (1386). بررسی تاثیر رفاه اقتصادی و اجتماعی بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مورد مطالعه شهر اصفهان)، مجله علوم اجتماعی، 4(2)، 73-99.

14.رسولی، محمد، احدنژاد، محسن و حیدری، محمدتقی (1400). تحلیل اهمیت عملکرد عوامل کلیدی موفقیت در بازآفرینی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر ذینفعان(مطالعه موردی شهر زنجان)، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(16)، 149-187.

15.محکی، اصغر (1392). فصلنامه مطالعات اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران.

المصادر:

1) برك‌پور، ناصر (1389). پایداری هویت درمحله های مسكونی–گفتگو با كامران ذكاوت، مجله شهرداری‌ها، تهران، شماره 25.
2) بشارتی فر، صادق، محسنی، بهروز (1402 ). ارزیابی بازآفرینی شهری در محلات بافت فرسوده با رویکرد کالبدی زیست محیطی واجتماعی – فرهنگی ( نمونه موردی بندرماهشهر )، نشريه علمي انديشه‌های نو در علوم جغرافیايي، 1(2)، 18-1.
3) تولایی، نوین (1391). فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
4) خزایی، مصطفی و رضویان، محمدتقی (1398). بافت فرسوده؛ فرصت یا تهدید مدیریت شهری، نمونه موردی: بافت فرسوده شهر نهاوند، آمایش محیط، 12(46)، 101-125.
5) خوش‌فر، غلامرضا، خسروی، سمیه، وحسین نژاد، مجتبی (1398). مهاجرت، حاشیه‌نشینی وآسیب‌های اجتماعی، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
6) خیرالدین، رضا و صلاحی مقدم، علیرضا (1400). توانمندسازی اسکان های غیررسمی با گذر از رویکرد نیازمبنا به دارایی مبنا(موردکاوی محله فرحزاد تهران)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(17)، 29-58.
7) داداش پور، هاشم و علیزاده، بهرام (1390). اسکان غیررسمی و امنیت تصرف زمین، انتشارات آذرخش، تهران، چاپ اول.
8) دولتشاه،صدیقه (1402 ). زیست پذیری شهری با رویکرد حق به شهر: مفاهیم، ابعاد و شاخص ها ، نشريه علمي انديشه های نو در علوم جغرافیايي،1(1) ، 45-68.
9) شکوئی، حسین (1392). فلسفه جغرافیا. انتشارات گیتاشناسی، چاپ شانزدهم، 328 صفحه.
10) فلامكی، محمد منصور (1380). فردایی برای یك ربع قرن تجربه مرمت شهری درایران، مجله هفت شهر، شماره 3، 104-112.
11) لینچ ؛ كوین ( 1397). سیمای شهر، ترجمه منوچهرمزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، تهران.
12) مشهدی زاده دهاقانی، ناصر (1393). تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری درایران، انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران، تهران.
13) ربانی، رسول، عباس‌زاده، محمد و قاسمی، وحید (1386). بررسی تاثیر رفاه اقتصادی و اجتماعی بر میزان مشارکت شهروندان در امور شهری (مورد مطالعه شهر اصفهان)، مجله علوم اجتماعی، 4(2)، 73-99.
14) رسولی، محمد، احدنژاد، محسن و حیدری، محمدتقی (1400). تحلیل اهمیت عملکرد عوامل کلیدی موفقیت در بازآفرینی بافت های فرسوده شهری با تأکید بر ذینفعان(مطالعه موردی شهر زنجان)، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه ای. 6(16)، 149-187.
15) محکی، اصغر (1392). فصلنامه مطالعات اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران.
16) Booi, H., & Boterman, W. R. (2020). Changing patterns in residential preferences for urban or suburban living of city dwellers. Journal of Housing and the Built Environment, 35(1), 93-123.
17) Galster, G. (2001). On the nature of neighbourhood. Urban studies, 38(12), 2111-2124.
18) Harper, Douglas (2019). "neighborhood (n.)". Online Etymology Dictionary. Retrieved July 28, 2019.
19) Heng, Chye Kiang (2017) Cities of Aristocrats and Bureaucrats: The Development of Medieval Chinese Cityscapes.
20) Richardson, E. A., & Mitchell, R. (2010). Gender differences in relationships between urban green space and health in the United Kingdom. Social science & medicine, 71(3), 568-575